Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль - Гуравдугаар бүлэг - Хэргийн оролцогч

Ж.Танан
6 days ago
3 min read

Хэргийн оролцогч: Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх ажиллагааны төвд буй этгээдүүд

Монгол Улсад иргэн, хуулийн этгээд өөрийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхол зөрчигдсөн гэж үзвэл шүүхэд хандах эрх нь Үндсэн хууль, Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулиар (ИХШХШтХ) баталгаажсан байдаг. Тэгвэл тухайн эрхийг хэрэгжүүлэх иргэн, байгууллага хэргийн ямар оролцогчоор оролцох вэ? Ямар нөхцөлд хэргийн оролцогч гэж үзэх вэ? Тэдний эрх, үүрэг, чадамж ямар байдлаар тодорхойлогддог вэ? гэсэн асуултад тус хуулийн III бүлэг дэлгэрэнгүй хариулт өгдөг.

Хуульд зааснаар хэргийн оролцогч нь зохигч, гуравдагч этгээд, мөн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд оролцож буй төлөөлөгч, өмгөөлөгч зэрэг этгээдийг хамарна. Зохигч гэж нэхэмжлэгч болон хариуцагчийг хэлэх ба нэхэмжлэгч нь өөрийн болон бусдын нэрийн өмнөөс эрхээ хамгаалахаар шүүхэд нэхэмжлэл гаргадаг бол хариуцагч нь тухайн нэхэмжлэлд нэр заагдсан этгээд байна. Эдгээр оролцогч нь маргааныг шийдвэрлүүлэх, нотлох баримт бүрдүүлэх, шүүхийн шийдвэрт гомдол гаргах, эвлэрэл хийх зэрэг эрх эдлэхийн зэрэгцээ үнэн зөв тайлбар гаргах, нотлох үүрэг хүлээнэ.

Хэргийн оролцогчид ижил эрх зүйн чадвартай байх ёстой бөгөөд үүнийг иргэний эрх зүйн чадвар хэмээн хуульчилсан байдаг. Харин тухайн чадварыг хэрэгжүүлэх буюу шүүхэд өөрийгөө төлөөлүүлэх, хамгаалах чадамжийг иргэний эрх зүйн чадамж гэж нэрлэдэг. Насанд хүрээгүй хүн, сэтгэцийн өвчтэй этгээд, зарим чадамжгүй иргэдийг төлөөллөөр дамжуулан шүүхэд оролцуулж, тэдний эрхийг хамгаалах механизмыг тусгайлан заасан.

Хэргийн оролцогч бүр хуульд заасан ижил эрх, үүрэгтэй байх нь шүүхийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим юм. Үүнд талуудын мэтгэлцэх эрх, нотлох боломж, гомдол гаргах эрх, оролцох боломж адил тэгш хангагдсан байхыг шаардана. Аль нэг тал нь хэт давуу эрх эдэлж, нөгөө нь шүүхийн ажиллагаанд оролцох бололцоогүй байвал шударга шүүхийн зарчим алдагдана.

Иймд нэхэмжлэгч–хариуцагч–гуравдагч этгээд–ийн процессын эрхийг тус бүрд нь зохицуулж, тэдний оролцооны тэнцвэрт байдлыг хангах замаар шүүхийн хараат бус, шударга, хуулийн дагуу шийдвэр гаргах нөхцөлийг бүрдүүлдэг. Өмгөөлөгч, төлөөлөгч, прокурор, бусад оролцогчдын эрх, хариуцлагыг ижил зарчмаар тодорхойлж, талуудын эрх зүйн хамгаалалтыг бодит утгаар хангаж өгдөг.

Хуулийн 29 дүгээр зүйлд гуравдагч этгээдийг тодорхойлсон байдаг. Гуравдагч этгээд нь шүүхийн шийдвэр түүний эрх, үүрэгт нөлөөлөхөөр бол шүүхийн шийдвэр гарахаас өмнө тухайн хэргийг шийдвэрлэх ажиллагаанд оролцож болно. Гуравдагч этгээд бие даасан шаардлага гаргасан эсэхээс шалтгаалан зохигчтой ижил эрх эдэлж, үүрэг хүлээх, эсвэл хязгаарлагдмал эрх бүхий оролцогчоор татагдана.

Түүнчлэн шүүхэд оролцож буй иргэн, хуулийн этгээдийг хэрхэн төлөөлөх, өмгөөлөгчийн эрх, үүрэг, прокурор, төрийн бусдын эрхийг хамгаалагч этгээдийн оролцооны зохицуулалт тусгагдсан.

Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд талууд өөрсдөө биечлэн оролцохоос гадна өмгөөлөгчөөр төлөөлүүлэн эрхээ хамгаалуулах эрхтэй. ИХШХШтХ-ийн 34 дүгээр зүйлд өмгөөлөгчийн эрх, чиг үүргийг нарийвчлан зохицуулсан ба тэдгээр нь нэхэмжлэгч болон хариуцагчийн эрх зүйн байр суурийг бодитой хамгаалах зорилготой.

Өмгөөлөгч нь шүүх хуралдаанд оролцож, нотлох баримт гаргах, тайлбар хийх, хүсэлт гаргах, шүүхийн шийдвэрт гомдол гаргах, эвлэрлийн хэлцэл хийх, хариуцагчийн нэрийн өмнөөс зохицуулалт хийх зэрэг өргөн хүрээний процессын эрх эдэлнэ. Үүний зэрэгцээ хуульд заасан ёс зүйн хэм хэмжээг сахих, нууц хадгалах, үйлчлүүлэгчийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хохироохгүй байх үүрэгтэй.

Өмгөөлөгч нь талуудын мэдлэг, мэдээллийн зөрүүгээс үүдэх эрх зүйн тэнцвэргүй байдлыг арилгаж, шүүхийн өмнө илүү тэгш оролцоог хангах гүүр болдог. Хувь иргэн шүүхийн ажиллагааны онцлог, эрх зүйн үндэслэл, баримт бүрдүүлэлтийн нарийн шаардлагыг хангаж чадахгүй тохиолдолд өмгөөлөгчийн оролцоо шүүхийн шийдвэрийн чанарт нөлөөлөхүйц хүчин зүйл болдог байна.

ИХШХШтХ-ийн энэ бүлгийн бүх зохицуулалт нь шүүх хуралдаанд оролцож буй аливаа этгээдийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг тэнцвэртэй, шударгаар хангах зорилготой билээ.

Хэргийн оролцогчтой холбоотой нэр томьёог уламжлалт латин эрх зүйн зарчимтай уялдуулан тайлбарын хамт хүснэгтэд жагсаав.

ИХШХШтХ-ийн нэр томьёо / ойлголт	Латин зарчим	Тайлбар
Нэхэмжлэгч	Actori incumbit probatio	Нэхэмжлэгчид нотлох үүрэг ноогдоно — нэхэмжлэл гаргасан этгээд баримтаар эрхээ батална.
Хариуцагч	Reus in excipiendo fit actor	Хариуцагч нь сөрөг шаардлага гаргавал нотлох үүрэг шилжинэ.
Гуравдагч этгээд	Interveniens	Гуравдагч этгээд шүүхийн шийдвэрээр эрх, үүрэгт нь нөлөөлөх учраас хэрэгт оролцоно.
Өмгөөлөгч	Ius representationis	Өмгөөлөгч нь нэхэмжлэгч, хариуцагчийг хууль ёсоор төлөөлж оролцох эрхтэй.
Иргэний эрх зүйн чадамж	Capacitas / Persona standi in judicio	Шүүхэд оролцохын тулд тухайн этгээд эрх зүйн чадамжтай байх шаардлагатай.
Төлөөлөгч	Ius procurationis	Иргэний хуулиар тогтоосон үндэслэлтэй этгээд бусдыг төлөөлөх эрхтэй байна.
Шүүхийн өмнө тэгш эрх	Aequitas / Ius aequum	Хэргийн оролцогч бүх талд шүүхийн өмнө тэгш боломжийг хангах зарчим.
Мэтгэлцэх зарчим	Audiatur et altera pars	Шүүх тал бүрийн тайлбар, нотолгоог тэнцвэртэй сонсож шийдвэр гаргана.
Шүүгчийн хараат бус байдал	Nemo iudex in causa sua	Шүүгч нь өөрт хамаарах ашиг сонирхол бүхий хэрэгт оролцох ёсгүй.

ИХШХШтХ-ийн III бүлэгт заасан хэргийн оролцогчтой холбоотой нэр томьёог уламжлалт латин эрх зүйн зарчимтай уялдуулан тайлбарлах нь зөвхөн нэр томьёоны утгыг тайлбарлахаас гадна тухайн ойлголтын ард орших эрх зүйн логик, философи, түүхэн уламжлалыг илэрхийлдэг. Ийнхүү үндэсний хууль тогтоомжийг дэлхийн эрх зүйн уламжлалтай холбон ойлгох нь хуульч, судлаач, оюутнуудад онол-практикийн гүн гүнзгий мэдлэг өгөхөөс гадна шүүхийн үйл ажиллагаанд оролцогч этгээдийн эрх, үүргийг олон улсын эрх зүйн хүрээнд хэрхэн ойлгож, хэрэглэдэг болохыг бодитоор харуулж буй хэрэг юм.

Ж.Танан