Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль - Хоёрдугаар бүлэг - Иргэний хэрэг үүсгэх үндэслэл, хэргийн харьяалал

Ж.Танан
May 7
4 min read

Иргэний хэрэг үүсгэх үндэслэл, хэргийн харьяалал: Эрхээ шүүхээр хамгаалуулах эхний алхам

Иргэн, хуулийн этгээдийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхол зөрчигдсөн гэж үзсэн тохиолдолд тэдгээрийн эрхийг сэргээх, хамгаалах хамгийн чухал арга зам нь шүүхэд хандах явдал билээ. Монгол Улсын Үндсэн хууль болон холбогдох хууль тогтоомжид заасны дагуу шүүхэд нэхэмжлэл, хүсэлт, гомдол гаргах нь иргэн бүрийн баталгаатай эрх юм. Гэвч энэ эрхийг бодитоор хэрэгжүүлэхийн тулд иргэний хэрэг үүсгэх үндэслэл, хэргийн харьяаллыг зөв тогтоох нь зүй ёсны шаардлага бөгөөд энэ талаар “Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль”-ийн II бүлэгт тодорхой зохицуулсан байдаг.

Иргэний хэрэг үүсгэх үндэслэл

ИХШХШтХ-ийн 12 дугаар зүйлд иргэний хэрэг үүсгэх үндэслэлийг заасан байна. Үүнд:

Эдийн болон эдийн бус баялагтай холбоотой эрх нь зөрчигдсөн тухай эрх зүйн харилцаанд оролцогч этгээдээс гаргасан нэхэмжлэл;
Бусдын эрх, эрх чөлөө, ашиг сонирхлыг хамгаалах хуулийн этгээдээс гаргасан нэхэмжлэл;
Онцгой ажиллагааны журмаар хянан шийдвэрлүүлэхээр хуульд заасан асуудлаар гаргасан хүсэлт;
Захиргааны байгууллага, албан тушаалтны хууль бус үйл ажиллагаа, захиргааны актын талаарх гомдол;
Хуульд заасан бусад үндэслэл.

Эдгээрийн аль нэг нөхцөлийг хангасан тохиолдолд шүүх хэрэг үүсгэх бөгөөд хэрэв үндэслэл хангагдаагүй, эсвэл тухайн маргаан шүүхийн харьяалалд үл хамаарах бол шүүх хэрэг үүсгэхээс татгалзана. Нэхэмжлэл нь хуульд заасан бүтэц, агуулгыг хангаж, холбогдох нотлох баримтаар дэмжигдсэн байх нь зайлшгүй шаардлага юм.

Хэргийн харьяалал

Хэрэг үүсэхийн зэрэгцээ тухайн хэргийг аль шүүх хянан шийдвэрлэх вэ гэдгийг тогтоох шаардлага бий. Үүнийг хэргийн харьяалал гэнэ. ИХШХШтХ-ийн 13–21 дүгээр зүйлд хэргийн харьяаллын зохицуулалтыг дэлгэрэнгүй тусгасан байдаг.

Нутаг дэвсгэрийн харьяалал (14 дүгээр зүйл): Нэхэмжлэлийг хариуцагчийн байнга оршин суугаа газар буюу хуулийн этгээдийг үйл ажиллагааны байрлалаар тогтоож, тухайн нутаг дэвсгэрийг хамаарах шүүхэд гаргана. Хариуцагчийн оршин суугаа газар тодорхойгүй тохиолдолд түүний эд хөрөнгө байгаа газрын шүүх харьяалах үндэслэл болно.

Сонгох харьяалал (15 дугаар зүйл): Зарим тохиолдолд нэхэмжлэгч хэрэг маргаанаа аль шүүхэд мэдүүлэхээ сонгох боломжтой. Тухайлбал, амь нас, эрүүл мэндэд хохирол учруулсан хэрэгт хариуцагч, эсвэл нэхэмжлэгчийн оршин суугаа газрын аль нэгийг сонгож болно. Мөн гэрээний маргаанд гэрээг гүйцэтгэх газар, хэд хэдэн хариуцагчтай хэргийн хувьд тэдний аль нэгийн оршин суугаа газрыг сонгож болдог.

Онцгой харьяалал (16 дугаар зүйл): Үл хөдлөх эд хөрөнгөтэй холбоотой нэхэмжлэл, өв залгамжлал, гадаадад буй иргэнтэй холбоотой маргаан зэрэгт хуульд заасан шүүх онцгой харьяалах бөгөөд талууд энэ харьяаллыг хэлэлцэн өөрчлөх боломжгүй.

Харьяаллыг өөрчлөх, шилжүүлэх (18–21 дүгээр зүйл): Зарим тохиолдолд шүүх өөр шүүхэд хэрэг шилжүүлэх зохицуулалттай. Тухайлбал, харьяаллыг буруу тогтоосон, нотлох баримт дийлэнх нь өөр газарт байгаа, шүүхийн бүх шүүгч татгалзсан зэрэг тохиолдолд шүүх хэрэг шилжүүлэх тогтоол гаргаж болно.

Дүгнэлт

Иргэний хэрэг үүсгэх үндэслэл, харьяаллыг зөв тогтоох нь шүүхэд хандах эрхээ бодитоор хэрэгжүүлэхэд зайлшгүй шаардлагатай алхам юм. Эдгээр нь зөвхөн процедурын хэлбэр бус, нэхэмжлэл, шаардлагыг хүлээн авах, хэрэг үүсгэх эсэхийг шийдэх эрх зүйн хязгаарыг тодорхойлдог. Тиймээс нэхэмжлэл гаргахаар зэхэж буй иргэн, хуульч, өмгөөлөгч шүүхэд хандахаасаа өмнө уг бүлгийн зохицуулалтыг сайтар судалж, үндэслэл бүрэн бүрдсэн эсэхийг нягтлах нь зүйтэй. Энэ бол шударга шүүхийн үйл ажиллагаанд итгэх, эрхээ хамгаалуулах эхний бат бөх алхам юм.

Монгол Улсын “Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль”-ийн II бүлэгт заасан иргэний хэрэг үүсгэх үндэслэл, хэргийн харьяаллын зохицуулалтыг уламжлалт латин эрх зүйн зарчимтай уялдуулан тайлбарлаж хүснэгтэд жагсаав.

ИХШХШтХ-ийн ойлголт	Латин зарчим	Тайлбар, агуулга
Иргэний хэрэг үүсгэх үндэслэл	Actio nata	Нэхэмжлэл гаргах эрх нь эрх зөрчигдсөн үеэс эхлэн үүсдэг.
Харьяаллыг зөв тогтоох	Forum domicilii	Нэхэмжлэлийг хариуцагчийн оршин суугаа газрын шүүхэд гаргах үндэслэл.
Нэхэмжлэлийн шаардлагын үндэслэл	Ius standi in judicio	Нэхэмжлэгч тухайн хэрэгт оролцох хууль ёсны байр суурьтай байх ёстой.
Шүүхийн харьяаллын маргааныг шийдвэрлэх	Lex fori	Шүүх маргааныг шийдвэрлэхдээ өөрийн улсын процессын хуулийг хэрэглэнэ.
Онцгой харьяаллын хязгаарлалт	Prorogatio fori non permittitur	Онцгой харьяалал бүхий хэргийг талууд тохиролцож өөр шүүхэд шилжүүлэх боломжгүй.
Хууль ёсны ашиг сонирхол зөрчигдсөн нөхцөл	Interesse legitimum	Хувь хүний эрх зөрчигдсөн бол хууль ёсны ашиг сонирхол үүсэж, нэхэмжлэх эрхтэй.
Хэргийн харьяаллыг өөрчлөх үндэслэл	Forum non conveniens	Харьяаллыг өөр шүүхэд шилжүүлэх нь шударга, үр дүнтэй шийдвэрлэх нөхцөлд хамаарна.
Үл хөдлөх эд хөрөнгийн харьяалал	Lex rei sitae	Үл хөдлөх хөрөнгөтэй холбоотой маргааныг тухайн хөрөнгийн байршлын шүүх шийдвэрлэнэ.
Нэхэмжлэгчийн байршил бус, хариуцагчийн байршлыг харгалзах	Actor sequitur forum rei	Нэхэмжлэгч бус, хариуцагчийн оршин суугаа газрыг үндэслэн харьяаллыг тогтооно.
Үйлдэл болсон газрын эрх зүйн хэрэглээ	Locus regit actum	Гэрээ, гэм хохирол зэрэг үйлдэл болсон газрын хууль хэрэглэгдэх үндэс.
Гэрээний хэрэг маргаанд гэрээ байгуулсан газар	Forum contractus	Гэрээтэй холбоотой хэрэг маргааныг гэрээ байгуулсан газрын шүүх хянана.
Гэм хохирол учирсан газар	Forum delicti commissi	Хохирол учирсан газрын шүүхэд харьяалагдана.
Шүүгчийн ашиг сонирхлын зөрчил	Nemo iudex in causa sua	Шүүгч өөртэй нь холбоотой хэргийн шийдвэрт оролцох ёсгүй.
Гуравдагч этгээдийн хамааралгүй баримт	Res inter alios acta	Холбогдохгүй гуравдагч этгээдийн мэдээлэл нотолгоонд ашиглагдахгүй.
Ижил хэрэг давхар шүүгдэж буй нөхцөл	Lis alibi pendens	Өмнө нь шийдэгдэж байгаа ижил агуулгатай хэрэг байвал дахин шийдвэрлэхгүй.

Латин зарчмууд нь олон улсын эрх зүйн хөгжлийн түүхэнд тогтсон суурь ойлголтууд бөгөөд шүүхэд хандах эрх, харьяалал, нэхэмжлэлийн үндэслэл, шүүгчийн хараат бус байдал зэрэг процессын зарчмыг философийн хувьд гүнзгийрүүлэн ойлгоход тусална. Жишээлбэл, “Lex rei sitae” нь үл хөдлөх хөрөнгийн байршлаар харьяаллыг тогтоодог бол “Actor sequitur forum rei” нь хариуцагчийн байршилд суурилсан харьяаллыг илэрхийлдэг. Ийм төрлийн уялдаа холбоо бүхий тайлбар нь зөвхөн хуульч, судлаачдад төдийгүй хуулийг хэрэглэх энгийн хүнд эрх зүйн сэтгэлгээг хөгжүүлэх, үндэсний хууль тогтоомжийг олон улсын эрх зүйн суурь зарчимтай харьцуулан ойлгоход чухал ач холбогдолтой юм.

Ж.Танан