Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль - Нэгдүгээр бүлэг - Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх ерөнхий үндэслэл

Ж.Танан
May 6
4 min read

Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх ерөнхий үндэслэл: Иргэний эрхийг шүүхээр хамгаалуулах эрх зүйн үндэс

Монгол Улсад иргэн, хуулийн этгээд эрх, хууль ёсны ашиг сонирхол нь зөрчигдсөн гэж үзсэн тохиолдолд тухайн маргааныг хэрхэн, ямар журмаар шийдвэрлүүлэх боломжтой вэ? Энэ асуултад хариулах эрх зүйн суурь баримт бичиг бол “Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль” юм. Тус хуулийн I хэсгийн I бүлэгт “Иргэний хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны нийтлэг үндэслэл”-ийг хууль зүйн зарчим, журам, зохицуулалтын хүрээнд тодорхойлсон байдаг. Энэхүү товч нийтлэлээр дээрх бүлгийн гол агуулгыг товч, дүн шинжилгээтэй байдлаар тайлбарлан хүргэж байна.

Шүүхэд хандах эрх – Хуульд заасан үндэслэл байгаа бол хүн бүрд нээлттэй

Хуулийн 3 дугаар зүйлд зааснаар, аливаа этгээд нь Монгол Улсын хууль болон олон улсын гэрээнд заасан эрх, хууль ёсны ашиг сонирхол нь зөрчигдсөн гэж үзвэл шүүхэд нэхэмжлэл, хүсэлт, гомдол гаргах эрхтэй. Энэ нь ардчилсан, эрх зүйт төрийн амин сүнс болсон шүүхэд хандах эрхийг баталгаажуулсан суурь зохицуулалт юм.

Шүүхийн өмнө эрх тэгш байх зарчим

Эрх зүйн маргааныг шийдвэрлэхдээ хэн нэгнийг үндэс угсаа, хэл, нас, хүйс, шашин шүтлэг, нийгмийн гарал, эрхэлсэн ажил зэрэг аль ч шинжээр ялгаварлан гадуурхалгүй, бүх талд тэгш боломжийг олгох нь шүүхийн үйл ажиллагаанд зайлшгүй баримтлах зарчим юм. Энэ нь 4 дүгээр зүйлд хуульчлагдсан бөгөөд шүүхийн үйл ажиллагаанд хүний эрхийн хамгаалалт бодитоор тусгалаа олдог.

Мэтгэлцэх зарчим – Шударга шүүхийн үндэс

Иргэний хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа нь талуудын тэгш оролцоог хангаж, бодит байдлыг нотлох баримтаар тогтоох үндсэн дээр явагддаг. Хуулийн 6 дугаар зүйлд тусгаснаар, талууд нотлох баримт гаргаж, тайлбар хийх, хариу мэтгэлцэх, шүүх хуралдаанд оролцох бүрэн эрхтэй бөгөөд энэ нь шүүхийн шийдвэр ил тод, үндэслэлтэй байхын үндэс болдог.

Хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд хэрэглэгдэх хэл, бичиг

Хуулийн 7 дугаар зүйлд зааснаар, шүүхийн ажиллагаа нь Монгол хэлээр явагдаж, төрийн албан бичиг хөтлөх журмыг баримтална. Монгол хэл мэдэхгүй этгээдэд орчуулагч, хэлмэрчийн тусламж үзүүлэх зохицуулалттай бөгөөд цахим шүүх ажиллагаа, мэдээлэл солилцооны дэвшилтэт хэлбэрүүдийг ашиглах боломжийг хуульчилсан нь эрх зүйн хүртээмжийг нэмэгдүүлсэн болно.

Шүүхийн ил тод байдал, нээлттэй ажиллагаа

Хуулийн 8 дугаар зүйлд зааснаар, иргэний хэргийн шүүх хуралдаан нь нээлттэй явагдах ёстой. Гэхдээ насанд хүрээгүй оролцогч, хүний хувийн нууцад халдах эрсдэл зэргээс үүдэн шүүх хуралдааныг тодорхой нөхцөлд хаалттай явуулах боломжийг хуулиар олгосон нь хүний эрхийн хамгаалал, олон нийтийн хяналтыг тэнцвэржүүлсэн зохицуулалт болдог.

Хуулийн хэрэглээ, хэрэглэх дараалал

10 дугаар зүйл нь шүүх хэрхэн хуулийг хэрэглэж, хэргийн нөхцөл байдалд нийцүүлэн эрх зүйн шийдвэр гаргах тухай заасан. Шүүх нь Үндсэн хууль болон хүчин төгөлдөр хууль тогтоомжийг хэрэглэх ба зохицуулалт байхгүй тохиолдолд төсөөтэй харилцааг үндэслэх, цаашлаад Үндсэн хуулийн үзэл санаа, нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн хэм хэмжээг баримтлан шийдвэр гаргах боломжтой. Мөн хууль хоорондын зөрчил үүссэн тохиолдолд Үндсэн хуулийн цэцэд хүсэлт гаргах зохицуулалт энэ зүйлд тусгагдсан.

Шүүхийн шийдвэр – Хуулийн биелэлтийн баталгаа

11 дүгээр зүйлд зааснаар, шүүхийн хүчин төгөлдөр шийдвэр нь иргэн, хуулийн этгээдийн хувьд заавал биелэгдэх бөгөөд сайн дураар биелүүлээгүй тохиолдолд хуульд заасан журмын дагуу албадан гүйцэтгэх ажиллагаа явагдана. Энэ нь шүүх эрх мэдлийн үр нөлөө, хэрэгжилтийн баталгааг хангаж өгдөг чухал зохицуулалт юм.

Дүгнэлт

“Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль”-ийн I хэсгийн I бүлэг нь шүүхэд хандах эрх, эрх тэгш байдал, мэтгэлцэх зарчим, шүүхийн хараат бус байдал, нээлттэй ажиллагаа, цахим дэвшил, хэл бичгийн зохицуулалт зэрэг иргэний процессын эрх зүйн суурь зарчмыг илэрхийлдэг. Энэ нь зөвхөн шүүхийн ажиллагааны журмыг тодорхойлох бус, ардчилсан, хүний эрхийг дээдэлсэн төрийн үйл ажиллагааны суурь хэм хэмжээг илтгэсэн эрх зүйн тулгуур юм. Иргэн эдгээр эрх, боломжоо мэддэг, хэрэглэж чаддаг байх нь шударга ёсыг биелүүлэх анхны алхам болно.

Монгол Улсын “Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль”-ийн I бүлэгт туссан үндсэн зарчмуудыг уламжлалт латин эрх зүйн ойлголттой холбон тайлбарлах нь эрх зүйн үндэслэл, философийг гүнзгийрүүлэн ойлгоход тусална. Тиймээс хуулийн зарчим, латин ойлголт, товч тайлбар, агуулгын уялдаатай байдлаар хүснэгтэд жагсаав.

Монгол нэр томьёо (ИХШХШтХ)	Латин зарчим	Агуулга, тайлбар
Шүүхэд хандах эрх	Jus ad judicium	Хувь хүн, хуулийн этгээд нь зөрчигдсөн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлоо шүүхэд нэхэмжлэл, хүсэлт, гомдлоор мэдүүлэх эрхтэй.
Эрх тэгш байдал	Aequitas / Ius aequum	Хэнийг ч ялгаварлан гадуурхахгүй, иргэн бүр шүүхийн өмнө ижил тэгш эрхтэй байна.
Шүүгчийн хараат бус байдал	Impartialitas judicum / Nemo iudex in causa sua	Шүүгч зөвхөн хуульд захирагдах бөгөөд аливаа гаднын дарамт, нөлөөллөөс ангид байх ёстой.
Мэтгэлцэх зарчим	Audiatur et altera pars	Талууд нотлох баримт гаргаж, тайлбар хийх, хариу үг хэлэх тэгш эрхтэй. Шүүх мэтгэлцээн дээр үндэслэн шийдвэр гаргана.
Үндсэн хуульд нийцүүлэн хууль хэрэглэх	Lex superior derogat legi inferiori	Үндсэн хууль нь дээд хүчин чадалтай. Түүнд харш хууль хэрэглэхийг хориглоно.
Шүүхийн шийдвэрийн заавал биелэгдэх байдал	Res judicata pro veritate habetur	Хэрэг хянан шийдвэрлэсэн шүүхийн шийдвэр хүчин төгөлдөр бөгөөд заавал биелэгдэх үүрэгтэй.
Хэл, бичгийн зохицуулалт	Ius linguarum	Хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа нь Монгол хэлээр явагдах бөгөөд оролцогч этгээд хэл, бичгийн хязгаарлалтгүй оролцох боломжоор хангагдана.
Шүүхийн ажиллагааны ил тод байдал	Publicum iudicium	Шүүх хуралдаан зарчмын хувьд нээлттэй байх бөгөөд тодорхой нөхцөлд хаалттай явагдаж болно.
Хэргийг тасралтгүй шийдвэрлэх	Celeritas iustitiae est fundamentum	Шүүх хуралдаан тасралтгүй явагдаж, шүүгч нэгэнт хэлэлцэж эхэлсэн хэргийг дуусгах хүртлээ үргэлжлүүлэх үүрэгтэй.
Хуульд заагаагүй маргааныг шийдвэрлэх	Ex aequo et bono	Шууд зохицуулсан хууль байхгүй тохиолдолд төсөөтэй харилцаанд тулгуурлан, шударга ёсны зарчмаар шийдвэрлэнэ.

Хуулийн зарчмуудыг уламжлалт латин эрх зүйн ойлголттой холбон тайлбарлах нь эрх зүйн үндэслэл, философийг гүнзгийрүүлэн ойлгоход тусална.

Шүүх бол зөвхөн маргаан шийдвэрлэх байгууллага биш, харин хүний эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хамгаалж, шударга ёсыг сэргээх үндэсний институтийн хамгийн өндөр илэрхийлэл юм. Шүүхэд хандах нь нийгмийн хамтын итгэл, хууль дээдлэх зарчимд тулгуурласан хариуцлагатай алхам тул шүүхийн өмнө тэгш байдал, мэтгэлцэх эрх, нотлох баримтын бүрдүүлэлт, шүүхийн шийдвэрийн биелэлт зэрэг процессын суурь зарчмууд хангагдаж буй эсэхийг үнэлж, хянах нь зөвхөн шүүгчийн биш, иргэн бүрийн үүрэг байдаг.

Шүүх хуралдаан бол хууль зүйн тулаан биш, шударга ёсны тайван өргөө юм.

Ж.Танан

Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх ерөнхий үндэслэл