Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль - IV бүлэг - Нотлох баримт

Ж.Танан
5 days ago
4 min read

Нотлох баримт: Шударга шийдвэрийн үндэс

Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд нотлох баримт нь тухайн хэргийг бодит үнэнээр тогтооход чиглэсэн гол эрх зүйн хэрэгсэл бөгөөд шүүхийн шийдвэрийн үндэс суурь болдог. Хэргийг шийдвэрлэхдээ шүүх зөвхөн хуульд заасан дагуу цуглуулсан, хэрэгт ач холбогдол бүхий, нотолгооны шаардлагыг хангаж буй баримтад үндэслэх үүрэгтэй. “Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль” (ИХШХШтХ)-ийн IV бүлэгт нотлох баримтын ойлголт, төрөл, бүрдүүлэлт, үнэлгээ, хамгаалалтын зохицуулалтууд дэлгэрэнгүй тусгагдсан байна.

ИХШХШтХ-ийн 37 дугаар зүйлд нотлох баримт гэдэг нь тухайн хэргийн бодит байдлыг тогтооход хэрэгцээтэй бөгөөд шүүхийн шийдвэрт ач холбогдол бүхий, хуульд нийцүүлэн олж авсан аливаа мэдээллийг хэлнэ. Үүнд зохигч, гуравдагч этгээд, өмгөөлөгчийн тайлбар, гэрчийн мэдүүлэг, бичмэл болон цахим баримт, эд мөрийн баримт, шинжээчийн дүгнэлт, дүрс, дууны бичлэг, зураг, схем, шүүх хуралдааны тэмдэглэл зэрэг нотлох баримтын төрөл бүрийн хэлбэр хамаарна.

38 дугаар зүйлд зааснаар хэргийн оролцогчид нотлох баримтыг шүүхэд гаргаж өгөх үүрэгтэй. Шүүх нь талуудын хүсэлтээр нотлох баримтыг бусдаас шаардаж, гаргуулж болох бөгөөд энэ нь шүүхийн эрх мэдлийн хүрээнд явагдана. Хуурамч буюу хууль зөрчин олж авсан баримтыг нотолгоонд тооцохыг хориглодог бөгөөд ийм баримт нь хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны шударга, хууль ёсны нөхцөлийг алдагдуулдаг.

Цахим баримтын тухайд тоон гарын үсгээр баталгаажсан баримтыг үгүйсгэхийн тулд үндэслэл бүхий нотолгоо шаардагдана. Цахим баримт хуурамч гэж сэжиглэгдсэн тохиолдолд шинжээчийн дүгнэлт гаргуулж, шаардлагатай бол хуулийн байгууллагад шилжүүлнэ.

ИХШХШтХ-ийн 39 дүгээр зүйлд зааснаар хэрэв нотлох баримт гадаад улсад байршиж буй бол тухайн улстай байгуулсан эрх зүйн харилцан туслалцааны гэрээ болон олон улсын эрх зүйн зарчмын дагуу нотолгоо бүрдүүлж болно. Энэ тохиолдолд хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааг түр түдгэлзэж болох ба нотлох ажиллагааг хуульд нийцүүлэн гүйцэтгэх ёстой.

40 дүгээр зүйлд нотлох баримтыг хэрхэн үнэлэх талаар зохицуулсан. Шүүгч нотлох баримтыг дотоод итгэл үнэмшил, хуульд нийцсэн хандлагаар дүгнэнэ. Баримтыг урьдчилан үнэн гэж үзэхгүй бөгөөд нотолгоо бүрийн ач холбогдлыг бусадтай харьцуулан цогцоор нь үнэлнэ. Харин нийтэд илэрхий, маргаангүй үйл баримтыг нотлох шаардлагагүй гэж хуульчилсан байдаг.

41-49 дүгээр зүйлд шүүхийн даалгаврын дагуу нотлох баримтыг цуглуулах, шинжээч томилох, орчуулга, хэлмэрчийн оролцоо, гэрчийн мэдүүлгийг авах журам тусгагдсан. Эдгээр ажиллагаа нь нотлох баримтын бодитой байдлыг тогтооход дэмжлэг үзүүлдэг бөгөөд процессын үйл ажиллагааг хууль ёсны, тэнцвэртэй байлгах үндэс болдог.

50 дугаар зүйлд хэргийн оролцогчийн хүсэлтээр нотлох баримтыг устгах, нуун дарагдуулах, хуурамчаар үүсгэх зэрэг эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор шүүх хамгаалах арга хэмжээ авч болохыг хуульчилсан. Энэ нь нотлох баримтын бүрэн бүтэн байдал, шүүхийн шийдвэрийн найдвартай байдлыг хангахад чухал үүрэгтэй.

ИХШХШтХ-ийн IV бүлэг Нотлох баримттай холбоотой латин эрх зүйн зарчмуудыг хүснэгтэд харуулав.

ИХШХШтХ-тэй холбоотой ойлголт	Латин зарчим	Тайлбар
Нотлох үүрэг	Actori incumbit probatio	Нэхэмжлэгч нотлох баримтыг бүрдүүлэх үндсэн үүрэг хүлээнэ.
Шүүхийн үнэлгээний эрх	Intime convictionis judicis	Шүүх нотолгооны ач холбогдлыг өөрийн дотоод итгэлээр үнэлнэ.
Хуурамч баримт хэрэглэхээс зайлсхийх	Falsus in uno, falsus in omnibus	Нэг баримт хуурамч бол бүх баримтад итгэл буурна.
Цахим нотолгооны үнэн зөв байдал	Authenticitas documentorum electronicorum	Цахим баримтыг жинхэнэ эсэхийг нотлох шаардлагатай.
Нийтэд илэрхий баримтыг дахин нотлохгүй	Notoria non egent probatione	Илэрхий, нийтэд мэдэгдсэн зүйл нотолгоо шаардахгүй.
Гэрч, шинжээчийн мэдүүлэг	Testis unus, testis nullus	Ганц гэрчийн мэдүүлэг хангалтгүйд тооцогдож болно.
Хэлмэрч, орчуулагчийн оролцоо	Ius interpretandi linguarum	Оролцогч хэл ойлгохгүй бол орчуулга заавал байх ёстой.
Дуугүй байх нь зөвшөөрсөнд тооцогдох нөхцөл	Qui tacet, consentire videtur	Хуулиар эсэргүүцэх боломжтой нөхцөлд дуугүй байвал зөвшөөрсөнд тооцогдоно.
Нотолгоогүй зүйлийг хүлээн зөвшөөрөхгүй	Ei incumbit probatio qui dicit, non qui negat	Аливаа зүйлийг нотолж чадахгүй бол түүнийг үнэн гэж үзэхгүй, нотлогчид үүрэг оногдоно.
Баримт нууцлах, устгах оролдлогыг хориглох	Suppressio veri, suggestio falsi	Баримтыг зориуд нуух буюу ташаа мэдээлэл өгөх нь хуурамч нотолгооны нэг хэлбэрт тооцогдоно.

Нотлох баримтын хууль зүйн үндэс, нотлох үүрэг, шүүхийн үнэлгээ, цахим баримт, гэрч, орчуулга зэрэг сэдвийг уламжлалт латин зарчмуудтай холбосноор эрх зүйн ойлголтыг гүнзгий ойлгоход хэрэгтэй юм.

Нотлох баримтын талаарх зохицуулалт олон улсын иргэний процессын эрх зүйн жишигтэй харьцуулахад зарим талдаа бүрэн боловсронгуй бус, зарим чухал элемент дутуу байгаа нь анзаарагддаг. Жишээлбэл, АНУ, Их Британи зэрэг Англо-Саксоны эрх зүйн тогтолцоотой орнуудад буюу нотлох баримтыг урьдчилан ил тод болгох (discovery), хоёр тал хооронд баримт солилцох, нуун дарагдуулсан тохиолдолд процессын хариуцлага хүлээлгэх механизмыг маш нарийн зохицуулсан байдаг.

Мөн Европын холбооны улсуудад цахим нотолгооны стандарт, нотолгооны хамгаалалт, мэдээллийн нууцлалын хүрээнд шүүхээс тусгай хамгаалалтын шийдвэр гаргах (protection order) зохицуулалттай. Монгол Улсын хувьд эдгээр зохицуулалт ИХШХШтХ-ийн хүрээнд нарийвчлан тусгагдаагүй, ерөнхий агуулгаар бичигдсэн байдаг. Мөн баримтыг зориуд устгасан (spoliation of evidence) тохиолдолд шүүхийн шийдвэрт сөрөг үр дагавар тооцох ойлголт Монголын хууль тогтоомжид тусгагдаагүй байна.

Гэрчийн мэдүүлгийн нотолгооны хүч, түүнийг ямар шалгуураар үнэлэх тухай тодорхой аргачлал ч бас дутагдалтай гэж болно. Жишээ нь, ганц гэрч хангалтгүйд тооцогдох (testis unus, testis nullus) уламжлалт зарчим зарим орны шүүхийн практикт хэрэглэгддэг бол манай улсад энэ талаар нарийвчилсан шалгуур үгүйлэгдэж байна.

Нотлох баримт бол шударга шийдвэр гаргах шүүхийн цорын ганц хууль ёсны үндэслэл юм. Хуульд нийцсэн, нотолгооны шаардлагыг хангасан баримт дээр тулгуурласан шийдвэр л шударга ёсны илэрхийлэл болдог. Хэн нотолж чадна, тэр ялдаг гэсэн хууль зүйн зарчим нь өнөөгийн иргэний хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд бүрэн дүйцэж буй. Гэсэн хэдий ч Монгол Улсын ИХШХШтХ-д олон улсын жишигт нийцсэн зарим чухал зохицуулалт, механизмууд дутуу байгааг анхаарч, хууль тогтоомжийг сайжруулах, хэрэгжилтийн арга зүйг гүнзгийрүүлэх шаардлагатай байна. Иймд иргэн, хуулийн этгээд шүүхэд хандахдаа баримт нотолгоонд тулгуурлан, хуулийн зохицуулалтыг гүнзгий ойлгож оролцох нь эрхээ хамгаалах хамгийн чухал алхам болно.

Ж.Танан