Хайлтын үр дүн

“Төр улс” бол нийгмийн харилцаа, хуулийн талаар судалсан Платоны [1] хамгийн алдартай, дэлхийн агуу бүтээлүүдийн нэг юм. Уг бүтээл нь эрх зүйн социологи гэхээсээ илүүтэйгээр, хүн төрөлхтний философи, улс төрийн онолын сэтгэлгээний голомт билээ. Платон, иргэдийн оролцоотойгоор нийгмийн ариун журамт эрх зүйн орчныг бүрдүүлнэ гэж үзжээ. МЭӨ 375 онд бичсэн “Төр улс” нь хот - улсын дэг журам, шударга ёс, шударга хүний зан байдлын тухай Сократын харилцан яриа [2] юм. Сократ, төгс соёл иргэншлийг эрэлхийлэн "Шударга ёсны утга учир, шударга хүн шударга бус хүнээс илүү аз жаргалтай байдаг эсэх" талаар Глаукон, Полемарх, Трасимак болон афинчууд, гадаадын иргэдтэй мэтгэлцээн өрнүүлэн ярилцдаг. Шударга ёс байхгүй бол дарангуйлал ноёрхож, шударга бус байдал, тэр дундаа олигархи үүсдэг гэсэн гол санааг дэвшүүлсэн байдаг. Платон, төрийн дэглэмүүдийн мөн чанарыг авч үзээд, дараа нь философич хааны захирдаг утопи хот-улс болох Каллиполис хотыг танилцуулж, эцэст нь тэдгээрийг хооронд нь харьцуулан, хэд хэдэн санаа дэвшүүлсэн. Үүнээс гадна диалогт хөгшрөлт, хайр дурлал, хэлбэрийн онол, сүнсний үхэшгүй байдал, философи, яруу найраг, урлаг зэргийн нийгэмд гүйцэтгэх үүргийн талаар хөндсөн байдаг. Идэвхтэй төр ба шударга ёс Платон “Төр улс” бүтээлдээ философич хаад нь төгс төгөлдөр төрийг байгуулан захирч, нийгмийн зохион байгуулалтыг удирдан чиглүүлдэг ба шударга ёс нь дээд зарчим гэжээ. Шударга нийгэм бол хувь хүн бүр өөрийн чадавхын дагуу ногдсон үүргээ биелүүлж, эрх баригчид мэргэн ухаанаар засагладаг нийгэм гэж тэрээр үзсэн. Платоны шударга ёсны үзэл баримтлал нь төрийн хууль тогтоомжийн дагуу институтүүдийн хэрэгжүүлэх эв найрамдалтай тэнцвэрт нийтлэг сайн сайхан байдлаар илрэх аж . Асран хамгаалагч ба боловсрол Платон, өөрийгөө удирдах чадвартай, нийгмийн сайн сайханд хувь нэмрээ оруулах иргэдийг төлөвшүүлэхэд боловсрол чухал ач холбогдолтойг онцолсон. Эрх баригч анги болон асран хамгаалагчдад, мэргэн ухаан, ёс суртахууны ариун журам, төрийн өмнө хүлээсэн үүргээ ухамсарлах хүмүүжлийг төлөвшүүлэхэд чиглэсэн боловсролын хатуу тогтолцоог санал болгожээ. Эрх зүйн орчин нь боловсролын бодлого, сургалтын хөтөлбөрийг боловсруулах, нийгмийн дэг журам, эв нэгдлийг хангахад шаардлагатай үнэт зүйл, хэм хэмжээг төлөвшүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ хэмээсэн. Философич - хаад ба хууль тогтоогчид Платон төгс төгөлдөр төлөв байдалд захирагчид нь оюуны мэдлэг ба ёс суртахуун аль алиныг эзэмшсэн философич - хаад гэжээ. Эдгээр эрх баригчид шударга ёс, нийтийн сайн сайхны зарчмыг тусгасан хууль боловсруулж, түүний шударга хэрэгжилтийг хангах үүрэг хүлээдэг. Платоны философич хааны тухай үзэл баримтлалын дагуу эрх зүйн орчин нь зөвхөн эрх мэдэл, хяналтын хэрэгсэл биш, харин мэргэн ухаан, шалтгаан, ёс суртахууны үүднээс нийгмийг удирдан чиглүүлэх явдал гэж үзжээ. Цензур ба нийгмийн хяналт Платон “Төр улс” бүтээлдээ цензур, нийгмийн хяналтыг төрийн доторх дэг журам, эв найрамдлыг хадгалах механизм гэж үзсэн. Тэрээр эрх баригч элитийн үнэт зүйлсийг гутаан доромжилж буй утга зохиол, урлагт цензур тавихыг дэмжсэн. Төрийн сайн сайхан нийгмийн талаарх үзэл баримтлалын дагуу иргэдийн итгэл үнэмшил, хандлага, зан үйлийг төлөвшүүлэх зорилгоор соёл бүрдүүлэх, нийтийн яриаг зохицуулахад эрх зүйн орчныг ашиглаж болно гэжээ. Платоны “Төр улс” нь эрх зүйн тогтолцооны эмпирик дүн шинжилгээ гэхээсээ илүүтэй, философийн үзэл санаа, засаглалын утопи үзэл баримтлалд гол анхаарлаа хандуулсан. Түүнчлэн, шударга ёсны мөн чанар, нийгмийн дэг журмыг бүрдүүлэхэд хуулийн гүйцэтгэх үүрэг, эрх баригчид болон иргэдийн хоорондын харилцааны талаар чухал асуултуудыг тавьжээ. Эрдэмтэд орчин үеийн нийгэм дэх эрх зүй, эрх мэдэл, нийгмийн шударга ёсны асуудлуудтай тулгарсаар байгаа тул эдгээр нь эрх зүйн социологи , улс төрийн онолд хамааралтай хэвээр гэж болно. Ж.Танан Зүүлт тэмдэглэл [1] Платон МЭӨ 428/427 онд Грекийн Афин хотод төрсөн, өрнөдийн философийн хамгийн нөлөө бүхий хүмүүсийн нэг гэж тооцогддог эртний философич. Платон Сократын шавь байсан бөгөөд хожим нь Аристотелийн багш болжээ. Тэрээр өрнөдийн ертөнцийн хамгийн анхны дээд боловсролын байгууллагуудын нэг Академийг Афин хотод байгуулжээ. Платон ёс зүй, улс төр, метафизик, танин мэдэхүй, гоо зүй зэрэг өргөн хүрээний сэдвийг судалж философийн хөгжилд олон талын хувь нэмэр оруулсан. Тэрээр Сократ болон бусад сэтгэгчдийн хоорондын харилцан яриа хэлбэрээр философийн асуулт, ойлголтыг судалдаг диалог арга зүйг нэвтрүүлж, түүгээрээ алдаршсан. Платоны философийн санаанууд нь өрнөдийн сэтгэлгээнд гүн гүнзгий нөлөө үзүүлж, философи, улс төр, боловсрол болон бусад олон салбарын хөгжлийг бүрдүүлжээ. [2] Диалог гэдэг нь Платоны бүтээлүүдийн хүрээнд философич өөрийн санаагаа илэрхийлэхэд ашигладаг, уран зохиолыг харилцан ярианы хэлбэрээр бичих арга юм. Харилцан ярианд гол төлөв Сократ гол ярилцагч байх ба бусад хүмүүстэй яриа, эсвэл хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. Диалогууд нь драмын хэв маягаар бичигдсэн бөгөөд дүр бүр нь тодорхой сэдэв, философийн асуудлын талаар өөрийн үзэл бодол, маргаан, асуултуудыг илэрхийлдэг. Ингэснээр хэлэлцүүлэг нь (i) ёс зүй, улс төр, метафизик, эпистемологи, гоо зүй зэрэг өргөн хүрээний сэдвийг хамарч, философийн янз бүрийн ойлголтыг судалсан; (ii) диалогт оролцогчдын зан чанар, итгэл үнэмшил нь харилцан ярианы явцад өөрчлөгдөж, дүрүүдийг оюуны болон ёс суртахууны онцлог шинж чанартай хувь хүн болгон хөгжүүлсэн; (iii) уншигчдын анхаарлыг татах, өдөөн хатгах байдлаар тэднийг эрэл хайгуул нээлтийн оюуны аялалд оролцуулдаг. Товчхондоо, диалог нь санаа судлах, аргументыг шалгах, дүрүүдийг хөгжүүлэх, уншигчтай харилцах зэрэг хэд хэдэн зорилго агуулан, философийн санаануудыг амьд, сэтгэл татам харилцан яриа хэлбэрээр олон талын мэдлэгийг толилуулсан байдаг. Диалог нь Платоны гүн ухааны ойлголтыг илэрхийлэх, оюуны харилцан яриаг идэвхжүүлэхэд ашигладаг, өвөрмөц бөгөөд үр дүнтэй хэрэгсэл юм. Платон дүрүүдийн хоорондох динамик харилцан үйлчлэлээр дамжуулан, бодит байдлын мөн чанар, мэдлэг, ариун журам, сайхан амьдралын талаар судалдаг байжээ. Платон “Төр Улс” #ЭрхЗүйнСоциологи #ПлатонТөрУлс   #ЭрхЗүй   #ХуульчШувуухай   #LawyerBirdie #Утопи #Диалог #ГүнУхаан #Философи #Цензур #Сократ #ЭрхЗүйнБлог #СэтгэлТатамЯриа #ЁсЗүй #ДиалогАргаЗүй #Афин #Аритотель #Философичхаан #НийгмийнХяналт #СоёлИргэншил

Томас Морын [1] “Утопи [2] арал” [3] нь төгс төгөлдөр нийгмийг зохиомлоор дүрсэлсэн, улс төрийн философийн сонгодог бүтээл юм. Хэдийгээр орчин үеийн эрх зүйн социологи үүсэхээс өмнө бичигдсэн ч, эрх зүй, засаглал, нийгмийн зохион байгуулалтын хоорондын хамаарал зэрэг эрх зүйн социологийн үндсэн ойлголтуудыг агуулжээ. Утопи арлын эрх зүйн орчин Томас Мор “Утопи арал” номдоо Утопи хэмээх зохиомол арлыг нийгмийн байгууллын нэгэн загвар жишээ болгон түүний эрх зүй, улс төрийн бүтцийг дүрсэлсэн байдаг. Утопи арлын эрх зүйн тогтолцоо нь тэгш байдал, шударга ёс, нийгмийн эв найрамдлыг дэмжих зорилготой энгийн бөгөөд оновчтой өмчийн эрх, эрүүгийн эрх зүй, нийгмийн халамжийн бодлого зэрэг янз бүрийн Утопийн хуулиудтай. Нөөц баялгийн хамтын өмчлөл, хуваарилалт Утопи арлын нэг онцлог нь баялаг бол хувь хүний өмч, эд баялаг бус, харин хамтын өмч гэж үзэн тэдгээрийг хэрэгцээний дагуу хуваарилдаг. Энгийнээр хэлбэл, Томас Мор капиталист нийгэмд байдаг хувийн өмч, түүнтэй холбоотой бий болдог тэгш бус, шударга бус байдлыг шүүмжилжээ. Эрх зүйн олон ургалч үзэл Утопи арал дээр янз бүрийн нийгэм өөрийн гэсэн хууль, ёс заншилтай бөгөөд олон ургалч үзэл баримтлалыг хүлээн зөвшөөрдөг байна. Утопи арлын хот бүр өөрийн сонгосон зөвлөлтэй, тэдгээр нь хэрэгцээ, үнэт зүйлд тохирсон хууль батлах эрх мэдэлтэй. Энэхүү төвлөрсөн бус хуулийн тогтолцоо нь шударга ёс, тэгш байдлын ерөнхий зарчмуудыг баримтлахын зэрэгцээ, орон нутгийн бие даасан байдлыг тодорхой хэмжээгээр олгодог байна. Европын нийгмийн шүүмжлэл Томас Мор Утопи арлын энх тайван байдал, тэгш эрх, оновчтой нийгмийн зохион байгуулалтын үзэл санааг тухайн үеийн Европын авлига, тэгш бус байдал, хүчирхийлэлд автсан нийгэм, улс төрийн институтийн дутагдалтай зэрэгцүүлэн харьцуулж шүүмжилсэн. Утопи нийгэм дэх хуулийн үүрэг Утопи арлын хууль нь дэг журмыг сахиулах, нийтийн сайн сайхныг дэмжих гол үүрэг гүйцэтгэдэг бөгөөд шалтгаан нөхцөл, хамтын сайн сайханд тулгуурладаг. Эрх зүйн тогтолцоо нь дур зоргоороо авирлах, эрх мэдэл, хувийн ашиг сонирхлыг хойш тавин шударга ёс, тэгш, тогтвортой байдлыг хангах, иргэдэд сэтгэл хангалуун амьдрах боломжийг олгох зорилготой аж. Товчхондоо, “Утопи арал” бүтээлд, хууль, нийгэм, засаглалын хоорондын уялдаа холбоог эргэцүүлэн судалсан бөгөөд, утопи сэтгэлгээний боломж, хязгаарлалт, түүний эрх зүй, улс төрийн институтийг төлөвлөхөд үзүүлэх нөлөөллийн талаар ойлголтыг өгнө. Ж.Танан Зүүлт тэмдэглэл [1] Томас Мор (1478–1535) нь Английн төрийн зүтгэлтэн, хуульч, философич, зохиолч бөгөөд Английн хаан VIII Генригийн зөвлөх байсан. Лондонд төрсөн Мор хуулийн мэргэжлээр маш сайн боловсрол эзэмшиж, эцэст нь нэр хүндтэй хуульч, шүүгч болжээ. Тэрээр парламентын гишүүн, Английн лорд канцлер, шүүхийн дээд албан тушаалтан зэрэг олон алба хашиж байсан. Томас Мор нь католик шашны тууштай итгэл үнэмшил, ёс суртахууны үнэнч шударга байдлыг эрхэмлэдэг байсан ба Мартин Лютерийн тэргүүлсэн Протестант шинэчлэлийг зарчмын хувьд эсэргүүцсэн. Католик сүмд үнэнч байсан хэдий ч Томас Мор VIII Генрийг Арагоны Кэтринтэй гэрлэлтээ цуцлуулахыг хүссэний улмаас Католик сүмээс салсныг хүлээн зөвшөөрөхөөс татгалзсан нь түүнийг уналтад хүргэсэн. Томас Мор VIII Генрийг Английн сүмийн тэргүүн хэмээн хүлээн зөвшөөрч тангараг өргөхөөс татгалзсан тул 1535 онд эх орноосоо урвасан хэргээр баривчлагдаж, эцэст нь цаазлуулжээ. Томас Мор улс төрийн карьерынхаа хажуугаар үр бүтээлтэй зохиолч, хүмүүнлэг сэтгэгч байсан. Түүний амьдрал, зохиол бүтээлүүд нь оюуны гүн гүнзгий байдал, ёс суртахууны шударга байдал, улс төр, ёс зүй, нийгмийн асуудалд байнгын хамааралтай тул өнөөг хүртэл судалж, биширсээр байна. Түүнийг 1935 онд Католик сүмээс шашин шүтлэгийн эрх чөлөө, ухамсрыг хамгаалсны төлөө амиа алдсан хүн, гэгээнтэн хэмээн өргөмжилжээ. [2] “Утопи” гэсэн нэр томьёо нь “ ou ” (“биш”) ба “ topos ” (“газар”) гэсэн Грек үгнээс гаралтай бөгөөд Томас Мор 1516 онд хэвлэгдсэн ижил нэртэй бүтээлдээ ашигласан. Шууд утгаараа “утопи” гэдэг нь “газаргүй”, эсвэл “хаа ч байхгүй” гэсэн утгатай бөгөөд бодит байдал дээр байхгүй зохиомол, эсвэл төсөөллийн байршлыг илэрхийлсэн байна. Гэсэн хэдий ч “утопи” гэдэг нь илүү төгс нийгмийг төлөөлж, нийгэм, улс төр, эдийн засгийн эв нэгдэл, шударга ёсны загвар болгон уран зохиол, ярианд ихэвчлэн дүрслэгдсэн байдаг. Утопи нь тэгш байдал, шударга ёс, эрх чөлөө, хамтын амьдралын зарчмуудыг агуулсан байдаг бөгөөд бодит ертөнцийн алдаа дутагдал, тэгш бус байдалтай зөрчилдсөн нийгмийн өөр үзэл бодлыг санал болгодог. Утопи хэмээх ойлголтыг философийн янз бүрийн бүтээлүүдэд судалж үзсэн ч энэ нэр томьёо нь илүү сайн нийгэм, ертөнцийг бий болгох аливаа алсын хараа, хүсэл эрмэлзлийг тодорхойлоход илүү өргөн хэрэглэгддэг. Хэдийгээр хүршгүй шинж чанартай ч утопийн санаа нь нийгмийн өөрчлөлт, сайжруулалтын боломжуудын талаар төсөөлөл, шүүмжлэл, эргэцүүлэн бодоход хөтөлнө. [3] “Утопи арал” нь 1516 онд хэвлэгдсэн Томас Морын хамгийн алдартай бүтээл юм. Уг бүтээлд нийтийн эзэмшил, шашны хүлцэл, нийгмийн тэгш байдлын зарчимд суурилсан идеал нийгмийг харуулсан. Бүтээлд нийгмийн авлига, тэгш бус байдлын талаарх санаа зовнил, илүү шударга, эрх тэгш ертөнцийг бий болгох алсын харааг тусгасан. Утопи арал #LawyerBirdie #ХуульчШувуухай #ЭрхЗүйнСоциологи #ЭрхЗүйнБлог #ТомасМорУтопиАрал #Утопи #УлсТөрийнФилософи #ХуульЗүйнФилософи #НийгмийнЗохионБайгуулалт #ТэгшБайдал #ШударгаЁс #ХамтынӨмч #НийгмийнХаламж #ЭрүүгийнЭрхЗүй #НийгмийнШүүмжлэл #Капитализм #НийгмийнЭвНайрамдал #УтопийнХууль #НийгмийнӨөрчлөлт #ТэгшБусБайдал #УлсТөрийнИнститут #ХүнийЭрх #ХуульТогтоомж #ФилософийнБүтээл #ТөгсНийгэм #УтопиАрал #Засаглал #ЕвропынНийгмийнШүүмжлэл #НийгмийнЭвсэл #ОлонУргалчҮзэл #ШүүхийнТогтолцоо #УлсТөрийнСэтгэгч #ХуульЗүйнҮүсэл #СоциологийнОйлголт #ЭрхЗүйнФилософи #БиднийУншсан100Ном #НомынТэмдэглэл #УтопиҮзэлСанаа

Удиртгал Эрх зүй нь урт удаан хугацааны түүхэн хөгжлийн явцад, хүмүүс өнөөгийн байр сууринаас эрх зүй гэж хараахан болохооргүй тийм үзэл бодол төсөөллийн нөлөөнд байсан аж. Эрх зүй хэмээх нэр томьёогоор хоёр өөр үзэгдлийг нэрлэн илэрхийлж ирсэн уламжлалын нэг өвөрмөц тал ажиглагддаг. Нэг талаас, эрх зүйн ном зохиолуудад энэхүү нэр томьёог эрх зүйн илрэл тодорхой хэлбэр тухайлбал, парламентаас баталсан тодорхой хууль, шүүхийн зарим шийдвэр, түүгээр ч үл барам нэртэй хуульч, эрх зүйчдийн зохиож нийтлүүлсэн эрх зүйн нэгэн сэдэвт зохиол бүтээлүүдээс үл хамааран, эрх зүйг хэм хэмжээний нийлбэр хэмээн тодорхойлжээ. Эрх зүйн үүсэл, эрх зүйн тухай ойлголтын олон янз байдал, түүний орчин үеийн үзэл баримтлал, эрх зүйн хувьсал өөрчлөлт, эрх зүйн мөн чанар, агуулга, эрх зүйн хэм хэмжээ, түүний зохицуулалт, эрх зүйн харилцаа, эрх зүйн ухамсар ба соёл, эрх зүйн нэр томьёо зэргийг судлах үндсэн дээр эрх зүйн хөгжлийн ерөнхий хандлагыг тодорхойлох нь эрх зүйн онолын танин мэдүүлэхүй хийгээд практик учир холбогдол оршино. Эрх зүй Нийгмийн харилцааг зохицуулан тохируулж байгаа төрөөс тогтоосон буюу зөвшөөрсөн, биелэгдээгүй тохиолдолд төрийн албадлагаар хамгаалагдсан хэм хэмжээний нийлбэр цогц юм. Хүн төрөлхтөн үүссэн цагаас эхлэн өнөөг хүртэл хүмүүсийн хоорондын харилцаа нь нийгмийг бүрдүүлж ирсэн. Нийгмийн харилцаа бол хүмүүсийн олон зууны туршид өөр хоорондоо харилцаж байсан янз бүрийн хэм хэмжээг өөртөө агуулж байдаг. Эдгээрээс эрх зүйн хэм хэмжээ хэрхэн үүсэн бий болсон болон эрх зүйн зүй тогтол, эрх зүйн цаашдын хөгжлийн хандлага хэв маягийг тогтоох үүднээс судалдаг. Эрх зүй бол шинжлэх ухааны мэдлэг чадварыг практикт хослуулах урлаг юм. Учир нь нийгмийн харилцааг боловсронгуй болгох арга замаар шударга ёсыг бүрэлдүүлж, тэднийг хэрэглэх нөхцөлийг бүрдүүлдэг. Энэ урлагаар эрх зүй нь журмыг баталгаажуулах бус маргаантай асуудлыг шийдвэрлэхэд зөв тайлбар өгөхөөр хязгаарлагдахгүйгээр үл барам хууль зүйн фактыг ангилж, онол зарчмыг боловсруулах үүргийг хүлээдэг. Хүй нэгдлийн нийгэмд хүмүүсийн зан үйлийн үндсэн хэм хэмжээ нь зан заншил байсан. Үүгээр тогтохгүй зан заншлын хэм хэмжээ нь тодорхой нөхцөл байдалд хүмүүсийн хоорондын харилцааг зохицуулах илүү оновчтой хувилбарыг тогтоон бэхжүүлсэн. Зан заншил нь хүмүүсийн амьдралын практик үйл ажиллагаатай өөрөөр хэлбэл, тухайн зан заншил практикт удаан хугацаагаар хэрэглэгдсэн байх, уг зан заншлын хэм хэмжээ нийгмийн гишүүдэд ойлгомжтой төдийгүй тэдэнд уг хэм хэмжээг хэрэглэх, хэрэгжүүлэх сэдэл төрүүлэх гэх зэрэг шаардлагатай уялдан тухайн хэм хэмжээг тогтоодог байв. Эрх зүйн онол Эрх зүйн ерөнхий онол: Эрх зүйн тухай хууль зүйн мэдлэгийн цэгцлэгдсэн систем. Эрх зүйн ерөнхий онол нь хууль зүйн шинжлэх ухааны хамгийн түгээмэл ойлголт, зүй тогтлыг судалдаг шинжлэх ухаан юм. Хууль зүйн шинжлэх ухааны танин мэдэхүйн ерөнхий объектын хамгийн түгээмэл ойлголт, категори зарчим, зүй тогтлыг эмпирик социологийн буюу логик хийсвэрлэлийн замаар нээн илрүүлж тодорхойлсон олон улсын болон үндэсний хүрээнд хүлээн зөвшөөрсөн, эрх зүйн үзэгдэл, бодит байдлын тухай хууль зүйн суурь мэдлэгийн цэгцтэй систем мөн. Эрх зүйн онол нь хууль зүйн тулгуур шинжлэх ухаанд хамаарна. Орчин үед олон улсын хэмжээнд эрх зүйн онолын нэгдмэл нэг загварчлал байхгүй бөгөөд олон хувилбар бүхий систем үйлчилж байна. Үүний нэг нь системт хандлагын чиглэл буюу үндэсний загварчлалын эрх зүйн системийн тухай онол юм. Гол төлөөлөгчид нь Г.Кельзен (АНУ), Р.Арон, Г.Давид (Франц), М.Дюверже (Франц), Э.Росс (Герман) нар юм. Энэ чиглэл нь үндэсний эрх зүйн янз бүрийн онолыг олон улсын хэмжээнд нийтлэг эх үндсээр нь тодорхойлон ангилж хооронд нь харьцуулан судалдгаараа эрх зүйн онолын түгээмэл шинжийг тодорхойлоход тус дөхөм үзүүлдэг. Иймд олон улсын төдийгүй үндэсний эрх зүйн хүрээнд ач холбогдолтой. Дээрх чиглэлээр дэлхий нийтийн үндэсний эрх зүйн системийг дөрвөн бүлэг болгон ангилдаг. Монгол улсын эрх зүйн өнөөгийн систем нь Ром Германы эрх зүйн системтэй олон зүйлээр адил төсөөтэй боловч эрх зүйн шинжтэй нэлээд асуудлаар ялгаатай. Зөвхөн тодорхой хүрээнд л Үндсэн хууль, төрийн байгуулал, шүүх эрх мэдэл, хууль хэрэглэх практик гэх зэрэг нь уг бүлэгт хамаарагддаг гэж үздэг. Нийгмийн нарийн төвөгтэй үзэгдлийн хувьд эрх зүй нь гүн ухаан, улс төр, эдийн засаг, удирдлагын гэх зэрэг нийгмийн шинжлэх ухааны салбарууд өөрсдийн чиглэл зорилгын үүднээс судалдаг боловч хоорондоо харилцан нягт уялдаа холбоотой. Гүн ухаан нь байгаль нийгэм, хүний сэтгэхүйн хөгжлийн түгээмэл хуулиудын тухай шинжлэх ухаан мөний хувьд нийгмийн шинжлэх ухааны бүх салбар түүний дотор хууль цаазын шинжлэх ухааны онолын суурь танин мэдэхүйн арга зүйн үндэс нь болно. Гүн ухаан нь эрх зүй ба төрийг нийгмийн үзэгдлийнх нь хувьд судалж, нийгмийн хөгжилд төр, эрх зүйн давхаргын эзлэх байр суурийг тодорхойлдог. Социологийн шинжлэх ухаан нь нийгмийн тогтолцооны үйл ажиллагаа нийгмийн удирдлагын асуудлыг судалдаг хүмүүнлэгийн шинжлэх ухааны хувьд эрх зүй ба төр тэдний оролцоотойгоор хэрэгжиж байгаа аливаа удирдлага, засаглалтай нягт холбоотой. Эрх зүй ба төрийн тухай шинжлэх ухаан нь нийгмийн тодорхой судалгаа социологийн ололт амжилтад тулгуурлан төрийн аппаратуудын бүтэц, үйл ажиллагааг боловсронгуй болгох эрх зүйн нийгмийн үр нөлөөг дээшлүүлэх асуудлыг амжилттай шийдэж болно. Улс төр судлал нь улс төрийн бодлого институт, улс төрийн байгууллага тэдгээрийн тогтолцоо, үйл ажиллагааг судална. Улс төрийн амьдрал нь төрийн засаглал түүний үйл ажиллагааны арга хэлбэр, агуулгаар илэрхийлэгдэнэ. Нийгмийн сэтгэл зүйн шинжлэх ухаан нь ололтод түшиглэн эрх зүйн ухамсрын түвшин, түүний бүрэлдэн тогтох болон эрх зүйг бүтээх үйл явц, эрх зүйгээс хүмүүсийн зан үйл, хүсэл зориг, ухамсарт үзүүлэх нөлөөг судална. Нийгмийн сэтгэл зүй нь эрх зүй ба төрийн онолын шинжлэх ухаанд эрх зүй ба төрийн институтүүдийн үйл ажиллагааны үр дүнг тооцоход тусална. Эдийн засгийн шинжлэх ухаан нь нийгэм хүмүүсийн амьдралд эдийн засгийн суурь хэрхэн нөлөөлж байгааг нээн харуулдаг. Эдийн засгийн харилцаа нь хөгжлийн ямар ч түвшинд төрийн ба эрх зүйн зохицуулалтыг байнга шаардаж байдаг. Түүнчлэн төр ба эрх зүй нь нийгэм эдийн засгийн хэрэгцээ, шаардлагын төвлөрсөн илэрхийлэл нь болдог. Түүхийн шинжлэх ухаан нь янз бүрийн соёл иргэншлийн хэв маяг иргэний нийгмийн хөгжлийн үе шатууд, нийгэм эдийн засгийн нэг байгууламж нөгөөгөөр солигдох асуудлуудад дүн шинжилгээ хийж тодорхой цаг үе дэх зарим нэг улс орны төрт ёс, хууль цаазын түүхэн туршлага, тэдгээрийн хэлбэр, чиг үүрэг болон эрх зүйн зарим эх сурвалж дурсгал бичгүүдийг судалдаг. Гэвч түүхийн шинжлэх ухаан нь төр ба эрх зүйн хөгжлийн ерөнхий зүй тогтлыг томьёолж нэгдсэн дүгнэлт өгөхгүй учраас эрх зүй болон төрийн ерөнхий онолоос ялгаатай. Эрх зүйн онолын судлах зүйл Эрх зүйн онол нь хууль зүйн шинжлэх ухаанд онцгой байр суурь эзэлдэг бөгөөд энэ нь дараах шинжээр тодорхойлогдоно. Эрх зүйн онол нь хууль зүйн шинжлэх ухааны нийтлэг зарчим, арга зүйн үндсийг судалдаг тул хууль зүйн бусад тодорхой шинжлэх ухааныг танин мэдэх урьдчилсан нөхцөл үндсэн суурь нь болж өгдөг. Хууль зүйн бусад шинжлэх ухаан нь эрх зүйн онолын ойлголт категориор дамжуулан эрх зүйн асуудлыг судалдаг. Эрх зүйн онолын нийтлэг зарчим, арга зүй бодитой эсэх нь хууль зүйн тодорхой шинжлэх ухаан буюу практикаар шалгагдана. Эрх зүйн онол ба хууль зүйн бусад тодорхой шинжлэх ухаан нь харилцан холбоотой нэг нь нөгөөдөө нөлөө үзүүлж байдаг. Хүснэгт 1 Эрх зүйн судлагдахуун, судлах хүрээ   Эрх зүйн онолын судлагдахуун Эрх зүйн онолын судлах хүрээ ·       Эрх зүйн гнеосологи түвшинд ·       Эрх зүйн онтологи түвшинд ·       Эрх зүйн аксиологи түвшинд ·       Эрх зүйн органик түвшинд ·       Эрх зүйн функционал түвшинд ·       Эрх зүйн философи-логик түвшинд   ·       Эрх зүйн үзэгдлийн мөн чанар, зүй тогтол ·       Эрх зүйн зорилго, зарчим ·       Эрх зүйн хэм хэмжээ ·       Эрх зүйн харилцаа ·       Эрх зүйн зөрчил ·       Эрх зүйн систем ·       Эрх зүйн ухамсар ба соёл ·       Эрх зүйг хэрэгжүүлэх үйл явц Эрх зүйн онолын арга Эрх зүйн онол нь эрх зүйн шинжтэй бүхий л асуудлыг бус харин эрх зүйн мэдлэгийн онол, арга зүйн үндсэн хүрээнд багтах асуудлыг судална. Гэхдээ эрх зүйн холбогдолтой асуудлыг зохих хэмжээнд тусгана. Төрийн тухай асуудлаас эрх зүйн судлагдахуунд шууд хамааралтай асуудлууд байдаг. Тухайлбал, төр, иргэний хоорондын харилцааны эрх зүйн зохицуулалт, төр эрх зүйн хамааралт байдал зэрэг асуудлыг эрх зүйн онолын чиглэлээр судална. Судалгааны арга нь үнэн бодитой мэдлэг олж авахад төдийгүй онолын зарчмыг амьдралд хэрэглэхэд тус дөхөм үзүүлдэг. Эрх зүйн онолын судалгааны аргууд нь хоорондоо харилцан холбоотой бөгөөд тэдгээрийг зохистойгоор харьцангуй түвшинд хэрэглэх шаардлагатай. Эрх зүйн зохицуулах зүйл. Эрх зүйгээр журамлагдаж буй нийгмийн харилцаа мөн. Эрх зүйн зохицуулалтын арга. Эрх зүйг танин мэдэхэд нөлөөлж байгаа арга хэрэгслийг хэлнэ. Хүснэгт 1 Судалгааны үндсэн арга, эрх зүйн зохицуулалтын арга Судалгааны үндсэн арга Эрх зүйн зохицуулалтын арга ·      Харьцуулалтын арга ·      Түүхчлэн судлах арга ·      Формаль-логикийн арга ·      Социологийн арга ·      Хийсвэрлэн сэтгэх арга ·      Диалектик хандлагын арга ·      Системт хандлагын арга ·      Интеграци-дифференциацийн арга ·      Статистикийн арга ·      Математик-загварчлалын арга ·      Императив арга ·      Диспозитив арга ·      Урамшууллын арга ·      Зөвлөмж болгосон арга Эрх зүйн онолын ач холбогдол Эрх зүйн онол нь танин мэдэхүйн болон хүмүүжлийн мөн арга зүйн ач холбогдолтой. Танин мэдэхүйн ач холбогдол. Эрх зүйг мэдэрч, төсөөлж ойлгохоос эхлээд хууль зүйн шинжлэх ухааны суурь мэдлэгийг эзэмших, эрх зүйн сэтгэлгээнд суралцах боломжийг олгоно. Хүмүүжлийн ач холбогдол. Эрх зүйн мэдлэгийн үндсэн дээр эрх зүйн ухамсар бүрэлдэх, эрх зүйг хүндэтгэх, дагаж мөрдөх, тэрчлэн эрх зүйн соёл төлөвшихөд нөлөөлдөг. Мөн эрх зүйн харилцаанд өөрийгөө зөв авч явах, эрх зүйг дээдлэх төлөвшлийг аяндаа олж авна. Арга зүйн ач холбогдол. Эрх зүйн онол нь хууль зүйн шинжлэх ухаанд чиглүүлэгч нөлөө үзүүлдэг. Хууль зүйн нарийн төвөгтэй асуудлыг шийдвэрлэх, танин мэдэхүйн онол, томьёоллыг зөв ойлгож хэрэглэхэд чухал хөшүүрэг болно. С.Солонго Ном зүй Нямсүрэн Ч. “Эрх зүйн ерөнхий онол”, Улаанбаатар, 2010. Баярсайхан Д. “Эрх зүйн онол”, Улаанбаатар, 2023. https://gantogtokh-legal99.blogmn.net/  Тэнхмийн эрхлэгч, докторант Ш.Дуламсүрэн Лекц №1 Эрх зүйн онолын судлах зүйл арга ач холбогдол #ЭрхЗүйнОнолынСудлахЗүйл #ЭрхЗүйнОнолынАрга #ЭрхЗүйнОнолынАчХолбогдол #ЭрхЗүйнОнол #ЭрхЗүй #ХуульчШувуухай #LawyerBirdie #ЭрхЗүйнОнолынСудлахЗүйл #ЭрхЗүйнЗохицуулалт #ЭрхЗүйнХэмХэмжээ #НийгмийнХарилцаа #ХуульДээдлэхЗарчим #ХуульЗүйнХариуцлага #ШударгаЁс #ЭрхЧөлөө #ЭрхЗүйнСоёл #ЭрхЗүйнУхамсар #ЭрхЗүйнАчХолбогдол #ХуульТогтоомж #ЭрхЗүйнСистем #ЭрхЗүйнХөгжил #НийгмийнҮнэтЗүйл #ХуульХэрэгжүүлэх #ЭрхЗүйнФилософи

Хураангуй Эрх зүйн тогтолцоо нь нарийн төвөгтэй бөгөөд хэрхэн ажилладаг болохыг ойлгоход зарим талаараа бэрхшээлтэй байдаг. Нэн түрүүнд эрх зүйн янз бүрийн эх сурвалжийг судлах шаардлагатай. Эрх зүйн эх сурвалж (legal source, source of law) нь эрх зүйн хэм хэмжээг бэхжүүлэх ба илэрхийлэх арга тул тэдгээрийн мэдсэнээр хууль зүйн тогтолцоо хэрхэн ажилладаг талаар тодорхой ойлголттой болно. Орчин үеийн олон улсын эрх зүйн тогтолцооны гол эрх зүйн эх сурвалжид эрх зүйн хэм хэмжээг тогтоосон акт ба эрх зүйн заншил, шүүхийн жишиг, түүнчлэн улсын дотоодын хэм хэмжээний агуулга бүхий олон улсын гэрээ орно. Энэхүү ажилд эдгээр эх сурвалжийг авч үзэхийн зэрэгцээ олон улсын эрх зүйн шинэ эх сурвалжуудыг танилцуулж, тэдгээрийг хүлээн зөвшөөрөх асуудлыг хөндлөө. Түлхүүр үгс: олон улсын эрх зүйн эх сурвалж, олон улсын гэрээ, олон улсын заншлын эрх зүй Удиртгал Олон улсын эрх зүйн эх сурвалжийн талаар эрдэмтэн судлаач, хуульчид нэлээдгүй олон судалгаа, бүтээл туурвисан байдаг. Гэсэн хэдий ч, олон улсын эрх зүйн эх сурвалжууд агуулга, хэлбэр, шинж чанарын хувьд хувьсан өөрчлөгдөж, нэмэлт шинэ эх сурвалжууд бий болж, орчин үеийн эрх зүйн тогтолцоонд хүлээн зөвшөөрөгдөж, тусгагдаж байгаа тул энэхүү сэдвийг зайлшгүй судлах зүйл хэмээн олж харлаа. Ийм төрлийн ажил гадаад хэл дээр судлагдсан боловч монгол хэл дээр нэн ховор байна. Ерөнхийдөө, олон улсын гэрээ, олон улсын заншлын эрх зүй, эрх зүйн ерөнхий зарчим зэрэг уламжлалт эх сурвалжууд сайн судлагдсан гэж үзэж болно. Харин уламжлалт бус, ихэвчлэн нэмэлт эх сурвалжид тооцогддог эрх зүйн шинэ эх сурвалжуудыг олон улсад хүлээн зөвшөөрөх хэрэгцээ улам бүр нэмэгдэж, заавал дагаж мөрдөх тухай маргаан шийдэгдээгүй хэвээр байна. Энэхүү ажлын удиртгал хэсэгт, олон улсын эрх зүйн уламжлалт эх сурвалж болох олон улсын гэрээ, заншлын эрх зүйг авч үзсэн. Хэлэлцүүлэг хэсэгт, олон улсын заншлын эрх зүй хэрхэн бүрэлддэг, олон улсын эрх зүйг зөрчсөн тохиолдолд үүсэх үр дагавар, олон улсын эрх зүйн зөрчил гарсан тохиолдолд хэрэгсэл улсын авах арга хэмжээ, олон улсын хуульчдын үүрэг, хариуцлага, олон улсын эрх зүйн гэрээ, олон улсын эрх зүйн эх сурвалж нь нэхэмжлэлийн үндэс болдог талаар болон Монгол улсад олон улсын гэрээний хэрэглээг танилцуулав. Эдгээр нь энэхүү ажлын судлагдсан байдлын тойм бол ажлын үндсэн зорилго нь олон улсын эрх зүйн шинэ эх сурвалжуудыг тодруулах, тэдгээрийн үзүүлж буй нөлөөг олж илрүүлэхэд оршино . Зорилгын дагуу судалгааны эцэст олон улсын эрх зүйн эх сурвалжийг тайлбарлах, хэрэглэхэд тулгарч буй гол сорилт, бэрхшээлийн талаар хэлэлцэв. Нэмэлт болгон олон улсын эрх зүйн эх сурвалжуудыг бодит амьдрал дээр хэрэглэсэн, хэрэг маргааныг шийдвэрлэсэн жишээг танилцууллаа. Олон улсын гэрээний эрх зүйн үндсэн эх сурвалжид олон улсын гэрээ, эрх зүйн заншил хамаарна (Thirlway, 2019) (Koskenniemi, 2000). Үүнээс гадна, нэмэлт эх сурвалжид соёл иргэншсэн улс орнуудын хүлээн зөвшөөрсөн эрх зүйн ерөнхий зарчмууд (Schreuer, 2000), шүүхийн шийдвэрүүд (Roberts & Sivakumaran, 2018), зарим тохиолдолд эрдэм шинжилгээний бүтээлүүд (Besson & d’Aspremont, 2017) ч мөн тооцогддог байна. Олон улсын гэрээний эрх зүй (law of treaty) нь олон улсын гэрээ хүчин төгөлдөр болох нөхцөл, түүнийг байгуулах, дагаж мөрдөх, өөрчлөх, дуусгавар болгох, олон улсын гэрээг цуцлах (denunciation of treaty) , олон улсын гэрээнээс гарах (withdrawal from treaty) , гэрээний үйлчлэлийг түр хугацаанд зогсоох (suspension force of treaty) журмыг тодорхойлсон олон улсын эрх зүйн салбар юм (С.Нарангэрэл, 2021). Энэ салбарын объект нь олон улсын эрх зүйн голлох эх сурвалж болсон олон улсын гэрээ болно. Олон улсын гэрээ нь бичмэл хууль бөгөөд олон улсын эрх зүйн чухал эх сурвалж нь 1969 оны олон улсын гэрээний эрх зүйн тухай Венийн конвенц (Vienna Convention on Law of Treaties) болно. Олон улсын заншлын эрх зүй нь хууль гэж хүлээн зөвшөөрөгдсөн нийтлэг практик, ёс заншлыг хэлнэ. Энэ нь эрх зүйн үүргийн мэдрэмжийн “opinio juris” дагуу улс орнуудын тууштай үйл ажиллагааны үр дүнд бий болдог. Эрх зүйн ерөнхий зарчим нь янз бүрийн эрх зүйн тогтолцоонд нийтлэг байдаг зарчмууд бөгөөд олон улсын эрх зүйн нэмэлт эх сурвалж болдог. Шүүхийн шийдвэр, өндөр мэргэшсэн талуудын номлол, хуульч эрдэмтдийн бүтээл нь анхдагч эх сурвалж биш боловч хуулийн хэм хэмжээг тодорхойлох туслах хэрэгсэл гэж үздэг. Эдгээр эх сурвалжууд хоорондоо янз бүрийн аргаар харилцан үйлчилдэг. Тухайлбал, гэрээ нь олон улсын заншлын эрх зүйг кодчилох, шүүхийн шийдвэр нь олон улсын заншлын эрх зүйг бий болгоход хувь нэмэр оруулах боломжтой. Эдгээр эх сурвалжуудын хоорондын хамаарал, харилцан үйлчлэл нь олон улсын эрх зүйн хүрээнд дүн шинжилгээ хийх үргэлжилсэн маргаан дагуулдаг сэдэв билээ. Олон улсын гэрээ Олон улсын гэрээ (treaty) гэдэг нь хоёр буюу хэд хэдэн улс, олон улсын эрх зүйн бусад субъектүүд улс төр, эдийн засгийн болон бусад харилцаанд тэдгээрийн хооронд харилцан эрх, үүрэг тогтоох буюу эсхүл өөрчлөх буюу эсхүл дуусгавар болгох хэлэлцээр юм (С.Нарангэрэл, 2021). Олон улсын гэрээ нь гэрээ, хэлэлцээр, пакт, трактат, конвенц, тунхаглал, албан ёсны мэдээ (коммюник) , протокол гэх зэргээр олон янзаар нэрлэгдэх олон улсын бүх хэлэлцээрийг хамарсан хам шинжтэй ухагдахуун. Эдгээр нэрд хатуу тогтоосон нарийн зааг ялгаа байдаггүй бөгөөд хэрхэн нэрлэхээс үл шалтгаалан бүх гэрээ нь хууль зүйн нэгэн адил хүчин чадалтай. Олон улсын гэрээнд оролцогчдын тооноос хамааран хоёр талт болон олон талт гэж ангилна. Олон улсын гэрээнд бүх сонирхогч улсууд оролцож байвал түүнийг нээлттэй гэж нэрлэнэ. Улсууд сайн дураараа гарын үсэг зурж, соёрхон баталж, бичгээр байгуулдаг, гол онцлог нь баталсан улсууд заавал биелүүлэх, дагаж мөрдөх үүрэгтэйд оршино. 1969 оны 5 дугаар сарын 30-ны өдөр олон улсын гэрээний эрх зүйн тухай Венийн конвенцод гэрээтэй холбоотой эрх зүйн үндсэн дүрмийг баталсан (Олон улсын гэрээний эрх зүйн тухай Венийн конвенц, 1969). Венийн конвенц нь олон улсын гэрээний эрх зүйд хамаарах олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээг нэгтгэсэн, тэрчлэн олон улсын амьдрал, практик, хөгжлийн хандлагатай уялдан буй болсон олон улсын эрх зүйн баримт бичиг юм. Уг конвенцоор гэрээ, гэрээ байгуулах чадвартай этгээд, гэрээний тайлбар, маргаан шийдвэрлэх механизм зэргийг нарийн тодорхойлсон. Товчхондоо, олон улсын гэрээний үндэс нь “pacta sunt servanda” бөгөөд энэ нь гэрээг хүндэтгэж, дагаж мөрдөх ёстой гэсэн үг юм. Олон улсын гэрээний тайлбар, мэдэгдэл, түүнээс татгалзах тогтолцоо Олон улсын гэрээний төсөл боловсруулах үйл явцад олон улсын эрх зүйд хэлэлцэн тохиролцогч олон улс оролцдог учраас гэрээний хамрах хүрээ, агуулгын талаар хүчтэй санал зөрөлдөөн үүсдэг. Гэрээнд гарын үсэг зурж (to sign a treaty) , соёрхон батлах (adoption of treaty) улсын тоог нэмэгдүүлэхийн тулд олон улсын эрх зүй нь улс орнуудад гэрээг бүрэн хэрэглэхийг хязгаарлах, эсвэл эрх зүйн агуулгын талаарх тодорхой ойлголтыг тодруулах боломжийг олгодог. Энэ нь тайлбар, мэдэгдэл, татгалзах замаар хийгддэг. Венийн конвенцод тайлбарыг (interpretation of treaties) “гэрээнд гарын үсэг зурах, соёрхон батлах, хүлээн зөвшөөрөх, нэгдэн орохдоо тухайн улсаас ямар хэллэг, нэршилтэй байсан ч хийсэн нэг талын мэдэгдэл бөгөөд үүгээр гэрээний зарим зүйл заалтыг хэрэглэхдээ хууль ёсны үр нөлөөг нь хасах, өөрчлөх зорилготой” гэж тодорхойлжээ. Зөвхөн тодорхой заасан гэрээний зорилгыг зөрчөөгүй тайлбарыг л зөвшөөрдөг. Мэдэгдэл нь хууль ёсны үүрэг хариуцлагад нөлөөлдөггүй тул тайлбараас ялгаатай, гэхдээ тухайн улс тодорхой гэрээгээр үүрэг хүлээхийг зөвшөөрсөн тохиолдолд ихэвчлэн гаргадаг. Улс тунхаглалыг гэрээний бичвэрийн тодорхой хэсгүүдийн талаарх ойлголтоо тайлбарлах, тодруулах зорилгоор ашигладаг. Зарим эрх зүйн баримт бичиг, ялангуяа хүний эрхийн гэрээ нь зэвсэгт мөргөлдөөн, үндэсний онц байдлын үед зэрэг онцгой нөхцөл байдалд хуулиар хүлээсэн үүргээ түр хугацаагаар түдгэлзүүлэх, хязгаарлах боломжийг олгодог татгалзах тогтолцоог тусгасан байдаг. Жишээлбэл, зэвсэгт мөргөлдөөний үеэр хүний эрх чөлөөг хязгаарлаж болох ч зарим эрхийг ямар ч тохиолдолд, ялангуяа эрүүдэн шүүх, хүнлэг бус, нэр төрийг гутаан доромжлох байдлаар зөрчиж болохгүй ажээ. Олон улсын хүмүүнлэгийн эрх зүй нь аливаа нөхцөл байдалд хэрэгжих ёстой, зэвсэгт мөргөлдөөний үед хамгаалах хамгийн доод түвшнийг хангах зорилгоор тусгайлан боловсруулсан тул олон улсын хүмүүнлэгийн эрх зүй нь татгалзах тогтолцоогүй байдаг. Олон улсын заншлын эрх зүй Олон улсын заншлын эрх зүй ( Customary International Law) нь хууль гэж хүлээн зөвшөөрөгдсөн нийтлэг практикт үндэслэсэн, олон улсын шударга ёсны ерөнхий үзэл баримтлалын нэг хэсэг болох бичигдсэн болон бичигдээгүй бүх дүрмээс бүрддэг. Эрх зүйн анхдагч түүхэн хэлбэр болохын хувьд заншлын эрх зүй нь олон улсын харилцаанд нэлээд үүрэг гүйцэтгэдэг. Зөвхөн тодорхой гэрээнд гарын үсэг зурж, соёрхон баталсан улс орнуудад хамаарах гэрээний эрх зүйгээс ялгаатай нь заншлын эрх зүй нь гэрээнд оролцогч эсэхээс үл хамааран бүх улсууд заавал дагаж мөрдөх үүрэгтэй. Гэрээний эрх зүйгээс ялгаатай нь олон улсын заншлын эрх зүй нь тодорхой, хүртээмжтэй хэлбэрээр кодлогдоогүй, дүрэм журмууд нь гэрээнд бичигдсэнтэй харьцуулахад ерөнхийдөө тодорхой бус байдаг тул хязгаарлагдмал юм. Гэрээний эрх зүй нь зөвхөн хязгаарлагдмал хамгаалалтыг санал болгодог бөгөөд гол гэрээнүүд нь бүх нийтээр соёрхон батлагдаагүй байдаг тул олон улсын хүмүүнлэгийн эрх зүйн эх сурвалжийн хувьд олон улсын заншлын эрх зүй нь ач холбогдолтой. 2006 онд Улаан загалмайн нийгэмлэг олон улсын заншлын эрх зүйд тооцогддог хүмүүнлэгийн эрх зүйн 161 дүрмийн түүврийг хэвлүүлсэн байдаг. Судалгаанд хөндсөн асуудлууд Олон улсын заншлын хууль Улс орнууд олон улсын болон дотоод харилцаандаа тодорхой дүрэм журмыг хууль ёсны хүсэл эрмэлзэлтэй тууштай хүндэтгэдэг бол эдгээр практикийг олон улсад олон улсын заншлын эрх зүйн хэм хэмжээ болгон хүлээн зөвшөөрдөг. Дүрэм нь олон улсын заншлын эрх зүйн нэг хэсэг мөн эсэхийг тодорхойлох (i) төрийн практик (usus) , (ii) тухайн практикийн эрх зүйн мөн чанар (opinio juris) гэсэн хоёр шалгуур байдаг. Төрийн практик нь зан заншлын эрх зүй, улс орнуудын зан үйлээр буюу объектив шалгуураар батлагдаж, тэдний албан ёсны мэдэгдэл, үйлдлээр илэрдэг. Харин практикийн эрх зүйн мөн чанар нь улс орнуудын үйл ажиллагааг зөвхөн улс төрийн үндэслэл биш, харин хууль ёсны үндэслэлтэй гэсэн дангаар, эсвэл хамтын байдлаар илэрхийлсэн үзэл бодол юм. Товчхондоо, олон улсын заншлын эрх зүй нь олон улсын хамтын бөгөөд олонхын тууштай үйл ажиллагаа дээр суурилдаг. Олон улсын заншлын эрх зүйн жишээ татвал, хүний амь насыг бүрэлгэхийг хориглох, эрүүдэн шүүхийг хориглох, зэвсэгт мөргөлдөөний үед энгийн иргэд болон иргэний объектууд шууд халдлагад өртөж болохгүй гэсэн дүрэм байдаг. Олон улсын эрх зүйг зөрчсөн тохиолдолд үүсэх үр дагавар Дэлхийн хүчний байгууллага, дэлхийн цагдаа гэж байхгүйгээс олон улсын хуулийг хэрэгжүүлэх боломж зарим талаараа хязгаарлагдмал. Гэсэн хэдий ч олон улсын эрх зүйд үүрэг хариуцлагыг зөрчсөн тохиолдолд хувь хүн болон улс орнуудын аль алинд нь тооцох хариуцлага, үзүүлэх үйлдэл, үр дагаврыг тодорхой заасан байдаг. Энд, төрийн ба хувь хүний хариуцлагыг ялгаж салгана. Төрийн хариуцлага Олон улсын хуулийг хэрэгжүүлэхийн тулд олон улсын гэрээг зөрчсөн улсад үүрэг хүлээлгэдэг. Тиймээс, төрийн хариуцлагын хэм хэмжээ нь олон улсын хариуцлагын ерөнхий дүрэм, олон улсын хууль тогтоомжийг ноцтой буюу онц ноцтой зөрчсөн тохиолдолд улс орнуудад үйлчлэх өндөр түвшний дүрэм гэсэн хоёр ангилалд багтдаг. Төрийн хариуцлагын ерөнхий дүрэм Олон улсын эрх зүйн төрийн хариуцлагын үндсэн зарчимд олон улсын өмнө хүлээсэн үүргээ зөрчсөн улс хариуцлага хүлээх ёстой гэж заасан байдаг. Бүр тодруулбал, төрийн хариуцлага гэдэг ойлголт нь олон улсын үүргээ хүндэтгэдэггүй улсууд хууль бус үйлдлээ нэн даруй зогсоож, тэдний үйлдлээс болж хохирсон хүмүүст нөхөн төлбөр олгох үүрэгтэй гэсэн үг юм. Төрийн хариуцлагын тухай дүрэмд хүлээсэн үүргээ зөрчсөн төр хэзээ хариуцлага хүлээх, эдгээр зөрчлөөс ямар үр дагавар гарах талаар тодорхой тусгасан. Улс нь “буруутай үйлдэл” хийж, олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээг зөрчсөн буюу тухайн үйлдэл гарах үед тухайн улс хүлээсэн үүргээ зөрчсөн бол хууль бус үйлдэл гэж тооцон төрийн хариуцлага хүлээлгэнэ. Тиймээс аливаа улс байгуулсан олон улсын гэрээ, заншлын эрх зүйн хэм хэмжээний дагуу үйл ажиллагаа явуулах үүрэгтэй. Хэрэв аль нэг улс олон улсын хуулийг зөрчсөн бол хууль бус үйлдлээ нэн даруй зогсоож, цаашид үүнийг давтахгүй байх зохих баталгааг өгөх үүрэгтэй. Мөн төрөөс учирсан эд материалын болон ёс суртахууны хохирлыг бүрэн барагдуулах ёстой. Зөвхөн олон улсын хуулийг зөрчсөн улс орнууд үүрэг хүлээгээд зогсохгүй бусад улсууд ч үүрэг хүлээдэг. Гуравдагч улс өөр улсын үйлдсэн эрх зүйн зөрчилд тусалсан тохиолдолд олон улсын хуулийг зөрчиж байна гэж үзнэ. Олон улсын хууль тогтоомжийг ноцтой зөрчсөн тохиолдолд үйлчлэх өндөр түвшний дүрэм Олон улсын эрх зүйд улс олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээг ноцтой зөрчсөн тохиолдолд үүсэх үүргийг мөн заасан байдаг. Ноцтой зөрчил нь олон улсын эрх зүйн зайлшгүй хэм хэмжээг зөрчсөн тохиолдолд үүсдэг. Зайлшгүй эрх зүйн хэм хэмжээ гэдэг нь олон улсад хүлээн зөвшөөрсөн хэм хэмжээ бөгөөд үүнээс татгалзахыг зөвшөөрдөггүй, харин ижил шинж чанартай олон улсын ерөнхий эрх зүйн дараагийн хэм хэмжээгээр зөвхөн өөрчилж болно. Хувь хүний хариуцлага Олон улсын эрх зүйг зөрчсөний эрх зүйн үр дагавар нь зөвхөн улс орнуудад хамаарахгүй. Олон улсын эрх зүйн зөрчил үйлдсэн хувь хүнд ч мөн эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг. Олон улсын гэмт хэрэгт тусалсан, өдөөн хатгасан, захиалга өгсөн, хяналт тавьсан, хамтран үйлдсэн хүмүүс бие даан хариуцлага хүлээнэ. Хувь хүн хариуцлага хүлээх боломжтой олон улсын гэмт хэрэгт (International Crime) геноцид, хүн төрөлхтний эсрэг гэмт хэрэг, дайны гэмт хэрэг буюу олон улсын хүмүүнлэгийн эрх зүйн ноцтой зөрчил, түрэмгийллийн гэмт хэрэг орно. Олон улсын эрх зүйн зөрчил гарсан тохиолдолд гуравдагч улсын авах арга хэмжээ Улс орнууд олон улсын гэрээ хэлэлцээрийг зөрчихгүй байх үүрэг хүлээгээд зогсохгүй бусад улс зөрчил гаргасан тохиолдолд хүлээн зөвшөөрөхгүй байх, туслахгүй байх зэрэг тодорхой арга хэмжээ авах үүрэгтэй. Олон улсын хэмжээнд хууль бус үйлдлийн төлөөх төрийн хариуцлага нь хуулиар хүлээсэн үүргээ зөрчсөн буюу зөрчихөд тусалсан бүх улсад хамаарна. Иймээс аль нэг улс олон улсын хууль тогтоомжийг зөрчихөд өөр улсад тусалж, хууль бус үйлдэл хийсэн гэм буруутай болно. Зайлшгүй мөрддөг хэм хэмжээг олон улс хүлээн зөвшөөрч, үүнээс татгалзахыг зөвшөөрдөггүй хэм хэмжээ бөгөөд зөвхөн ижил шинж чанартай олон улсын ерөнхий эрх зүйн дараагийн хэм хэмжээгээр өөрчлөх боломжтой байдаг. Захиргааны хэм хэмжээг зөрчсөн тохиолдолд гуравдагч улс тусламж үзүүлэхгүй байх, хүлээн зөвшөөрөхгүй байх зэрэг үүрэг хүлээдэг. Ноцтой зөрчлийг арилгахад гуравдагч улсын зүгээс тухайн улсад тусламж, туслалцаа үзүүлэхгүй. Түүнчлэн, захиргааны хэм хэмжээний дагуу олон улсын эрх зүйг ноцтой зөрчсөнөөс үүссэн нөхцөл байдлыг хууль ёсны гэж хүлээн зөвшөөрөхгүй байх үүрэгтэй. Үүнд: зөрчил гаргасан улсын олгосон паспорт, аяллын баримт бичгийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх, консул, дипломат төлөөлөгчийн газраа эгүүлэн татах зэрэг орно. Олон улсын хуульчдын үүрэг, хариуцлага Олон улсын эрх зүйн эх сурвалжууд нь хуульчдын үүрэг, хариуцлагыг хэд хэдэн аргаар тодорхойлдог. Юуны өмнө хуульчид олон улсын эрх зүйн эх сурвалж дотроос шаардлагатайг ашиглах чадвартай байх ёстой. Энэ нь хуульчид олон улсын эрх зүйн эх сурвалж, тэдгээрийн шалгуур үзүүлэлтүүдийн талаар гүнзгий ойлголттой байх, хүчин төгөлдөр олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээг тодорхойлох ёстой гэсэн үг. Түүнчлэн, олон улсын эрх зүйн эх сурвалжууд нь хуульчдад олон улсын эрх зүйд заасан тодорхой үүрэг, зан үйлийн стандартыг тодорхойлоход тусалдаг бөгөөд энэ нь эргээд эрх зүйн үндэслэлийг ул суурьтай гаргах, зөв зүйтэй эрх зүйн аргумент, шийдвэр гаргахад чиглүүлнэ. Орчин үеийн эрх зүйн сэтгэлгээ, практикт олон улсын эрх зүйн эх сурвалж гол байр суурь эзэлдэг тул хуульчид олон улсын эрх зүйн эх сурвалжид хандах хандлага, тэдгээрийг байнга эргэцүүлэн бодож, шүүмжлэлтэй дүн шинжилгээ хийж байх ёстой болно. Олон улсын эрх зүйн эх сурвалжид тулгуурласан олон улсын эрх зүйн гэрээ, эрх зүйн нэхэмжлэл Олон улсын эрх зүйн гэрээ, эрх зүйн нэхэмжлэл нь олон улсын эрх зүйн эх сурвалжид тулгуурладаг. Эдгээр эх сурвалжууд нь олон улсын эрх зүйн тогтолцоог бүрдүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг бөгөөд олон улсын эрх зүйн мөн чанар, түүний дотор хууль ёсны байдал, хэм хэмжээг ойлгоход нэн чухал заншлын талаар, мөн олон улсын эрх зүйн эрх мэдэл, хууль ёсны үндэслэлийг гаргаж өгдөг байна (Besson & d’Aspremont, 2017). Нэмж дурдахад, олон улсын эрх зүйн эх сурвалжууд нь олон улсын эрх зүйн практик, онолд гүн гүнзгий нэвтэрч, орчин үеийн эрх зүйн сэтгэлгээ, практикийг баяжуулсаар байна. Хуульчдын дунд олон улсын эрх зүйн эх сурвалжуудын гарал үүсэл, шалгуур, чиг үүргийн талаар дуусашгүй маргаан дэгддэг ч эргээд ийн санал зөрөлдөх нь олон улсын эрх зүйн эх сурвалжуудын нэгдмэл байдал, эрэмбийг тодорхой болгох, шинэ эх сурвалжийг тодорхойлоход хүргэдэг сайн талтай аж. Ингэснээр олон улсын эрх зүйн мөн чанар, хууль ёсны байдлыг ойлгоход дөхөм болох ач холбогдолтой. Олон улсын эрх зүйн эх сурвалжийг практикт хэрэглэсэн, хэрэг шийдвэрлэсэн жишээ Олон улсын эрх зүйн эх сурвалжийг бодит амьдрал дээрх хэрэг маргаанд янз бүрийн аргаар ашигладаг. Хэрэг маргааныг олон улсын эрх зүйн төрөл бүрийн эх сурвалжийг ашигласан байдлаар харууллаа. Олон улсын заншлын эрх зүй: Олон улсын шүүх “Никарагуа АНУ-ын эсрэг хэрэг” хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд олон улсын заншлын эрх зүйд тулгуурлан АНУ-ыг Никарагуа дахь босогчдын бүлэг Контрас-ыг дэмжсэнээр олон улсын хуулийг зөрчсөн гэж үзсэн. Олон улсын гэрээ: Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай Парисын хэлэлцээр нь хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулах талаар улс орнууд заавал биелүүлэх үүрэг хүлээсэн нь олон улсын гэрээний хэрэглээний жишээ болно. Хуулийн ерөнхий зарчмууд: Олон улсын шүүх Barcelona Traction, Light and Power Company, Limited компанийн хэрэг буюу “Бельги Испанийн эсрэг хэрэг” шийдвэрлэхдээ бусад улсын дотоод хэрэгт хөндлөнгөөс оролцохгүй байх ерөнхий зарчимд тулгуурлан Бельги улс Канад улсын компанийн нэрийн өмнөөс Испанийн эсрэг нэхэмжлэл гаргах эрхгүй гэж үзсэн. Шүүхийн шийдвэрүүд: АНУ-ын Дээд шүүх “Sosa ба Alvarez-Machain-ий эсрэг хэрэг” шийдвэрлэхдээ хэргийн олон улсын шүүхийн шийдвэрт үндэслэж, АНУ-ын Гадаадын иргэний эрх зүйн зөрчлийн тухай хууль нь олон улсын хуулийн заалтыг зөрчих үндэслэл болсон гэж үзсэн. Эрдэм шинжилгээний бүтээлүүд: “Filártiga ба Peña-Irala-ийн хэрэг” -т АНУ-ын Давж заалдах шатны шүүх эрүүдэн шүүх нь олон улсын заншлын хуулийг зөрчсөн гэж үзэхэд эрдэмтдийн бүтээлд тулгуурласан. Монгол улсад олон улсын гэрээ хэрэглэх эрх зүйн үндэслэл Монгол улсын Үндсэн хуульд “Монгол улсын олон улсын гэрээ нь соёрхон баталсан буюу нэгдэн орсон тухай хууль хүчин төгөлдөр болмогц дотоодын хууль тогтоомжийн нэгэн адил үйлчилнэ” гэжээ. Ийнхүү олон улсын гэрээг баталсан, эсвэл нэгдэн орсноор дотоодын эрх зүйн эх сурвалжийн нэгэн адил үйлчилдэг буюу Монгол улс олон улсын эрх зүйн давуу хүчинтэй байх монист хандлага баримталдаг. Энд анхаарах зүйл нь Монгол улс Үндсэн хуульдаа харшилсан гэрээг дагаж мөрдөхгүй ба Монгол улсын олон улсын гэрээнд үндсэн хуулиас бусад хууль, хууль тогтоомжийн актад зааснаас өөрөөр заасан бол олон улсын гэрээний заалтыг дагаж мөрдөнө. Харин шүүх олон улсын гэрээг хэрэглэхдээ Монгол улсын олон улсын гэрээг холбогдох хуульд заасан журмыг дагана. Иргэний шүүхэд хууль хэлбэрээр хүлээн зөвшөөрсөн олон улсын гэрээ л дотоодын хуулиас илүү хүчин чадалтай байх буюу олон улсын гэрээний зохицуулалт хуулийн зохицуулалтаас өөр байвал олон улсын гэрээний заалт үйлчилнэ. Харин эрүүгийн шүүхэд эрүүгийн гэмт хэргийн бүрэлдэхүүний шинжийг тусгасан хэм хэмжээ бүхий олон улсын гэрээнд үндэсний хууль тогтоомжид нэмэлт, өөрчлөлт оруулснаар гэрээний хэрэгжилт хангагдах талаар заасан байдаг тул Эрүүгийн хуульд заагдаагүй гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнийг тодорхойлсон Монгол улсын олон улсын гэрээний заалтыг хэрэглэхгүй. Олон улсын гэрээг зөв хэрэглэх талаар албан ёсны тайлбарыг шаардлагатай тохиолдолд Монгол улсын Дээд шүүх гаргадаг бол зөвлөмжийг Гадаад харилцааны болон хууль зүйн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага өгч болно (З.Сүхбаатар & П.Оюундэлгэр, 2022). Манай улсад олон улсын гэрээний хэрэглээ хязгаарлагдмал, энэ талаар судалсан ажил хомс, мэргэжилтэн дутмаг, олон нийтэд сурталчлах, таниулах асуудал удаашрал, хоцрогдолтой тул зарим талаараа олон улсын гэрээний хэрэглээнд бэрхшээл учирдаг байна. Олон улсын эрх зүйн уламжлалт бус эх сурвалжийн хэрэгжилтийн төлөв байдал Олон улсын эрх зүйн эх сурвалжуудын хувьсал, орчин үеийн эрх зүйн хэрэг маргаанд үзүүлэх нөлөө Олон улсын эрх зүйн эх сурвалжууд цаг хугацааны явцад хувьсан өөрчлөгдөж ирсэн бөгөөд энэхүү хувьсал нь орчин үеийн эрх зүйн маргаанд чухал нөлөө үзүүлж байна. 1945 онд Олон улсын шүүхийн дүрмийн 38 дугаар зүйлд кодчилогдсон олон улсын эрх зүйн уламжлалт эх сурвалжуудад олон улсын гэрээ, олон улсын заншил, эрх зүйн ерөнхий зарчмуудыг багтаасан байдаг. Түүнээс хойш олон улсын эрх зүйн soft law , албан бус олон улсын хууль тогтоох үйл явц зэрэг шинэ эх сурвалжууд бий болсон. Soft law гэдэг нь гэрээ, олон улсын заншлын хуультай адил эрх зүйн хүчингүй, заавал биелүүлэх үүрэг хүлээдэггүй арга хэрэгсэл, стандартуудыг хэлнэ. Эдгээр хэрэгсэл нь тунхаглал, тогтоол, заавар, ёс зүйн дүрэм болон бусад заавал биелүүлэх албагүй гэрээ зэрэг хэлбэртэй байж болно. Хууль ёсны дагуу заавал биелүүлэх үүрэг хариуцлага үүсгэдэггүй ч олон улсын харилцаа, эрх зүйд чухал нөлөө үзүүлдэг. Ихэвчлэн хүний эрх, байгаль орчныг хамгаалах, худалдаа зэрэг олон улсын эрх зүйн тодорхой салбарт улс төрийн амлалтаа илэрхийлэх, зан үйлийн стандартыг тогтоох, төрийн зан үйлийг чиглүүлэхэд ашигладаг. Тодруулбал, олон улсын заншлын эрх зүйг хөгжүүлэх, эсвэл албан ёсны гэрээ хэлэлцээр байгуулахад урьдач үүрэг гүйцэтгэдэг. Улс орнууд болон олон улсын байгууллагуудад шинээр гарч ирж буй асуудлуудыг шийдвэрлэх, хамтын сорилтод нийтлэг хандлагыг боловсруулахад уян хатан, дасан зохицох боломжтой арга хэрэгсэл болдог. Ашиглалтын хувьд үр нөлөө, хууль ёсны байдал, төрийн зан үйлийг чиглүүлэхэд хэр зэрэг найдвартай болох талаар эргэлзээ дагуулдаг тул эдгээрийг тайлбарлах, хэрэглэхэд оролцогч талуудын хүсэл эрмэлзэл, уг хэрэгслийг баталсан нөхцөл байдалд нарийн дүн шинжилгээ хийх шаардлагатай. Дүгнэж хэлэхэд, soft law нь олон улсын эрх зүйн эх сурвалжийн чухал бөгөөд хөгжиж буй байдлын илэрхийлэл болохын сацуу төрийн зан үйлийг төлөвшүүлэх, дэлхийд тулгамдсан орчин үеийн асуудлуудыг шийдвэрлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Шинэ эх сурвалжууд гарч ирснээр, тэдгээрийн хууль ёсны байдал болон олон улсын эрх зүйн уламжлалт эх сурвалжтай харилцан холбоо, хамаарлын талаар маргаан үүсгэж байгаа. Зарим эрдэмтэд эдгээр шинэ эх сурвалжууд нь олон улсын эрх зүйн хууль ёсны эх сурвалж биш хэмээн маргадаг бол бусад нь орчин үеийн дэлхийн сорилтуудыг шийдвэрлэхэд зайлшгүй шаардлагатай гэж үздэг. Түүнчлэн, олон улсын эрх зүйн эх сурвалжийн хувьсал нь олон улсын эрх зүйн тайлбар, хэрэглээнд нөлөөлдөг байна. Олон улсын эрх зүйн уламжлалт ба шинэ эх сурвалжийг тайлбарлах, хэрэглэхэд гарсан ололт амжилт, цаашид шийдэх асуудал Олон улсын эрх зүйн эх сурвалжийг тайлбарлах, хэрэглэхтэй холбоотой гол бэрхшээлээс заримыг нь тоочин дурдъя. Тунхаглал, тогтоол, заавар, ёс зүйн дүрэм болон бусад заавал биелүүлэх албагүй гэрээ зэрэг янз бүрийн хэлбэртэй, олон улсын гэрээ, олон улсын заншлын хуультай адил эрх зүйн хүчингүй, заавал биелүүлэх үүрэг хүлээдэггүй арга хэрэгсэл, стандартууд: Төрийн зан үйлийг удирдан чиглүүлэх, эрх зүйн үүргийг бий болгоход эдгээр хэрэгсэл нь орчин үед олон улсын хуульчдын дунд маргаан, мэтгэлцээний гол сэдэв болж байна. Хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж чадахгүй байгаа нь дэлхий нийтийн ээдрээтэй сорилтуудыг шийдвэрлэхэд найдвартай эсэх талаар эргэлзээг дагуулдаг. Эх сурвалжийн хувьсал: Олон улсын эрх зүйн уламжлалт болон шинээр гарч ирж буй эх сурвалжуудын хоорондын хамаарлын талаарх асуултуудыг бий болгосон. Шалгуурын талаарх санал зөрөлдөөн: Олон улсын эрх зүйн эх сурвалжийг тодорхойлох, ялгах шалгуурын талаар хуульчдын дунд санал зөрөлдөөн үргэлжилсээр байна. Үүнд хууль ба хууль бусыг ялгах шалгуурууд, эдгээрийг практикт хэрхэн ашиглах тухай мэтгэлцээн хамаарна. Шүүхийн шийдвэрийн үүрэг: Шүүхийн шийдвэрийн үүрэг, өндөр мэргэшсэн талуудын номлол олон улсын эрх зүйн эх сурвалж болох нь мөн л маргааны сэдэв болоод буй. Олон улсын эрх зүйг тайлбарлах, хэрэглэхдээ эдгээр эх сурвалж үндэслэл болж чадах эсэх нь тодорхойгүй хэвээр байна. Эх сурвалжийн эрэмбэ ба нэгдмэл байдал: Олон улсын эрх зүйн эх сурвалжуудын эрэмбэ ба нэгдмэл байдал нь үргэлжилсэн маргааны сэдэв юм. Төрөл бүрийн эх сурвалжуудын хоорондын хамаарал, тэдгээр нь олон улсын эрх зүйн уялдаа холбоотой, нэгдмэл тогтолцоог хэр зэрэг бүрдүүлж байгаа талаар асуултууд гарч ирдэг. Эдгээр сорилт, бэрхшээл нь олон улсын эрх зүйн динамик шинж чанар, эх сурвалжийн тайлбар, хэрэглээ, хувьслын талаарх маргаан өрнүүлэх, олон улсын эрх зүйн орчинд тасралтгүй үргэлжилсэн дүн шинжилгээ хийх, хэлэлцүүлэг өрнүүлэх хэрэгцээ шаардлагыг нотлон харуулж байна. Дүгнэлт Эрх зүйн олон янзын эх сурвалжууд байдаг бөгөөд тус бүр өөрийн гэсэн онцлог, зорилготой. Эдгээр эх сурвалжийг ойлгох нь хууль зүйн тогтолцоог ойлгоход дэм болохын зэрэгцээ хуулийн тогтолцоог бүрдүүлж буй элементүүд хоорондын уялдаа холбоо, өөр хоорондын нөлөөг харах боломжийг олгоно. Эрх зүйн эх сурвалжийг ойлгосноор шударга, эрх тэгш нийгэмд амьдрах боломжийг бүрдүүлнэ. Үүний талаар илүү сайн ойлголттой болсны дараа л эрүүгийн эрх зүйгээс эхлээд гэрээний хууль хүртэл хуулийн тогтолцооны бусад асуудлыг судлах үүд хаалга нээгдэнэ. Тиймээс, энэхүү ажилд олон улсын эрх зүйн эх сурвалж болох олон улсын гэрээ, олон улсын заншлын эрх зүйг авч үзлээ. Олон улсын эрх зүйн эх сурвалжууд нь олон улсын эрх зүйн яриа хэлэлцээр, эрх зүйн нэхэмжлэлийн үндэс суурь болдог. Энэ утгаараа олон улсын эрх зүйн эх сурвалжийг судлах шаардлага урган гарах бөгөөд манай улсын хувьд олон улсын гэрээ нь дотоодын хууль тогтоомжийн нэгэн адил хүчин төгөлдөр үйлчилдэг. Олон улсын эрх зүйн эх сурвалжаас тогтоосон ангиллыг ашиглах чадвар эзэмших нь олон улсын эрх зүйн орчинд зөв зүйтэй, алдаа мадаггүй шийдвэр гаргахад тусална. Эдгээрээс гадна, энэхүү ажилд хэд хэдэн асуудлыг хэлэлцсэн. Тухайлбал, олон улсын эрх зүйн зөрчил гаргасан тохиолдолд улс болон хувь хүний хүлээх хариуцлага, өөр улс олон улсын эрх зүйг зөрчсөн тохиолдолд гуравдагч улсын хувьд авах арга хэмжээ, олон улсын хуульчдын үүрэг хариуцлага, Монгол улсад олон улсын гэрээний хэрэглээг дэлгэрүүлэн тайлбарлав. Нийгэм өөрчлөгдөхийн хэрээр түүний харилцааг зохицуулж буй хууль өөрчлөгддөг билээ. Үүнтэй зэрэгцэн эрх зүйн эх сурвалжууд ч мөн байнга хувьсан өөрчлөгдөж, шинэ эх сурвалжуудын хүлээн зөвшөөрөх нийтлэг хандлага ажиглагдана. Тухайлбал, сүүлийн жилүүдэд олон улсын хүний эрхийн эрх зүй, технологи ашиглан эрх зүйн зохицуулалтын шинэ хэлбэрийг бий болгоход ихээхэн анхаарал хандуулж байна. Тиймээс ирээдүйд өөрчлөлттэй хөл нийлүүлэн хууль зүйн тогтолцоогоо тохируулан өөрчлөх нь чухал байх болно. Эдгээр нь олон улсын гэрээ хэлэлцээр тусгалаа олж байгаа тул олон улсын эрх зүйн шинэ эх сурвалжийн шинэ ертөнцөд болон олон улсын эрх зүйн хөгжилд үзүүлэх нөлөөг судлах зорилго дэвшүүлж, хэрхэн хэрэглэгдэж байгаа, ийн хэрэглэхэд тулгарч буй сорилт, бэрхшээлийн талаар хэлэлцэв. Ерөнхийдөө олон улсын эрх зүйн эх сурвалжийн хувьсал нь олон улсын эрх зүйн динамик шинж чанарыг онцолж, олон улсын эрх зүйн эх сурвалж, тэдгээрийн орчин үеийн хууль зүйн мэтгэлцээнд үзүүлэх нөлөөллийн талаар тасралтгүй дүн шинжилгээ хийх, мэтгэлцээн хийх шаардлагатай байгааг илтгэн харуулж байна. Цаашид энэхүү ажлыг өргөжүүлэн олон улсын эрх зүйн гэрээ, хэлэлцээрийг үл хайхран, биелүүлэхгүй байгаа ОХУ, бусдад үлэмж хор хөнөөлтэй, муу үлгэр дуурайлал авчирсан дайн байлдаанаас улбаатай эрх зүйн зөрчлийн талаар болон үүний эсрэг олон улсаас авч хэрэгжүүлж буй арга хэмжээ, шийдвэр, тэдгээрийн үр дагаврыг судалбал зохилтой. Exploring non-traditional sources of international law: Navigating contemporary normative frontiers Navigating the complexities of the legal system requires a comprehensive understanding of its various sources. Legal sources, acting as the bedrock of legal norms, offer insight into the functioning of the legal system. This paper elucidates the primary legal sources within the contemporary international legal framework, encompassing statutory enactments, customary practices, judicial precedents, and international agreements embedding domestic norms. Moreover, it delves into emerging sources of international law, probing into their acknowledgment and recognition. By examining both traditional and evolving normative foundations, this study aims to provide a nuanced comprehension of the multifaceted dynamics shaping the modern international legal landscape. Keywords: Sources of International Law, International Treaties, Customary International Law Ж. Танан Ц.Оюундалай Ашигласан эх сурвалж Thirlway, H. (2019). The Sources of International Law (2nd ed.). Oxford, United Kingdom: Oxford University Press. Koskenniemi, M. (2000). Sources of International Law (1st ed.). Routledge. Schreuer, C. (2000). Sources of International Law: Scope and Application (Vol. Volume 28 of Emirates Lecture Series ). Emirates Center for Strategic Studies and Research. Roberts, A., & Sivakumaran, S. (2018). The theory and reality of the sources of international law. In M. D. Evans. Oxford, United Kingdom: Oxford University Press. Besson, S., & d’Aspremont, J. (2017). The Sources of International Law : An Introduction. In S. Besson, & J. d’Aspremont, The Oxford Handbook of the Sources of International Law (pp. 1–39). Oxford University Press. С.Нарангэрэл. (2021). Монгол улсын Хууль зүйн нэвтэрхий толь. (А.Солонго, ред.) Улаанбаатар: Адмон Принт. Олон улсын гэрээний эрх зүйн тухай Венийн конвенц. (1969, 05 23). Монгол улсын олон улсын гэрээ. (А. б. орчуулга.) Вена: Гадаад харилцааны яам. З.Сүхбаатар, & П.Оюундэлгэр. (2022). Монгол улсын иргэний эрх зүй (Ерөнхий үндэслэл) (Нэмж засварласан 2 дахь хэвлэл). Улаанбаатар, Монгол: Адмон принт. Нэр томьёо Гэрээ treaty; договор Нэг буюу хоёр, эсвэл өөр хоорондоо холбоотой хэд хэдэн баримт бичгийг агуулж байгаа бөгөөд түүний тодорхой нэрээс хамааралгүйгээр улсуудын хооронд бичгээр байгуулсан олон улсын эрх зүйгээр зохицуулагдах олон улсын хэлэлцээр. Гэрээний акт нь гэрээ, конвенц, пакт, тунхаглал, хэлэлцээр, протокол зэрэг нэртэй байж болох бөгөөд 1899 оны Гаагийн Энх тайвны бага хурлаас гэрээг олон улсын эрх зүйн үндсэн эх сурвалж хэмээн хүлээн зөвшөөрсөн байна. Гэрээг заавал биелүүлэх шинжтэй байх бөгөөд түүнд олон улсын эрх зүйн pacta sunt servanda  - гэрээг биелүүлбэл зохино  зарчим үйлчилнэ. Гэрээ нь дараах үндсэн шинжтэй. 1.     Талууд олон улсын эрх зүйн субъект байх (хувь хүн хамаарахгүй); 2.     Олон улсын эрх зүйн үндсэн зарчим, нийтлэг хэм хэмжээнд нийцсэн байх; 3.     Биелэгдэх бололцоотой байх; 4.     Хэрэгжих механизмыг нь тогтоосон байх; 5.     Бичгээр үйлдсэн байх. Гэрээг агуулгынх нь хувьд улс төрийн, эдийн засгийн, нийгмийн, цэрэг дайны талаарх гэх мэтээр ангилах бөгөөд оролцогчдынх нь тоогоор хоёр талт  буюу олон талт  хэмээн ангилна. Мөн үйлчлэх орон зайгаар нь нийтлэг буюу бүс нутгийн; нэгдэн орох боломжоор нь нээлттэй буюу хаалттай; хугацаагаар нь хугацаатай, хугацаагүй, тодорхой бус хугацаатай хэмээн ангилна. #InternationalSourcesOfLaw #SourcesOfInternationalLaw #Treaty #LawOfTreaty #DenunciationOfTreaty #WithdrawalFromTreaty #ViennaConventionOnLawOfTreaties #CutomaryInternationalLaw #OponioJuris #InternationalLaw #SoftLaw #SignATreaty #AdoptionOfTreaty #InterpretationOfTreaties #ОлонУлсынЭрхЗүйнЭхСурвалж #ЭрхЗүйнЭхСурвалж #ЭрхЗүй #ХуульчШувуухай #LawyerBirdie #ЭрхЗүйнБлог #SoftLaw

Хураангуй Газар зүйн нэг бүсэд олон эрх зүйн тогтолцоо оршдогоор тодорхойлогддог эрх зүйн холимог тогтолцооны тухай ойлголт нь эрх зүй, хууль судлаачид болон практик мэргэжилтнүүдийн хувьд сонирхолтой судлагдахуун юм. Энэхүү нийтлэлд эрх зүйн холимог тогтолцооны онцлог шинж чанарыг тодорхойлж, олон ургалч үзэлтэй эрдэмтдийн авч үзсэн тодорхойлолтыг ашиглан холимог тогтолцоотой улсын тоог танилцуулсан. Түүнчлэн Скандинав, постсоциалист улсуудын болон Японы эрх зүйн тогтолцоог товч хэлэлцсэн. Түлхүүр үгс: эрх зүйн холимог тогтолцоо, эрх зүйн хосолсон тогтолцоо, Японы эрх зүй, Скандинавын эрх зүй, постсоциалист эрх зүй Эрх зүйн холимог тогтолцооны онцлог шинж чанар Дэлхий даяар орчин үеийн үндэсний эрх зүйн тогтолцоо нь эх газрын, нийтлэг, заншлын, шашны, эсвэл эдгээрийн холимог буюу хосолсон гэсэн үндсэн дөрвөн эрх зүйн бүлийн аль нэгэнд суурилдаг (Ж.Танан, Х.Отгонжаргал, Ц.Пүрэвсүрэн) . Гэсэн хэдий ч, зарим харьяалал хэд хэдэн уламжлалд үндэслэсэн өвөрмөц эрх зүйн холимог тогтолцоог бий болгожээ. Холимог эрх зүй нь газар зүйн нэг бүсэд олон эрх зүйн тогтолцоо оршин тогтнож, улс орон дотор нийгмийн харилцааг өөр өөр хууль тогтоомжоор зохицуулдаг байна. Энгийнээр хэлбэл, эх газрын болон нийтлэг эрх зүйн уламжлалын аль алиных нь элементүүдийг агуулсан эрх зүйн тогтолцоо гэж болно. Холимог эрх зүйн тогтолцоог хосолсон, эрлийз, олон ургалч гэж нэрлэх нь бий. Жар орчим жилийн өмнө холимог тогтолцоот эрх зүйг бараг хэлэлцдэггүй байсан тул орчин үед хэрэглэгдэх болсон ойлголт юм. Энэ төрлийн эрх зүй нь давхар харьяалал, олон ургалч үзлийн нөлөөн дор өргөн тархсан байна. Сүүлийн үеийн судалгаагаар эх газрын эрх зүйн 91 тогтолцоо, нийтлэг эрх зүйн 42 тогтолцоо байна гэжээ. Холимог тогтолцооны хувьд эрдэмтэд ойлголт, бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн талаар санал бодлын зөрүүтэй байдаг. Зарим судлаачид эх газрын болон нийтлэг эрх зүйг хослуулан холимог эрх зүйг хязгаарладаг ба энэ тохиолдолд дэлхий даяар ийм эрх зүйн тогтолцоотой улсын тоо 20 хүрэхгүй. Харин олон ургалч үзэлтэй эрдэмтэд илүү өргөн хүрээтэй, бодитой тодорхойлолтыг ашигладаг бөгөөд ийм тогтолцоотой улсын тоог өргөжүүлэн 94 улс гэж тоолжээ (Bussani & Mattei) . Эрх зүйн холимог тогтолцоо нь түүхэн хөгжлийн явцад эх газрын болон нийтлэг эрх зүйн нөлөөлөлд орж, дасан зохицох үүднээс олон талт эх сурвалжтай, шүүгчийн үүрэг харилцан адилгүй ба эдгээр онцлог шинж чанараас шалтгаалан эрх зүйн боловсролдоо томоохон эрх зүйн тогтолцоонуудын уламжлалыг тусгасан байдаг. Дэлгэрүүлэн тайлбарлая. 1. Эх газрын болон нийтлэг эрх зүйн нөлөөлөл Эх газрын эрх зүйн нөлөөлөл: Эх газрын буюу Ром-Германы эрх зүйн тогтолцооны үндсэн эх сурвалж нь иж бүрэн бичмэл хууль тогтоомж юм. Эдгээр кодууд нь эрх зүйн өргөн хүрээг хамардаг бөгөөд нарийвчилсан дүрэм, зарчмуудыг тусгасан байдаг. Нийтлэг эрх зүйн нөлөөлөл: Нийтлэг буюу жишгийн эрх зүйн тогтолцоо нь урьд өмнө гарсан тохиолдлууд болон өмнөх хэргүүдийн шийдвэрт тулгуурладаг. Шүүгчид хуулийг тайлбарлах, хэрэглэхэд голлох үүрэг гүйцэтгэдэг бөгөөд шүүхийн практикийн хуримтлалаар эрх зүйн зарчим төлөвшдөг байна. 2. Түүхэн хөгжил Эрх зүйн холимог тогтолцоо колоничлол, даяаршил, эрх зүйн уламжлалыг нэгтгэх зэрэг түүхэн шалтгааны улмаас хөгжиж иржээ. Хуучин колони улсууд, эсвэл колоничлолын түүхтэй бүс нутгууд колоничлогч гүрний эрх зүйн элементүүдийг өвлөн, орон нутгийн эрх зүйн уламжлалтай хослуулан эрх зүйн тогтолцоог бүрдүүлсэн байдаг. 3. Эх сурвалжийн олон талт байдал Эрх зүйн холимог тогтолцоо нь хууль тогтоомж, заншлын эрх зүй зэрэг янз бүрийн эх сурвалжаас эрх зүйн орчноо хөгжүүлсэн байдаг. Энэхүү олон талт байдал нь шийдвэр гаргахад уян хатан, дасан зохицох боломжийг олгодог байна. 4. Шүүх, шүүгчийн үүрэг Эрх зүйн холимог тогтолцоонд шүүхийн гүйцэтгэх үүрэг харилцан адилгүй байдаг. Нийтлэг эрх зүйн арга барилтай төстэй тал нь зарим эрх мэдлийн хүрээнд шүүгчдэд хууль тогтоомжийг тайлбарлах, хэрэглэхэд илүү идэвхтэй үүрэг оролцоог хангадаг бол бусад нь хууль тогтоомжийн тайлбарт анхаарлаа хандуулсан эх газрын эрх зүйн загварыг дагаж мөрддөг байна. 5. Эрх зүйн боловсрол, мэргэжил Холимог тогтолцооны эрх зүйн боловсрол, хуульчийн мэргэжил нь эх газрын болон нийтлэг эрх зүйн уламжлалыг хослуулан тусгасан байдаг. Хуульч, шүүгчид эрх зүйн аль аль тогтолцоонд бэлтгэгдэж болох ба хууль зүйн боловсролын хөтөлбөрүүд нь өргөн хүрээний эрх зүйн зарчмуудыг хамардаг байна. Эрх зүйн холимог тогтолцоотой улсын жишээ татвал, Өмнөд Африк нь Ром-Голландын иргэний хууль болон Английн нийтлэг эрх зүйн элементүүдийг эрх зүйдээ тусгасан, Шотланд эх газрын болон нийтлэг эрх зүйн аль алиныг нь нэгтгэсэн өөрийн гэсэн өвөрмөц тогтолцоотой, томоохон эдийн засагтай Япон, Хятад зэрэг орнууд ч мөн эх газрын болон нийтлэг аль алиныг нь хослуулсан эрлийз эрх зүйтэй. Япон болон Филиппин нь ерөнхийдөө төстэй тогтолцоотой. Японы эрх зүйн тогтолцоо Японы эрх зүйн тогтолцоо нь иргэн, худалдаа, гэрээ, эд хөрөнгө, зөрчил, гэр бүлийн зэрэг төрөлжсөн, иж бүрэн бичигдсэн хууль тогтоомжтой ба зарим онцлог байдлаараа эх газрын тогтолцооноос зээлдсэн, тэдгээрийг нутагшуулан олон зуун жилийн туршид нийгмийнхээ хувьсан өөрчлөгдөж буй хэрэгцээ шаардлагад нийцүүлэн өөрчлөн сайжруулан хөгжиж иржээ. Энэ утгаараа дэлхийн олон улсын, ялангуяа Хятад, Европын эрх зүйн тогтолцоотой төстэй. Дэлхийн II дайны дараа тус улсад эрх зүйн томоохон шинэчлэл хийгдэж, 1947 оны Үндсэн хууль нь АНУ-ын нөлөөгөөр Холбоотны эзлэн түрэмгийллийн үед боловсруулагдсан. Үндсэн хууль нь үндсэн хуульт хаант засаглалтай парламентын ардчиллыг тогтоож, хүний үндсэн эрхийг баталгаажуулсан. Эрүүгийн хуульд гэмт хэрэг, шийтгэлийн талаар тусгасан бол шүүхийн процесс нь Америкийн загварыг тусгаж нээлттэй мэтгэлцээний зохицуулалтыг бий болгосон. Япон улс анхан шатны, дүүргийн, дээд буюу давж заалдах шатны гэх гурван шатлалтай шүүхтэй. Шүүх нь хараат бус байх нь эрх зүйн тогтолцооны үндсэн зарчим бөгөөд шүүгчид хуулийн зарчмыг баримтлан шийдвэр гаргадаг, тэднийг хуулийн шалгалтын системээр томилдог. Эдгээрээс, Японы өнөөгийн эрх зүйн тогтолцоо нь эх газар болон нийтлэг эрх зүйн тогтолцоо, тэр дундаа Америкийн хуулийн эрлийз гэж болно (University of California) . Үндэсний соёл, ёс заншлыг эрхэмлэн он удаан жил өөрчлөгдөөгүйгээр материаллаг эх сурвалжуудыг мөрдөж ирсэн нь зөвхөн Японд байдаг систем бүрэлдэн тогтноход нөлөөлжээ. Скандинавын эрх зүйн тогтолцоо Скандинавын эрх зүй нь Дани, Норвег, Швед, Финлянд, Исланд зэрэг орнуудыг багтаасан бие даасан тогтолцоо юм. Эдгээр улсын эрх зүй нь тодорхой нийтлэг шинж чанаруудтай боловч түүх, соёл, хууль тогтоомжийн ялгаатай байдлаас үүдэлтэй өвөрмөц талуудтай. Уг эрх зүй нь уян хатан, амьдралд ойр, Европын бусад эрх зүйн тогтолцооноос арай бага догматик, албан ёсны дүрэм, шаардлагаас харьцангуй ангид юм. Харьцуулсан эрх зүйд энэ тогтолцоог ерөнхийдөө эх газрын эрх зүйн дэд бүлэг, эсвэл бие даасан бүл гэж үздэг. Практикт, тэр дундаа шүүхийн шатанд бий болсон дүрэм, зарчимд ихээхэн анхаарал хандуулдаг. Хуулийн дийлэнх хэсгийг шүүгч гаргадаг бөгөөд шүүхүүд өөрчлөгдөж буй нийгмийн нөхцөл байдлын шаардлагыг чөлөөтэй хангадаг. Иргэний болон эрүүгийн байцаан шийтгэх ажиллагааны шинэчлэл нь орчин үеийн Скандинавын эрх зүйн прагматик, уян хатан шинж чанартай болоход тодорхой хэмжээгээр нөлөөлсөн (Hiorthøy) . Тэгэхдээ Англи-Америкийн эрх зүйн тогтолцоотой адилтган үзэж болохгүй бөгөөд Скандиновын эрх зүйд шүүхийн жишиг буюу байцаан шийтгэх эрх зүй онцгой үүрэгтэй байдаг нийтийн эрх зүйн хэвшмэл шинж чанар байдаггүй. Скандинавын орнууд Ромын эрх зүй хэзээ ч мөрдөж байгаагүй, бусад гадаадын эрх зүйн тогтолцоог бүрэн хүлээн авч байгаагүй, Франц, Герман, Австри, Италийн загварын ерөнхий иргэний хууль байдаггүй, цаашид ч ийм төрлийн хуулийг батлах төлөвлөгөө байхгүй гэж болно. Гэсэн хэдий ч сүүлийн жилүүдэд Скандинавын хууль тогтоох байгууллагууд Европын холбооны нөлөөнд орж байгаа. Постсоциалист эрх зүйн тогтолцоо Постсоциалист эрх зүйн тогтолцоо гэдэг нь социалист буюу коммунист засаглалаас улс төр, эдийн засгийн өөр тогтолцоонд шилжсэн улс орнуудын эрх зүйн тогтолцоог хэлнэ. Аливаа улс орны өвөрмөц түүх, соёл, улс төрийн сонголтоос тодорхой хөгжил шалтгаалдаг тул социализмын дараах үеийн эрх зүйн нэгдмэл тогтолцоо байхгүй ч социализмын дараах олон эрх зүйн тогтолцоонд ажиглагдсан нийтлэг шинж чанарууд, чиг хандлага байдаг. Гол төлөв төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засаг, нэг намын засаглалаас зах зээлийн баримжаатай эдийн засаг, ардчилсан засаглал руу шилжсэн байдаг. Шилжилтийн үед социалист эрх зүйн зарчмууд болон улс төр, эдийн засгийн шинэ тогтолцооны аль алиных нь нөлөөгөөр эрх зүйн уламжлалууд зэрэгцэн орших болсон. Эрх зүйн олон ургалч үзлийн үр дүнд социализмын үеийн хууль тогтоомж, шинэ хууль тогтоомж, олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээ холилдсон гэж болно. Энэ шилжилтийн үед постсоциалист орнуудын эрх зүйн тогтолцоонд эрх мэдлийн хуваарилалтыг тодорхойлох, хувь хүний эрхийг хамгаалах, ардчилал, хууль дээдлэх зарчим, зах зээлийн баримжаатай эдийн засагт нийцсэн шинэ Үндсэн хууль болон бусад хууль тогтоомжийг шинээр батлах, эсвэл нэмэлт өөрчлөлт оруулах зэрэг томоохон өөрчлөлт оржээ. Үүнд, хувийн аж ахуйн нэгж, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дэмжих зорилгоор гэрээний эрх зүй, өмчийн эрх, бизнесийн зохицуулалт, арилжааны эрх зүйн шинэчлэлийг багтаасан болно. Түүнчлэн, шүүгчийн мэргэшил, сургалтыг дээшлүүлэх, шүүх хуралдааныг шударга, ил тод явуулах, шүүх засаглалд улс төрийн нөлөөллийг бууруулах зэрэг шүүхийн шинэтгэл хийж, шүүхийн хараат бус байдлыг нэмэгдүүлэх, хууль дээдлэх ёсыг бэхжүүлэхийн төлөө хүчин чармайлт гаргасан байдаг. Постсоциалист орнуудын эрх зүйн шинэчлэлийн замнал нь олон янз байж болох ба тодорхой үе шаттайгаар хүмүүсийн удаан хугацаанд тогтсон ухамсар, ёс заншил, мэдлэг, соёл болон социалист зарчмын удаан үргэлжилсэн хандлагаас хамаарч нарийн төвөгтэй, олон талт байдаг. Постсоциалист эрх зүйн тогтолцоонд, 1917-1991 оны хооронд социалист байж байгаад сүүлд эх газрын системд шилжсэн Зүүн Европ болон Азийн зарим хэсэг, тухайлбал хуучин ЗХУ-ын бүгд найрамдах улсууд, Зүүн блокийн нэг хэсэг байсан Зүүн Европын орнуудын эрх зүйн тогтолцооны хөгжил багтдаг. Хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байсан улс орнуудын иргэний хууль нь ЗХУ-ын өмнөх үеийн Европын иргэний хууль тогтоомжид суурилсан бөгөөд дийлэнх зарчмууд нь зах зээлийн эдийн засагтай зөрчилддөггүй. Энд Чех, Польш, Унгар хамаарах ба эдгээд улс гэрээний хуультай. Эдгээр гурван улстай харьцуулахад удаан хугацаанд коммунист дэглэмтэй байсантай холбоотойгоор ОХУ-ын хууль тогтоомж нь зах зээлийн эдийн засагтай тийм ч сайн зохицоогүй (Rubin) . Монгол улс түүхэндээ уламжлалт эрх зүйн тогтолцоотой байсан ч ЗХУ-ын нөлөөгөөр хэсэг хугацаанд социалист эрх зүйг хүлээн авсан байдаг. Харин 1990 оноос Ром–Германы эрх зүйн чигийг баримталж байна. Тиймээс манай орны эрх зүйг постсоциалист эрх зүйн тогтолцоо гэж болно (Astrada) . Дүгнэлт Эрх зүйн холимог тогтолцоотой улс аль эрх зүйгээс хэр зэрэг авч, хэрхэн хольсон онцлог шинж чанар нь нэг харьяаллаас нөгөөд харилцан адилгүй, тогтолцоо бүр түүх, соёл, улс төрийн өвөрмөц нөхцөл байдлаас хамаарч тодорхойлогддог болохыг анхаарах нь чухал. Эх газрын эрх зүй, нийтлэг эрх зүйн уламжлалын аль алиных нь элементүүдийг нэгтгэж, хууль тогтоомж, кодчилол, прецедент гэх зэрэг олон янзын эх сурвалжийг агуулсан байдаг. Энэ тогтолцоо нь түүхэн нөлөөлөл, эсвэл эрх зүйн уламжлалыг хослуулан бүрэлдэж, шийдвэр гаргахад уян хатан, дасан зохицох хандлагыг бий болгожээ. Understanding Mixed Legal Systems The notion of mixed legal systems, wherein multiple legal frameworks coexist within a single geographical region, stands as a compelling subject of inquiry for legal experts and practitioners. This article delves into the delineation of mixed legal systems, outlining their defining traits and enumerating the nations characterized by such legal pluralism, as per the criteria posited by scholars of legal pluralism. Furthermore, the legal landscapes of Scandinavia, post-socialist nations, and Japan are briefly examined to shed light on their distinctive approaches within the realm of mixed legal systems. Кеуwords: mixed legal system, combined legal system, Japanese law, Scandinavian law, post-socialist law Н.Саруул Ашигласан эх сурвалж Ж.Танан, Х.Отгонжаргал, Ц.Пүрэвсүрэн. (2023). Эрх зүйн бүлүүд . Бие даалтын ажил, Эрх зүйн онол хичээл, Улаанбаатар. Bussani, M., & Mattei, U. (2013). The Cambridge Companion to Comparative Law . Cambridge University Press. University of California. (2023, 10 30). Japanese Law Research Guide: Legal System & Statistics . University of California College of the Law, San Francisco: https://libguides.uclawsf.edu/JapanLaw/legal-system-stats Astrada, S. R. (2010, 01). Exporting the Rule of Law to Mongolia: Post-Socialist Legal and Exporting the Rule of Law to Mongolia: Post-Socialist Legal and Judicial Reforms . Denver Journal of International Law & Policy Denver Journal of International Law & Policy, 38(3), Article 3. Rubin, P. H. (1994). Growing a Legal System in the Post-Communist Economies . Cornell International Law Journal, 27(1), Aricle 1. Hiorthøy, F. (2016, 04 11). Scandinavian law . Encyclopedia Britannica: https://www.britannica.com/topic/Scandinavian-law #ХолимогЭрхЗүйнТогтолцоо #ХосолсонЭрхЗүй #ЭрхЗүй #ХуульчШувуухай #LawyerBirdie #ЭрхЗүйБлог #ПостсоциалистЭрхЗүйнТогтолцоо #СкандинавынЭрхЗүйнТогтолцоо #ЯпоныЭрхЗүйнТогтолцоо #ЭрхЗүйнЭхСурвалж #ЭрхЗүйнТүүхэнХөгжил #MixedLegalSystems #ШүүгчийнҮүрэг #ЭрхЗүйнБоловсрол #РомГерманыЭрхЗүй #ЭрхЗүйнХолимогТогтолцоо #ХосолсонЭрхЗүй #ЭрлийзЭрхЗүй #ЭхГазрынЭрхЗүй #НийтлэгЭрхЗүй #ЯпоныЭрхЗүй #СкандинавынЭрхЗүй #ПостСоциалистЭрхЗүй #ЭрхЗүйнУламжлал #ЭрхЗүйнТүүхэнХөгжил #ЭрхЗүйнЭхСурвалж #ЭрхЗүйнБоловсрол #ЭрхЗүйнТогтолцоо #ЭрхЗүйнСудалгаа #ХуульЗүйнСудалгаа #НийтлэгХууль #ЭхГазрынХууль #Колоничлол #Даяаршил #ЗаншлынЭрхЗүй #ЭрхЗүйнУламжлалынНөлөө #ШүүхийнПрактик #ШүүхийнТогтолцоо #ЭрхЗүйнСургалт #ЭрхЗүйнШинэчлэл #ЭрхЗүйнУянХатанБайдал #ЭрхЗүйнБүл

Хураангуй Аль ч улс оронд зам тээврийн осол гарах явдал харьцангуй их тохиолддог бөгөөд үүний улмаас хүмүүсийн амь нас, эрүүл мэнд, эд хөрөнгө, сэтгэл санааны хохирол нэлээдгүй учирдаг байна. Тиймээс улс орнууд хууль тогтоомж, замын хөдөлгөөний дүрэм, даатгал болон бусад зохицуулалтаар учирсан хохирлыг нөхөн төлүүлэх арга хэмжээ авдаг. Энэхүү ажилд (i) тээврийн хэрэгслийн ашиглалтаас үүссэн гэм хорыг арилгах талаар олон улсын туршлагыг жишээ сэлтээр баяжуулан танилцууллаа. Үүний дараагаар, (ii) Монгол улсын Иргэний хуулийн 499 дүгээр зүйл “Тээврийн хэрэгслийн ашиглалтаас үүссэн гэм хорыг арилгах” талаар дэлгэрэнгүй тайлбарлаж, урган гарсан асуултуудад хариулт өгөв. (iii) Иргэний хуулийн зохицуулалтын дагуу учирсан хохирлыг нөхөн төлүүлэхээр шүүхэд нэхэмжлэл гаргасан кейсийг хэрхэн шийдвэрлэсэн талаар авч үзсэн. Түлхүүр үгс: тээврийн хэрэгсэл, гэм хор, тээрийн хэрэгслийн эзэмшигч, эрх зүйн хариуцлага, даатгал, нөхөн олговор Удиртгал Эдүгээ дэлхийн бараг бүх газар тээврийн хэрэгсэл чухал үүрэг гүйцэтгэх болсон бөгөөд хүн бүр автомашин жолоодож ажил амьдралаа залгуулах болжээ. Гэсэн хэдий ч энэхүү ая тухтай байдлыг дагаад зам тээврийн осол аваар гарах эрсдэл үүсэж, улмаар хувь хүн, олон нийтэд эд хөрөнгийн ихээхэн хохирол учруулдаг. Ийм тохиолдлын дараа маргаан, нөхөн олговор, хариуцлага, эрх зүйн зохицуулалт гэх асуудлууд үүсдэг. Тээврийн хэрэгслийн ашиглалтын улмаас учирсан хохирлыг нөхөн төлөх нь эрх зүйн зарчим, даатгалын механизм, зохицуулалтын тогтолцоогоор зохицуулагддаг олон талт талбар юм. Үүний гол цөм нь хариуцлагын үзэл баримтлалд оршдог бөгөөд ослын хариуцагч этгээд хохирсон талуудад нөхөн төлбөр олгох үүрэг хүлээдэг байна. Хайхрамжгүй үйлдэл, болгоомжгүй байдал, урьдчилан таамаглах боломжгүй нөхцөл байдалд зохих хариуцлага тооцох нь нөхөн олговрын үйл явцын тулгын чулуу болдог. Түүгээр ч зогсохгүй, тээврийн хэрэгсэлд учирсан хохирлын нөхөн төлбөрийн эрх зүйн орчин нь шударга, үр ашигтай, хариуцлагатай байдлыг хангах зорилгоор боловсруулсан олон тооны дүрэм журмаар тодорхойлогддог. Гэм буруугүйн даатгалын тогтолцоо, нэхэмжлэл гаргах үйл явцыг оновчтой болгохоос эхлээд гэмтэл доголдолтой бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчид хариуцлага хүлээлгэдэг хатуу хариуцлагын стандарт хүртэл эрх зүйн зохицуулалт нь жолооч болон оролцогч талуудын дунд хариуцлагатай зан төлөвийг төлөвшүүлэхийн зэрэгцээ хохирогчдод шударга нөхөн төлбөр олгохыг эрмэлздэг байна. “Тээврийн хэрэгслийн ашиглалтаас учирсан хохирлын хариуцлагын тухай ойлголт, эрх зүйн зохицуулалт” сэдэвтэй энэхүү ажилд тээврийн хэрэгслийн ашиглалтын улмаас учирсан хохирлыг барагдуулах, хариуцлагын зарчим, эрх зүйн зохицуулалтын адармаатай зүйлс, ослын дараах хохирлыг барагдуулах арга хэрэгслүүд зэргийг танилцууллаа. Тээврийн хэрэгслийн ашиглалтаас үүссэн гэм хорыг арилгах талаар иж бүрэн ойлголттой байх нь хуульч, даатгалын мэргэжилтнүүдэд төдийгүй өдөр тутмын амьдралдаа хажуугийн замаар зорчиж буй явган зорчигч, дугуй, мопедтай замын хөдөлгөөнт оролцогч, тээврийн хэрэгсэлд зорчиж буй хүн гээд бүх талд чухал ач холбогдолтой билээ. Энэхүү ажил нь тээврийн хэрэгслийн ашиглалтаас үүссэн гэм хорыг арилгах талаар олон улсын туршлага, тээврийн хэрэгслийн ашиглалтаас үүссэн гэм хорыг арилгах Монгол улсын эрх зүйн зохицуулалт , статистик тоо баримт , кейс гэсэн үндсэн дөрвөн хэсэг болон дүгнэлт , ашигласан эх сурвалжаас бүрдэж байгаа. Ажилд гадаад, дотоодын олон төрлийн хууль, эрх зүйн бичвэр, эмхэтгэл, эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, холбогдох хууль, засгийн газрын эх сурвалжууд болон тээврийн хэрэгслийг зохицуулах байгууллага, статистик, шүүхийн албан ёсны цахим хуудас дээр гарсан мэдээлэл, тоо баримтыг ашиглав. Тээврийн хэрэгслийн ашиглалтаас үүссэн гэм хорын хариуцлага хүлээх тал, гэм хорыг арилгах олон улсын туршлага Хариуцлага хүлээх талууд Олон улсад тээврийн хэрэгслийн ашиглалтын улмаас учирсан хохирлыг нөхөн төлүүлэх хүрээнд тухайн тээврийн хэрэгслээр шууд хохирол учруулсан болон тухайн тээврийн хэрэгслийг эзэмшиж, хяналтдаа байлгадаг хүмүүст хариуцлага тооцдог. Энэ зарчим нь хохирол учруулсан үйл явдлын гинжин хэлхээнд оролцсон бүх талд хариуцлага тооцохыг баталгаажуулдаг. Хариуцлагын янз бүрийн хувилбар, тэдгээрийг сэдэвтэй хэрхэн хамааруулж болохыг дэлгэрүүлэн тайлбарлая. Жолоочийн хариуцлага Тээврийн хэрэгслийн улмаас учирсан хохирлын үндсэн хариуцлагыг осол гарах үед тээврийн хэрэгсэл жолоодож байсан жолооч хариуцдаг. Жолооч анхаарал болгоомжтой байж, замын хөдөлгөөний дүрмийг дагаж мөрдөж, бусдад хохирол учруулахгүй байх ёстой. Жолоочийн хайхрамжгүй байдал, болгоомжгүй үйлдэл нь осолд хүргэсэн бол учруулсан хохирлыг хариуцна. Эзэмшигчийн хариуцлага Олон улс оронд тээврийн хэрэгслийн эзэмшигчид осол гарах үед тээврийн хэрэгсэл жолоодоогүй байсан ч тээврийн хэрэгслийнхээ учруулсан хохирлыг хариуцах эрх зүйн зохицуулалт, зарчим байдаг. Эзэмшигч нь тээврийн хэрэгслээ зориулалтын бус, туршлагагүй жолоочид даатгахдаа хайхрамжгүй хандсан, эсвэл тээврийн хэрэгслийнхээ засвар үйлчилгээг зохих ёсоор хийгээгүй тохиолдолд хариуцлага хүлээнэ. Өөрөөр хэлбэл, эзэмшигч нь тээврийн хэрэгслийнхээ аюулгүй байдлыг хангаж, хууль тогтоомжийг дагаж мөрдөх үүрэгтэй. Шилжүүлэгчийн хариуцлага Тээврийн хэрэгслийн өмчлөлийг шилжүүлж буй хувь хүн, аж ахуйн нэгж нь тухайн тээврийн хэрэгсэл нь шилжүүлэх үед мэдэгдэж байсан, эсвэл мэдэгдэх ёстой байсан согог, асуудлын улмаас дараа нь осол гарсан тохиолдолд мөн хариуцлага хүлээнэ. Энэхүү зарчим нь тээврийн хэрэгслийн борлуулалт, шилжүүлгийн ил тод байдал, хариуцлагатай байдлыг дэмжиж, худалдан авагчид гэмтэлтэй, аюулгүй байдлыг хангаагүй тээврийн хэрэгсэлтэй холбоотой эрсдэлд шударга бусаар өртөхгүй байхад тусалдаг байна. Зөвшөөрөл олгосон талын ашиглалтын хариуцлага Тээврийн хэрэгслээ зөвшөөрөл өгч бусдыг ашиглахыг зөвшөөрсөн хүмүүст хариуцлага тооцогдоно. Хэрэв хэн нэгэн хүн өөрийн тээврийн хэрэгслээ бусдад зээлдүүлчхээд тухайн хүн өөрийн болгоомжгүй, буруутай үйлдлээс болж осол гаргасан бол хохирлыг тухайн тээврийн хэрэгслийн эзэмшигч хариуцаж болно. Энэхүү зарчим нь эзэмшигчдэд тээврийн хэрэгслээ бусдад ашиглах зөвшөөрөл олгохдоо болгоомжтой байхыг уриалдаг. Ерөнхийдөө олон улсад тээврийн хэрэгслийн эвдрэл гэмтэл учруулсан, шилжүүлсэн, ашиглахыг зөвшөөрсөн иргэнд хариуцлага хүлээлгэх хуулийн зарчим нь замын хөдөлгөөнд оролцогчдын аюулгүй байдлыг хангах, тээврийн хэрэгслийн ослын улмаас учирсан хохирлыг нөхөн төлүүлэхэд хариуцлагыг чухалчилдаг байна (Dhirajlal)   (Witting)   (Prosser, Keeton, Dobbs, Keeton, & Owen) . Гэм хор арилгах эрх зүйн зохицуулалт Олон улсад тээврийн хэрэгслийн ашиглалтаас үүссэн гэм хорыг арилгах эрх зүйн зохицуулалт нь харьяаллын дагуу өөр өөр байдаг ч ерөнхийдөө Зөрчлийн тухай хуульд хамааралтай байдаг. Тйимээс, тээврийн хэрэгслийн улмаас учирсан хохирлыг нөхөн төлөхтэй холбоотой эрх зүйн зарим нийтлэг зарчим, тогтолцоог авч үзлээ. Хайхрамжгүй байдал Тээврийн хэрэгслийн ашиглалтаас үүссэн гэм хорыг арилгах талаар яригдахад нэн түрүүн хайхрамжгүй байдал гэсэн зүйл гарна. Ихэнх улсад тээврийн хэрэгслийн улмаас учирсан хохирлыг нөхөн төлөх нь хайхрамжгүй байдлын зарчмаар зохицуулагддаг. Жолооч тээврийн хэрэгсэл жолоодохдоо анхаарал болгоомжтой хандаагүй, бусдад болон эд хөрөнгөд нь хохирол учруулсан бол хохирлыг хариуцдаг байна  (Lark Lewis) . Үүнийг энгийн жишээгээр тайлбарлая. АНУ-ын зарим мужид осол гаргахад талуудын буруутай байдлын зэрэг нь тэдний хохирлыг хариуцах хариуцлагыг тодорхойлдог харьцангуй хайхрамжгүй байдал гэдэг ойлголтыг хэрэглэдэг. Осол гарахад А жолооч 80 хувь, Б жолооч 20 хувийн буруутай нь тогтоогдвол, А жолооч Б жолоочид учруулсан хохирлын 80 хувийг нөхөн төлөх үүрэг хүлээдэг. Энэ тогтолцоо нь тухайн тохиолдол бүрийн тодорхой нөхцөл байдалд үндэслэн хариуцлагыг шударгаар хуваарилах боломжийг олгодог байна  (Kagan, What Is Comparative Negligence) . Даатгал Дараагийн зүйл нь их хэмжээний төлбөрийг нэг дор төлөх эрсдэлээс хамгаалах тогтолцоо буюу даатгал юм. Тээврийн хэрэгсэл ашиглалттай холбоотой үүсэх эрсдэлийн хэд хэдэн төрлийн даатгал байдаг. Гэм буруугүйн даатгал Ослын улмаас хохирсон иргэдийн нөхөн олговрыг олголтыг түргэвчлэх, шүүхийн маргааныг багасгах зорилгоор зарим улс орнууд хэний буруугаас үл хамааран осолд өртсөн этгээдийн хохирлыг даатгалын байгууллага нөхөн төлдөг даатгалын тогтолцоог нэвтрүүлсэн байдаг. Жишээлбэл: АНУ-ын Мичиган мужид автомашины ослын гэм буруугүйн даатгал байдаг. Жолооч осол гэмтлээс хамгаалах даатгалд хамрагддаг ба гэм буруугаас үл хамааран эмнэлгийн зардал, өвчтэй байх хугацааны цалингийн нөхөн олговор зэрэг холбоотой зардлыг нөхөн авдаг байна. Ингэснээр нэг талаас гэмтсэн, хохирсон хүн нөхөн төлбөрийг түргэн шуурхай авах, нөгөө талаас, буруутай жолоочийн эсрэг шүүхэд нэхэмжлэл гаргах шаардлага үүсдэггүй ба зардал өндөртэй сунжирсан хуулийн маргаан үүсэхээс урьдчилан сэргийлдэг байна  (Department of Insurance and Financial Services) . Гуравдагч этгээдийн хариуцлагын даатгал Ихэнх улсад тээврийн хэрэгсэл эзэмшигч тээврийн хэрэгсэл ашиглах явцад бусдад хохирол учруулсан бол түүнийг нөхөн төлөх гуравдагч этгээдийн хариуцлагын даатгал гэж байдаг. Энэхүү даатгал нь даатгуулсан жолоочийн буруутай үйлдлээс болж бие махбодод учирсан гэмтэл, эд хөрөнгийн хохирлыг хохирсон хүмүүст нөхөн төлбөр олгодог  (Kagan, Third Party Liability Insurance Types) . Албан журмын даатгал Засгийн газар ослын улмаас хохирсон хүмүүст учирсан хохирлыг зохих ёсоор нөхөн төлүүлэхийн тулд тээврийн хэрэгслийн эзэмшигч заавал даатгуулах шаардлага тавьдаг. Даатгалд хамрагдаагүй тохиолдолд торгууль төлөх, эсвэл жолоодох эрхээ хасуулах, хязгаарлуулдаг байна  (Insuranceopedia) . Хариуцлагын хуулиар тогтоосон хязгаар Зарим улс орнууд тээврийн хэрэгслийн ашиглалтаас хэн нэгний бие махбодод гэмтэл, эд хөрөнгийн болон бусад төрлийн хохирол учруулсан бол зарим төрлийн хохирлыг нөхөн төлүүлэхэд хуулиар хязгаарлалт тогтоодог. Эдгээр хязгаарлалтыг гэмтлийн ноцтой байдал, гэмтлийн шинж чанараас хамаарч ялгаатай тогтоосон байдаг  (Christy Bieber) . Иргэний нэхэмжлэл Даатгалын нөхөн төлбөр хангалтгүй, эсвэл талуудын хооронд маргаантай тохиолдолд тээврийн хэрэгслийн ашиглалтын улмаас учирсан осолд өртсөн хохирогчид учруулсан хохирлыг нөхөн төлүүлэхээр буруутай этгээдийн эсрэг иргэний журмаар шүүхэд нэхэмжлэл гаргаж болно. Ингэснээр шүүх асуудлыг шийдэж, хохирогчид мөнгөн нөхөн төлбөрийг гаргуулж өгдөг байна. Үүнээс гадна үнийн дүн бага хэмжээтэй нэхэмжлэлийн шүүх гэж байдаг. Эдгээр шүүхүүд нь зөвхөн тээврийн хэрэгслийн ослын асуудлаар дагнадаггүй ч тээврийн хэрэгслийн хөнгөн осол, эд хөрөнгийн хохирлын улмаас үүссэн харьцангуй бага хэмжээний мөнгөн нэхэмжлэлтэй холбоотой хэргийг хянан шийдвэрлэдэг. Ийм тогтолцоотой байснаар маргааныг хялбаршуулан, түргэн шуурхай шийдвэрлэх боломжтой болдог байна. Даатгалын байгууллага буруутай этгээдээс төлбөрийг нэхэмжлэх тогтолцоо Даатгалын байгууллага өөр этгээдийн учруулсан хохирлыг хохирогчид төлж, буруутай этгээдээс төлсөн нөхөн төлбөрийг буцаан авах нэхэмжлэл гаргаж болно. Ийм төрлийн зохицуулалт нь даатгалын байгууллага учирсан зардлаа буруутай гуравдагч этгээд, эсвэл эсрэг талын даатгалын байгууллагаас нөхөн гаргуулах боломжийг олгодог. Засгийн газрын нөхөн олговрын хөтөлбөрүүд ба тусгай сангууд Зарим улсад даатгалд хамрагдаагүй, хохирол учруулсан тээврийн хэрэгслийг тодруулах боломжгүй болон бусад онцгой нөхцөл байдалд осолд өртсөн, тээврийн хэрэгсэлд мөргүүлж хохирсон хүмүүст төрөөс болон тусгай сангаас нөхөн олговор олгох, санхүүгийн тусламж үзүүлэх хөтөлбөрүүд байдаг. Жишээлбэл: Өмнөд Африкт Зам тээврийн ослын сангийн тухай хуулийн дагуу байгуулагдсан “Зам тээврийн ослын сан” гэж хууль ёсны байгууллага байдаг. Уг төрөлжсөн сангаас тээврийн хэрэгслийн ослын улмаас нас барсан хүний гэр бүл, гэмтэж бэртсэн иргэдэд нь гэм буруугаас үл хамааран нөхөн олговор олгодог ба нэхэмжлэлийг захиргааны процесс, шүүхээр дамжуулан шийдвэрлэдэг  (National Government of South Africa) . Дагнан мэргэшсэн шүүх Зарим улс замын хөдөлгөөний зөрчил, тээврийн хэрэгслийн осол, нөхөн төлбөртэй холбоотой хэргийг хянан шийдвэрлэдэг дагнан төрөлжсөн шүүхтэй байдаг. Тээврийн хэрэгслийн ослоос үүдэлтэй маргааныг үр дүнтэй шийдвэрлэхэд зориулагдсан дүрэм, тусгай журамтай. Жишээлбэл: Энэтхэг улсад 1988 онд Моторт тээврийн хэрэгслийн тухай хуулийн дагуу байгуулагдсан “Авто ослын нэхэмжлэлийн шүүх” гэж автомашинтай холбоотой хэргийг хянан шийдвэрлэх иргэний шүүхээс тусдаа шүүх байдаг. Уг шүүх нь осол гэмтэл, нас баралт, эд хөрөнгийн хохирлыг нөхөн төлүүлэх зэрэг тээврийн хэрэгслийн осолтой холбоотой нэхэмжлэлийг шийдвэрлэх үүрэгтэй  (Government of NCT of Delhi) . Зарим улсад хөдөлмөр эрхлэлтийн явцад гарсан гэмтэл, тэр дундаа ажилтай холбоотой тээврийн хэрэгслийн ослын улмаас учирсан хохирлын нэхэмжлэлийг хянан шийдвэрлэдэг ажилчдын нөхөн олговрын зөвлөл гэж байдаг. Эдгээр зөвлөлүүд нь гэмтсэн ажилчдад иргэний нэхэмжлэл гаргах шаардлагагүйгээр учирсан хохирлыг нөхөн төлөх асуудлыг шийддэг байна  (Government of Canada) . Энэ хэсгийг дүгнэвэл, олон улсад тээврийн хэрэгсэл ашигласны улмаас учирсан хохирлыг барагдуулах эрх зүйн зохицуулалт олон янз байдаг байна. Зохицуулалтуудын зорилго нь ямар ч тохиолдолд нэн түрүүнд учирсан хохирлыг барагдуулах, үүний хажуугаар зам тээврийн осолд хайхрамжгүй хандсан этгээдэд хариуцлага тооцох, маргааныг хурдан шуурхай шийдвэрлэх, нэгтгээд хэлбэл, шударга, оновчтой, үр ашигтай, хүртээмжтэй механизмыг бүрдүүлэхэд оршдог ажээ. Тээврийн хэрэгслийн ашиглалтаас үүссэн гэм хорыг арилгах Монгол улсын эрх зүйн зохицуулалт Монгол улсын Иргэний хуулийн 499 дүгээр зүйлд “Тээврийн хэрэгслийн ашиглалтаас үүссэн гэм хорыг арилгах” талаар тодорхой заасан байдаг ба энэ хэсэгт танилцуулна. Иргэний хуулийн 499.1 дүгээр зүйлд “Зорчигч болон ачаа тээвэрлэх зориулалт бүхий тээврийн хэрэгслийг ашиглах явцад бусдын амь нас, эрүүл мэндэд хохирол учирсан буюу эд юмс нь эвдэрч, устаж, гэмтсэн бол тухайн тээврийн хэрэгслийг эзэмшигч учирсан гэм хорыг нөхөн төлөх үүрэгтэй” гэжээ. Гэхдээ энэхүү заалт нь агаарынхаас бусад тээврийн хэрэгслийг ашиглах явцад гэнэтийн буюу давагдашгүй хүчний шинжтэй онцгой нөхцөл байдал үүссэнээс гэм хор учирсан бол үүрэг үүсэхгүй аж  (Монгол улсын Иргэний хууль) . Сонирхол татаж буй зүйл нь гэм хор учруулсан этгээд гэм хорыг хариуцах боловч өмчлөгч буюу эзэмшигчийн зөвшөөрөлгүйгээр тээврийн хэрэгслийг ашигласнаас бусдад хохирол учирсан бол өмчлөгч буюу эзэмшигч өөрийн буруугаас тээврийн хэрэгслийг ашиглах боломж олгосон гэж үзэн хариуцлагаас чөлөөлөгдөхгүй гэсэн байна (Монгол улсын Иргэний хууль) . Энгийнээр тайлбарлавал, эцэг эх тээврийн хэрэгслийн түлхүүрээ гэртээ орхиж, хэн нэгэн тухайн тээврийн хэрэгслийг унаж явахдаа бусдад гэм хор учруулбал түлхүүрээ орхиж, тээврийн хэрэгслийг ашиглах боломж олгосон гэж эцэг эх нь хариуцлага хүлээхээр зохицуулсан байна. Насанд хүрсэн боловч хараахан өөрийн өмчлөлийн тээврийн хэрэгсэлтэй болж амжаагүй, эцэг эхтэйгээ хамтдаа амьдардаг хүүхдүүд ийм төрлийн асуудалд орох тохиолдол байдаг. Дээрхтэй төстэй боловч тээврийн хэрэгсэл ашиглагчийг өмчлөгч буюу эзэмшигч өөрөө томилсон буюу өөрөө түүнд уг хэрэгслийг шилжүүлэн өгсөн тохиолдолд бусдад учирсан гэм хорыг өмчлөгч буюу эзэмшигч хариуцан арилгах үүрэгтэй гэжээ (Монгол улсын Иргэний хууль) . Иргэний хуулийн дээрх зохицуулалтууд тээврийн хэрэгслийн өмчлөгч буюу эзэмшигч болж, уг тээврийн хэрэгслээр замын хөдөлгөөнд оролцож, бусдад хохирол учруулсан бол хохирлыг арилгах хариуцлага хүлээхээс гадна өөр хэн нэгэнд мэдэж болон мэдээгүй тээврийн хэрэгслээ ашиглуулж, тэр этгээд нь бусдад хохирол учруулсан бол мөн л учруулсан хохирлыг арилгах хариуцлага хүлээнэ гэж ойлгогдож байна. Эдгээрээс (i) гэм буруугүйгээр хариуцлага хүлээх зарчим буюу гэм хор шууд учруулаагүй байтал хариуцлага хүлээх асуудал; (ii) тээврийн хэрэгслийн өмчлөгч гэх ойлголт тодорхой боловч тээврийн хэрэгслийн эзэмшигч гэж чухам хэнийг хэлж байгаа нь ойлгомжгүй; (iii) тээврийн хэрэгслийг ашиглах явцад гэж хуульд заасан байгаа нь яг ямар тохиолдлыг хэлж байгаа нь тодорхойгүй; (iv) жолоодож явсан, зөвшөөрөлтэй болон зөвшөөрөлгүй бусдын тээврийн хэрэгслийг ашигласан этгээдэд хүлээлгэх хариуцлага болон өмчлөгчид хүлээлгэх хариуцлагын зааг ялгаа бүрхэг байна. Эдгээрийг тодруулах зорилгоор Монгол Улсын Дээд Шүүхээс гаргасан “Монгол улсын Иргэний хуулийн тайлбар (Гэрээний бус үүрэг) IV”-ыг болон сэдэвтэй холбоотой хийсэн судалгаа, шинжилгээнүүдийг авч үзлээ. Гэм хор шууд учруулаагүй байтал хариуцлага хүлээх асуудал “Монгол улсын Иргэний хуулийн тайлбар (Гэрээний бус үүрэг) IV”-т, “Аливаа этгээдэд гэм хор учруулсан үйлдэл нь гэм буруутай этгээдэд түүнийг нөхөн төлөх үүргийг бий болгодог. Тээврийн хэрэгслийг ашиглах явцад үүссэн гэм хорыг арилгах явдал нь гэм хороос үүсэх үүргийн нэг төрөл бөгөөд хууль тогтоогч гэм хор үүссэн объектоос нь хамаарч хуулиар тусгайлан зохицуулсан тул энэ утгаараа Иргэний хуулийн 497.1 дүгээр зүйлээс ялгаатай” гэжээ (Монгол Улсын Дээд Шүүх) . Түүнчлэн, “Гэм хорын хохирол шаардаж буй этгээд нь шаардлагаа тээврийн хэрэгслийн өмчлөгч болон эзэмшигчийн алинд ч холбогдуулан гаргаж болохыг тодорхойлсон байна” гэжээ. Гол зүйл нь “Гэм хор учруулаагүй боловч тээврийн хэрэгслээ шилжүүлсэн, эсхүл гэм хор учруулсан этгээдэд ашиглах боломж олгосон өмчлөгч буюу эзэмшигчид Иргэний хуулийн 499.3, 499.4 дүгээр зүйлд заасан хариуцлага ногдуулахад гэм хор учирсан явдалд гэм буруутай байх шаардлагагүй тул тухайн этгээд гэм буруугүйгээ нотлох үүрэггүй болно. Өөрөөр хэлбэл, тээврийн хэрэгслийн өмчлөгч, эзэмшигчид хариуцлага хүлээлгэхэд гэм буруугүйн хэлбэр шаардахгүй.” гэжээ (Монгол Улсын Дээд Шүүх) . Н.Норовсамбуу, Р.Пүрэвбаатар нарын “Тээврийн хэрэгслийн ашиглалтаас үүссэн гэм хорыг арилгах зохицуулалтын талаарх судалгаа шүүхийн шийдвэрт хийх хөндлөнгийн дүн шинжилгээ” судалгаанд, хариуцлага хүлээлгэхэд гэм буруу гэх урьдчилсан нөхцөлийг заавал шаарддаг байтал уг нөхцөлийг шаардахгүйгээр хариуцлага хүлээх нь “гэм буруугүйгээр хариуцлага хүлээлгэх зарчим”-д суурилсан хэм хэмжээ гэж дүгнэжээ (Н.Норовсамбуу & Р.Пүрэвбаатар) . Ж.Оюунтунгалагийн “Тээврийн хэрэгслийн ашиглалтаас үүссэн гэм хорын арилгах эрх зүйн зохицуулалтын харьцуулсан судалгаа” эрдэм шинжилгээний өгүүлэлд, “2002 оны Иргэний хуулийн 499 дүгээр зүйлээс тээврийн хэрэгслийн ашиглалтаас үүссэн гэм хорыг эзэмшигч нь хариуцан арилгах үндэслэлийг тусгайлан зааж гэм буруугүйгээр хариуцлага хүлээх гэм хорын тусгай төрлийг шинээр бий болгосон.” гэжээ. Л.Банзрагчийн “Тээврийн хэрэгслийн ашиглалтаас үүссэн гэм хорыг арилгах” судалгаанд, “Эрх зүйн зохицуулалтын хэрэглээ нь шүүхийн практикт нэг мөр болоогүйн зэрэгцээ судлаачдын хувьд ч тухайн эрх зүйн зохицуулалтыг тайлбарлан хэрэглэх онол, арга зүйн маргаантай хувилбарууд дэвшүүлэн, энэ байдал үргэлжилсээр байна. Монгол Улсын Дээд Шүүхийн судалгааны тайланд Энэ төрлийн маргааныг шүүх шийдвэрлэхдээ Иргэний хуулийн холбогдох зохицуулалтыг нэг мөр ойлгоогүй тохиолдол байна гэж дурджээ”  (Л.Банзрагч) . Эдгээрийг базвал, гэм хор учруулаагүй байтал гэм хор учруулахад нөлөө үзүүлсэн буюу тээврийн хэрэгслээ шилжүүлсэн, мөн ашиглах боломж олгосон этгээдийн хэнд нь ч хариуцлага хамааралтай болж байна. Зөвхөн гэм буруутай тохиолдолд хариуцлага хүлээнэ гэсэн ойлголт хоцрогдсон тул эрх зүйн сэтгэлгээг өөрчлөх шаардлага урган гарч байгаа билээ. Тээврийн хэрэгслийн эзэмшигч “Монгол Улсын Иргэний хуулийн тайлбар (Гэрээний бус үүрэг) IV”-т, “Тээврийн хэрэгслийн гэрчилгээ нь тухайн тээврийн хэрэгслийн өмчлөгч, эзэмшигчийг тогтоох гол үндэслэл болно. Гэхдээ тээврийн хэрэгслийн улсын бүртгэл нь гэм хор хүлээх этгээдийг шууд тодорхойлох үндэслэл болохгүй” гэжээ (Монгол Улсын Дээд Шүүх) . Иргэний хуулийн 89.2 дугаар зүйлд, “Өөр этгээдээс бүрэн эрх олгогдсоны дагуу түүний ашиг сонирхлын үүднээс эд хөрөнгийг тухайн үед өөрийн мэдэлд байлгаж байгаа этгээдийг эзэмшигч гэж үзэхгүй. Энэ тохиолдолд бүрэн эрх олгосон этгээд эзэмшигч байна.” гэжээ (Монгол улсын Иргэний хууль) . Мөн тус хуулийн 89.3 дугаар зүйлд, “Өөрийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлын дагуу хууль буюу хэлцлийн үндсэн дээр тодорхой хугацаагаар эд хөрөнгийг эзэмших эрх олж авсан буюу үүрэг хүлээсэн этгээд нь шууд эзэмшигч, эрх буюу үүргээ шилжүүлсэн этгээд нь шууд бус эзэмшигч байна.” гэжээ (Монгол улсын Иргэний хууль) . “Монгол Улсын Иргэний хуулийн тайлбар (Гэрээний бус үүрэг) IV”-т, “Хуулийн энэхүү зохицуулалтын агуулгаас үзвэл тээврийн хэрэгслийг байнга буюу түр хугацаагаар өөрийн эзэмшилдээ байлгаж, хөдөлгөөнд оруулж, ашиглаж байгаа этгээдийг эзэмшигч гэж ойлгоно” гэжээ (Монгол Улсын Дээд Шүүх) . Ж.Оюунтунгалагийн “Тээврийн хэрэгслийн ашиглалтаас үүссэн гэм хорыг арилгах эрх зүйн зохицуулалтын харьцуулсан судалгаа” эрдэм шинжилгээний өгүүлэлд, “Машиныг жолоодож буй, жолооны ард байгаа этгээдэд бодит эзэмшил байна гэж ойлгохоор байгаа боловч Иргэний хуулийн 499.3 дугаар зүйлд заасан эзэмшигч , ашиглагч гэсэн нэр томьёотой холбон тайлбарлавал энэ тохиолдолд жолоочийг эзэмшигч гэхээсээ илүү ашиглагч гэж үзнэ. Иймд автомашиныг түр эзэмшилдээ авсан хүн бүрийг Иргэний хуулийн 499.1 дүгээр зүйлд заасан эзэмшигч гэж туйлшруулан ойлгох боломжгүй гэж үзэхээр байна” гэжээ. Тээврийн хэрэгслийг ашиглах явц “Монгол Улсын Иргэний хуулийн тайлбар (Гэрээний бус үүрэг) IV”-т, “Тээврийн хэрэгслийг ашиглах гэдэгт машин явж байгаа, мөн хөдөлгүүрийг унтрааж, явах үйлдлийг түр зогсоосон үеийг хамааруулна” гэжээ (Монгол Улсын Дээд Шүүх) . Энэ тайлбараас тээврийн хэрэгсэлтэй замын хөдөлгөөнд оролцох гэдгийг зөвхөн машин явж байгаа үеийг биш, мөн хөдөлгүүрийг унтрааж, явах үйлдлийг түр зогсоосон үеийг хамааруулж байгаа нь зөвшөөрөлгүй газар зогсож байх хугацаанд бусдад хохирол учруулсан бол, хохирлыг хариуцах асуудал хамрагдана гэж ойлгогдож байна. Жолооч болон өмчлөгчид хүлээлгэх хариуцлагын зааг ялгаа “Монгол Улсын Иргэний хуулийн тайлбар (Гэрээний бус үүрэг) IV”-т, “Өмчлөгч буюу эзэмшигчийн зөвшөөрөлгүй тээврийн хэрэгслийг дур мэдэн хөдөлгөөнд оруулж, ашиглах явцад бусдад гэм хор учруулсан бол, тухайн этгээд хохирлыг хариуцан арилгана. Гэхдээ, тээврийн хэрэгслийг ашиглах бололцоо олгосноос бусдад гэм хор учруулсан тохиолдолд өмчлөгч буюу эзэмшигч гэм хорыг нөхөн төлөх үүргээс чөлөөлөгдөхгүй.” гэжээ (Монгол Улсын Дээд Шүүх) . Түүнчлэн, “Үүрэг гүйцэтгэгч тус бүрийн хүлээх үүргийг тодорхойлох боломжгүй бол, тэдгээрийн хүлээх үүрэг тэнцүү байх боловч, гэм буруугийн байдлыг харгалзан гэм хорыг арилгах хэмжээ харилцан адилгүй байж болно” гэжээ. Өөрөөр хэлбэл, үүргийн гүйцэтгэлийг тус бүрд нь ногдох хэсгээр нь хохирогч шаардах эрхтэй байна (Монгол Улсын Дээд Шүүх) . Ж.Оюунтунгалагийн “Тээврийн хэрэгслийн ашиглалтаас үүссэн гэм хорын арилгах эрх зүйн зохицуулалтын харьцуулсан судалгаа” эрдэм шинжилгээний өгүүлэлд, “Уг зохицуулалт нь тээврийн хэрэгсэл эзэмшигчийн гэм буруугүйгээр хариуцлага хүлээлгэх үндэслэлийг тодорхой заасан тусгай зохицуулалт болсон хэдий ч, тээврийн хэрэгсэл эзэмшигчийн хариуцан арилгах хохирлын хэмжээг Иргэний хуулийн гэм хорын үндсэн зохицуулалтын хүрээнд тодорхойлох агуулгатай байна.” гээд “Тээврийн хэрэгслийн ашиглалтаас үүссэн гэм хорыг арилгахтай холбоотой хуулийн заалтуудыг уг эрх зүйн зохицуулалтын зорилгод нийцүүлэн боловсронгуй болгох шаардлага байгаа” гэж үзжээ  (Ж.Оюунтунгалаг) . Энэ хэсгийн эцэст, ийм төрлийн зохицуулалт байдаг гэдгийг иргэд төдийлөн мэддэггүй тул олон нийтэд таниулж ойлгуулах нь нэн чухал, мөн хуулийн тайлбарыг зайлшгүй харж, ойлгомжгүй зүйлийг тодруулах хэрэгтэй байна. Ингэснээр, хуулийн зохицуулалттай холбоотой урган гарах асуултуудад бүрэн дүүрэн хариулт авч, хариуцлагыг бүрэн гүйцэт ухаарах, хохирсон тохиолдолд хэнээс хохирлоо нэхэмжлэх талаар мэдэж авах ач холбогдолтой. Статистик тоо баримт 2022 оны байдлаар, Монгол улсад техникийн хяналт үзлэгт хамрагдсан автомашины тоо 734’450 байна. Тухайн үеийн 20-60 настай хүн амын тоо 1’838’499 байсан ба 2.5 хүн тутамд 1 автомашин ноогдож байна. Энэхүү энгийн тоо үзүүлэлтээс, тээврийн хэрэгслийн ашиглалттай холбоотой хэр их асуудал гарах нь тодорхой билээ. 2022 оны байдлаар улсын хэмжээнд, бүртгэгдсэн зам тээврийн осол 24’121 байжээ. Үүнийг дээрх автомашины тоотой харьцуулбал, 30 автомашин болгоны нэг нь 2022 онд зам тээврийн осолд орсон байна. 2022 оны байдлаар улсын хэмжээнд, зам тээврийн ослын улмаас нас барсан хүний тоо 280, гэмтсэн хүний тоо 1’041 байна. Улаанбаатар хотод зам тээврийн ослын улмаас нас барсан хүний тоо 56, гэмтсэн хүний тоо 554 байна. Өөрөөр хэлбэл, Улаанбаатар хотод зам тээврийн ослын улмаас гэмтсэн нийт хүн, талаас дээш хувь байна (53%) (Үндэсний Статистикийн Хороо) . Улаанбаатар хотын тээврийн цагдаагийн албаны хамгийн сүүлийн мэдээ буюу 2021 оны 1 дүгээр улирлын Зам тээврийн ослын товч мэдээлэлд дурдсаны дагуу, 15’049 дуудлага мэдээлэл өгсөн ба нас барсан хүний тоо 42, гэмтсэн хүний тоо 125, учирсан хохирол 767’359’800 төгрөг байна. Мөн энэ хугацаанд, тээврийн цагдаагийн алба 278’635 хүнийг торгосон, 5’731 хүний эрхийг хассан, 1’347 хүнийг баривчилсан бөгөөд торгуулийн дүн 10’238’050’000 төгрөг (10 тэрбум) байна. Харин улсын хэмжээнд, зам тээврийн ослын шинжтэй дуудлага 10’524, хөдөлгөөний аюулгүй байдал, тээврийн хэрэгслийн ашиглалтын журмын эсрэг гэмт хэрэг 150, зам тээврийн осол 4’132, амь насаа алдсан хүний тоо 59, хүнд гэмтэж бэртсэн хүний тоо 369, учирсан хохирол 4’099’100’000 сая төгрөг (5 тэрбум) байна. Хүний амь нас хохирсон ослын шалтгаан дундаас хамгийн өндөр буюу 26.9 хувь нь согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодсон, зогсох арга хэмжээ аваагүй 17.3 хувь, анхаарал болгоомжгүй замын хөдөлгөөнд оролцсон 15.4 хувь, хурд хэтрүүлсний улмаас 13.5 хувь шалтгаан нөхцөл болжээ. Зам тээврийн осолд өртсөн 428 хүний 183 нь явган зорчигч, 172 нь тээврийн хэрэгслээр зорчигч, 72 нь жолооч, 1 нь дугуйтай зорчигч байна. Өөрөөр хэлбэл, жолооч 16.9 хувь, харин үлдэх хувь буюу 83.1 хувь нь явган зорчигч, дугуйчин, зорчигч байна. Автомашинууд хоорондоо мөргөлдөх тохиолдол хамгийн өндөр буюу 3’395 бол, үүнээс гадна тээврийн хэрэгслээр явган зорчигч мөргөх, үл хөдлөх зүйл мөргөх, тээврийн хэрэгслээр онхолдох, замын хажуу руу унах өнхрөх, дугуйтай хүнтэй мөргөлдсөн байна. Дэлгэрүүлбэл, зам тээврийн ослын шалтгаан явган зорчигчийн буруутай үйлдлийн улмаас 1.2 хувь бол, жолоочийн буруутай үйлдэл 98.5 хувь байна  (Тээврийн цагдаагийн алба) . Эдгээр тоо үзүүлэлтээс эмгэнэлтэй дүр зураг бууж байгаа ба тээврийн хэрэгслийн тоо хэт өндөр, түүнээс зам тээврийн ослын хувь хэмжээ өндөр, тэр хэмжээгээр торгуулийн дүн их, жолоочоос гадна явган зорчигч, дугуйчин, зорчигч хохирч, амь насаа алддаг байна. Кейс Иргэний хуулийн 499 зүйлд холбогдох өмчлөгч хохирлыг нөхөн төлөх болсон шүүхийн шийдвэр А захын урт талд бензин түгээгүүрийн хажуугийн туслах замаас иргэн О гэх хүний жолоодож байсан автомашин хурдтай ирж, иргэн Ө-ийн жолоодож явсан автомашиныг мөргөсөн. Үүнээс болж иргэн Ө-д хохирол учирсан. Тухайн осол гаргасан автомашин нь ХХК-ийн өмчлөлийн тээврийн хэрэгсэл байсан тул 2’383’500 төгрөгийг ХХК-иас нэхэмжилсэн. Хариуцагч ХХК-ийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч шүүхэд болон шүүх хуралдаанд гаргасан хариу тайлбартаа: иргэн О нь тээврийн хэрэгслийг жолоодон явах үедээ нэхэмжлэгчийн тээврийн хэрэгсэлтэй мөргөлдсөн. Нэхэмжлэгчид гэм хор учруулсан гэх этгээд нь тээврийн хэрэгслийг жолоодон явсан иргэн О байх ба түүнд Зөрчлийн тухай хуульд заасны дагуу хариуцлага хүлээлгэсэн. Учир нь Иргэний хуулийн 497.1 зүйлд зааснаар нэхэмжлэгчид гэм хор учруулсан этгээд нь тухайн тээврийн хэрэгслийн шууд эзэмшигч буюу жолоодон явсан этгээд байх тул ХХК нь нэхэмжлэгчид ямар нэг хууль бус үйлдэл /эс үйлдэхүй/-ээрээ гэм хор учруулаагүй тул хэргийг хэрэгсэхгүй болгож өгнө үү гэжээ. Шүүх: Иргэний хуулийн 499.1, 510.1 дүгээр зүйлд заасныг тус тус баримтлан хариуцагч ХХК-иас гэм хорын хохиролд 2’383’500 төгрөг гаргуулж нэхэмжлэгчид олгож шийдвэрлэжээ  (Нийслэлийн иргэний хэргийн давж заалдах шатны шүүх) . Иргэний хуулийн 499.1 дүгээр зүйлд Зорчигч болон ачаа тээвэрлэх зориулалт бүхий тээврийн хэрэгслийг ашиглах явцад бусдын амь нас, эрүүл мэндэд хохирол учирсан буюу эд юмс нь эвдэрч, устаж, гэмтсэн бол тухайн тээврийн хэрэгслийг эзэмшигч учирсан гэм хорыг нөхөн төлөх үүрэгтэй. Энд тээврийн хэрэгслийг эзэмшигч гэж тодорхой заасан байтал өмчлөгчид хариуцлага хүлээлгэсэн явдал нь буруу хэмээн харж байна. Мөн “Монгол Улсын Иргэний хуулийн тайлбар (Гэрээний бус үүрэг) IV”-т, “Тээврийн хэрэгслийг гэрээ, хэлцлийн үндсэн дээр өөр этгээдэд шилжүүлэх үед уг тээврийн хэрэгслийг ашиглах явцад бусдад гэм хор учруулсан тохиолдолд хариуцлага хүлээх субъектийг зөв тодорхойлох шаардлагатай.” гэсэн байтал, тухайн тээврийн хэрэгслийн жолоодлогыг хянаж, өөрийн мэдэлд байлгаж байсан, гэм хор учруулсан этгээдэд хариуцлага хүлээлгээгүй, харин эрсдэлийг удирдах боломжгүй, гэм хор учруулаагүй, нөхцөл байдалд бодитойгоор хяналт тавих боломжгүй, бодитойгоор эзэмших, ашиглах боломжгүй хуулийн этгээдийг өмчлөгч тул хариуцлага хүлээх ёстой гэж шийдвэрлэсэн нь буруу гэж үзэж байна. Иргэний хуулийн 499 зүйлд холбогдох өмчлөгч хохирлыг нөхөн төлөхгүй болсон шүүхийн шийдвэр Нэхэмжлэгч гаргасан тайлбартаа: Иргэн Б нь Исузу загварын автомашиныг 2018.05.30-нд худалдан авсан хууль ёсны өмчлөгч. 2018.08.04-нд уг автомашинаар ачаа ачиж, иргэн Г-д өгч явуулсан бөгөөд уг өдрийн 19 цагийн үед Дундговь аймагт Улаанбаатар хотоос Өмнөговь аймгийн чиглэлд явж байсан Ланд круйзер загварын тээврийн хэрэгсэл эсрэг талын урсгал руу орж, Исузу загварын тээврийн хэрэгслийн халз урд талаас нь мөргөж зам тээврийн осол гаргасан. Уг осолд Дундговь аймгийн цагдаагийн газраас 2018.08.09-нд хэрэг үүсгэсэн. Хэрэг бүртгэлийн ажиллагаагаар замын цагдаагийн тасгийн шинжээчийн дүгнэлт гарсан бөгөөд уг шинжээчийн дүгнэлтээр Ланд круйзер загварын тээврийн хэрэгслийг жолоодож явсан иргэн О нь Монгол Улсын замын хөдөлгөөний дүрмийн 8.2-д ...эсрэг хөдөлгөөнтэй хоёр эгнээ зорчдог замд гүйцэж түрүүлэх буюу тойрон гарахаас бусад тохиолдолд эсрэг урсгал сөрөхийг хориглоно гэсэн заалтыг зөрчсөн, иргэн О нь тээврийн хэрэгслийг зогсоох арга хэмжээ аваагүй нь хэргийн газрын үзлэг, фото зургаар тогтоогдсон, жолооч иргэн Г нь замын хөдөлгөөний дүрмийн заалт зөрчсөн гэх үндэслэл тогтоогдоогүй, жолооч иргэн Г нь тээврийн хэрэгслийг зогсоох арга хэмжээ авах боломжгүй өгсүүр газар явж байсан нь хэргийн газрын үзлэг, фото зургаар тогтоогдож байна, уг ослын гол шалтгаан нь Ланд круйзер загварын тээврийн хэрэгслийг жолоодож явсан иргэн О-гийн буруутай үйлдлээс үүдэн гарсан гэх үндэслэлтэй гэсэн дүгнэлт гарсан. Мөн Исузу загварын автомашинд хөрөнгийн үнэлгээний дүгнэлт гарсан ба уг дүгнэлтээр 32’280’000 төгрөг гарснаас уг ослын улмаас автомашиныг жолоодож явсан иргэн Г, зорчигч У, А нарын эрүүл мэндэд хүндэвтэр гэмтэл, хохирол гарсан. Түүнчлэн уг зам тээврийн ослын улмаас зам тээврийн осол гаргасан Ланд круйзер загварын тээврийн хэрэгслийн жолооч иргэн О нь нас барсан тул 2018.09.18-ны прокурорын тогтоолоор хэрэг бүртгэлийн хэргийг хаасан. Дундговь аймгийн прокурорын уг тогтоолоор Ланд круйзер загварын тээврийн хэрэгслийг жолоодож явсан иргэн О-гийг хэрэгт авагдсан хэргийн газрын үзлэг хийсэн тэмдэглэл, замын цагдаагийн тасгийн шинжээчийн дүгнэлт, хохирогч иргэн А, иргэн Г нарын мэдүүлэг болон шүүх эмнэлгийн шинжээчийн дүгнэлт зэрэг нотлох баримтуудаар гэм буруутайг тогтоосон. Иргэний хуулийн 499.1 дэх хэсэгт зааснаар тээврийн хэрэгслийн эзэмшигч учирсан гэм хорыг нөхөн төлөх үүрэг хүлээх боловч Ланд круйзер загварын тээврийн хэрэгслийн гэрчилгээнд өмчлөгчөөр Хаан банк гэсэн байх тул Иргэний хуулийн 499.4 дэх хэсэгт зааснаар Хаан банк уг гэм хорын асуудлыг хариуцан арилгах үндэслэлтэй гэж үзэж байна. Түүнчлэн, гэм хор шууд учруулаагүй уг тээврийн хэрэгслийн өмчлөгч болох Хаан банк гэм хорыг хариуцах ёстой гэж үзэж байгаа тул гэм хор учирсан үйл явдалд тээврийн хэрэгслийн өмчлөгч Х банк гэм буруутай байх нь шаардлагагүй бөгөөд тээврийн хэрэгслийн өмчлөгч, эзэмшигчид хариуцлага хүлээлгэхэд гэм буруугийн хэлбэр шаардахгүй гэж үзэж байна. Уг тээврийн хэрэгсэлд 32’280’000 төгрөгийн үнэлгээ хийгдсэн. Хохирогчийн тухайн машиныг жолоодож явсан иргэн Г нэхэмжлэгчийн автомашинд сууж явсан 2 зорчигч тэдгээрийн биед хүндэвтэр хохирол учирсан. Хэрэгт авагдсан баримтаар буруутай тээврийн хэрэгслийн өмчлөгч нь Х ХХК байгаа. Иргэний хуулийн 499.1 дэх заалт шууд гэм хорын жолооч хариуцах заалт байгаа. Х ХХК нь иргэн О-д томилсон, шилжүүлсэн гэх үндэслэл байгаа. Иймээс бусдад учруулсан гэм хорыг Х ХХК хариуцах үндэслэлтэй гэжээ. Хариуцагч гаргасан тайлбартаа: иргэн О нь 2017.02.23-нд барьцаат зээлийн гэрээ байгуулан Хаан банкнаас тээврийн хэрэгслийн зээл авсан байдаг. Тухайн тээврийн хэрэгслийн 161’000’000 төгрөгийн зээл аваад Ланд круйзер загварын автомашин авсан. Фидуцийн гэрээ байгуулж авсан. Иргэний хуулийн 235.1 дэх хэсэгт заасны дагуу үүргийн гүйцэтгэлийн хангуулахаар эд хөрөнгө өмчлөлд шилжүүлэх гэрээ буюу фидуцийн гэрээ байгуулсан нь зээлдэгч иргэн О болон М ХХК нь Хаан банкинд зээлсэн зээлийн төлбөрөө бүрэн төлж дууссаны дараа тухайн тээврийн хэрэгсэл нь үндсэн зээлдэгч буюу иргэн О-гийн нэр дээр шилжүүлэхээр талууд тохиролцсон. 2017.02.23-ны фидуцийн гэрээгээр заагдсан. Энэ фидуцийн гэрээний 2.4.5-д хөрөнгийг эзэмших, ашиглах явцад бусдын хөрөнгөнд учирсан хохирлыг бүрэн барагдуулна гэж талууд тохиролцсон байгаа. Зээлдэгч болон хамтран хариуцагч нар төлөх ёстой. Х ХХК-ийн хувьд тухайн зээлийг төлүүлэх зорилгоор банкны нэр дээр бүртгэсэн. Тухайн тээврийн хэрэгслийг өөрийн үйл ажиллагаандаа ашиглаад байгаа асуудал байхгүй. Гэрчилгээ банкны нэр дээр боловч, фидуцийн гэрээний дагуу үүргийн гүйцэтгэлийг хангуулахаар эд хөрөнгө өмчлөлд шилжүүлэх гэрээ байгуулсан учраас нэхэмжлэгчийн нэхэмжлээд байгаа төлбөрийг Х ХХК төлөх үндэслэл байхгүй. Банк өөрийн үйл ажиллагаанд хэрэглэдэг автомашиныг банкны жолооч унаж яваад бусдад гэм хор учруулсан бол Хаан банк хариуцлага хүлээх нь зайлшгүй асуудал. Гэтэл тухайн тохиолдолд, тээврийн хэрэгслийг зээлээр авсан зээлдэгч унаж явсан, Фидуцийн гэрээ нь үүргийн гүйцэтгэлийн хангуулах арга бөгөөд энэ аргын дагуу зээлийн гэрээний дагуу тухайн зээлдэгчийн өмч байгаа. Фидуцийн гэрээтэй холбоотой Х ХХК-ийн нэр дээр олон тээврийн хэрэгсэл гардаг. Эдгээрийг фидуцийн гэрээгээр авсан банкны зээлдэгч хариуцдаг. Гэтэл, Иргэний хуулийн 499.3, 499.4 дэх хэсэгт гэж яриад байгаа нь буруу учраас нэхэмжлэгчийн тайлбар, шаардлага үндэслэлгүй гэж үзэж байна гэжээ. Шүүх: Иргэний хуулийн 497.1, 499.4, 510.1-д заасныг баримтлан хариуцагч Х ХХК-иас гэм хорын хохиролд 32’280’000 төгрөгийг гаргуулж, нэхэмжлэгч иргэн Б-д олгож, Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 58.1-д заасныг баримтлан нэхэмжлэгч иргэн Б-с улсын тэмдэгтийн хураамжид 319’350 төгрөгийг гаргуулан улсын орлогод нөхөн төлүүлж, мөн хуулийн 56.1, Улсын тэмдэгтийн хураамжийн тухай хуулийн 7.1.1-д зааснаар хариуцагчаас 319’350 төгрөгийг гаргуулан нэхэмжлэгч иргэн Б-д олгож шийдвэрлэжээ. Хариуцагч давж заалдах журмаар гаргасан гомдолдоо: Анхан шатны шүүх хариуцагчаас 32’280’000 төгрөг гаргуулж нэхэмжлэлийн шаардлагыг хангаж шийдвэрлэхдээ Иргэний хуулийг буруу тайлбарлан хэрэглэж, хэрэгт авагдсан зарим нотлох баримтыг хэрэгт хамааралтай, ач холбогдолтой, үнэн зөв, эргэлзээгүй талаас нь үнэлж дүгнэж чадаагүй шүүхийн шийдвэрийн үндэслэл болгосон нь Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 40.1, 40.2, 116.2 дахь хэсэгт тус тус заасантай нийцээгүй гэж үзэж байна. Х ХХК нь 2017.02.23-ны барьцаат зээлийн гэрээг зээлдэгч иргэн О, М ХХК-иуд нь байгуулж улмаар зээлийн гэрээний үүргийн гүйцэтгэлийг хангуулахын тулд 2017.02.23-ны үүргийн гүйцэтгэлийг хангуулахаар эд хөрөнгө өмчлөлд шилжүүлэх гэрээ буюу фидуцийн гэрээг тээврийн хэрэгслийн эзэмшигч, өмчлөгч этгээд иргэн О-той байгуулсан. Х ХХК-ийн хувьд иргэн О, М ХХК-иудтай байгуулсан Фидуцийн гэрээний 2.2-т "Хөрөнгийн эзэмшил, ашиглалт: Хөрөнгийг гэрээний хугацаанд үүрэг гүйцэтгэгчийн эзэмшил, ашиглалтад байлгах бөгөөд энэ гэрээнд заасан хязгаарлалтын хүрээнд эзэмшиж ашиглана.", 2.4.5-т "Хөрөнгийг эзэмших ашиглах явцад бусдын хөрөнгөд учруулсан хохирлыг бүрэн хариуцаж барагдуулна." гэж талууд гэрээгээр харилцан гохиролцож, уг барьцааны зүйлийг ашиглах, эзэмших явцад бусдын эд хөрөнгө, амь нас, эрүүл мэндэд хохирол учруулсан тохиолдолд барьцаалуулагч буюу иргэн О хариуцахаар гэрээгээр урьдчилан талууд тохиролцсон болно. Фидуци нь Иргэний хуульд заасны дагуу үүргийн гүйцэтгэлийг хангах арга бөгөөд үүрэг гүйцэтгэгч нь өөрийн өмчлөлийн зүйлээ өр, зээлийн баталгаа болгож, өмчлөлд уг эд хөрөнгийн шилжих эрхийг хязгаарлах, барьцааны зүйлийг баталгаажуулах үүднээс үүрэг гүйцэтгүүлэгчийн нэр дээр зээлийн гэрээний хугацаанд түр шилжүүлэх нөхцөл байдал үүссэн. Гэтэл, анхан шатны шүүхийн шийдвэрийн үндэслэл хэсэгт: "...2017.02.23-ны барьцаат зээлийн гэрээ буюу тээврийн хэрэгслийн хэрэглээний лизингийн үүргийн гүйцэтгэлийг хангахаар зорилгоор Иргэний хуулийн 235.1-д заасан фидуцийн гэрээг давхар байгуулсан..." гэж дүгнэсэн атлаа мөн үндэслэл хэсэгт "...нэхэмжлэгчийн тээврийн хэрэгсэлд хохирол учирсан болох нь хэрэгт авагдсан бичгийн нотлох баримтууд зохигчийн тайлбараар тогтоогдож байх бөгөөд хариуцагчийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчийн татгалзлын үндэслэл хэргийн үйл баримтаар нотлогдохгүй байна гэж шүүх бүрэлдэхүүн үзэв." гэж дүгнэсэн нь Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 40.1, 40.2 дах хэсэгт зааснаар хариуцагчийн гаргаж өгсөн нотлох баримтыг үнэлээгүй, татгалзал нь үйл баримтаар нотлогдохгүй байна гэж дүгнэсэн нь хэрэгт авагдсан зээлийн болон фидуцийн гэрээнд хууль зүйн үнэлэлт дүгнэлт хийгээгүй нь хууль зүйн үндэслэлгүй байна. Иргэний хуулийн 451.1 зүйлд заасны дагуу зээлийн гэрээний үндсэн үүргийг биелүүлэх зорилгоор фидуцийн гэрээг байгуулж тээврийн хэрэгслийн гэрчилгээг түр хугацаанд буюу зээлийн гэрээ дуусгавар болох хүртэл Х ХХК-ийн нэр дээр шилжүүлсэн. Гэтэл, Иргэний хуулийн 235.1 зүйлд заасан үүргийн гүйцэтгэл хангагдах хүртэл хугацаанд нэр дээр шилжүүлсэн асуудлыг анхан шатны шүүх огт хайхрахгүй банкны өөрийн өмч гэж тайлбарлаж нэхэмжлэлийн шаардлагыг хангасан нь хууль зүйн үндэслэлгүй. ...Барьцаалуулагч нь барьцааны зүйлийг эзэмшилдээ байлгах хугацаанд түүний үр шимийг олж авах эрхтэй бөгөөд нэгэнт үр шимийн хүртэж байгаа этгээд нь уг эд хөрөнгө эзэмших явцдаа бусдын эд хөрөнгө, амь нас, эрүүл мэндэд хохирол учруулвал бүрэн хариуцах үүрэгтэй болно. Зам тээврийн осол гаргасан жолооч иргэн О-гийн жолоодож явсан Ланд круйзер загварын тээврийн хэрэгсэл нь осол гарах үед Хаан банкны нэр дээр бүртгэлтэй байгаа боловч, Хаан банкны зээлийн гэрээний үүргийг хангуулах зорилгоор Иргэний хуулийн 235.1 дэх хэсэгт зааснаар тээврийн хэрэгслийг өөрийн нэр дээр бүртгүүлсэн барьцаалагч буюу Х банк Иргэний хуулийн 499.1, 499.3, 499.4 зүйлд заасан эзэмшигчийн нэгэн адил тээврийн хэрэгслийг захиран зарцуулах, ашиглах эрхгүй, эрх бүхий эзэмшигч болон Иргэний хуулийн 499.4 зүйлд заасан гэм хорын хохирлыг Хаан банк хариуцах үүрэггүй бөгөөд уг үүргээс чөлөөлөгдөх эрх бүхий этгээд гэж үзнэ. Иймд, анхан шатны шүүхийн шийдвэрийг бүхэлд нь хүчингүй болгож, нэхэмжлэлийг хэрэгсэхгүй болгож өгнө үү гэжээ. Давж заалдах шатны шүүх хэргийг хянаад: Анхан шатны шүүх хуулийг буруу тайлбарлан хэрэглэсний улмаас шүүхийн шийдвэр Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 116.2 зүйлд заасан хууль ёсны бөгөөд үндэслэл бүхий байх хуулийн шаардлага хангаагүй байна. Нэхэмжлэгч иргэн Б нь хариуцагч Х ХХК-д холбогдуулан гэм хорын хохиролд 32’280’000 төгрөг гаргуулахаар шаардсаныг хариуцагч эс зөвшөөрч маргажээ. Дундговь аймагт 2018.08.04-ний 20 цагийн орчим Ланд круйзер загварын автомашиныг жолоодож явсан иргэн О нь Монгол Улсын Замын хөдөлгөөний дүрмийн 8.2-д ...эсрэг хөдөлгөөнтэй хоёр эгнээ зорчдог замд гүйцэж түрүүлэх буюу тойрон гарахаас бусад тохиолдолд эсрэг урсгал сөрөхийг хориглоно гэсэн заалтыг зөрчиж, иргэн Г-ийн жолоодож явсан иргэн Б-ийн өмчлөлийн Исузу маркийн тээврийн хэрэгслийг мөргөж, зам тээврийн осол гаргасны улмаас биедээ гэмтэл авч, эмчилгээ хийлгэж байгаад 2018.08.04-нд нас барсан, ослын улмаас эсрэг урсгалаар зорчиж байсан Исузу маркийн автомашиныг жолоодож явсан иргэн Г, уг автомашины зорчигч иргэн У, А нарын эрүүл мэндэд хүндэвтэр гэмтэл учирсан үйл баримт хэрэгт авагдсан 2018.08.09-ний хэрэг нээх тухай мөрдөгчийн тогтоол, Дундговь аймгийн Прокурорын газрын прокурорын 2018.09.18-ны хэргийг хаах тухай тогтоол, 2018.08.23-ны шинжээчийн дүгнэлт зэрэг бичгийн баримтууд болон талуудын тайлбараар тогтоогдсон байна. Дээрх зам тээврийн ослын улмаас иргэн Б-ийн өмчлөлийн Исузу маркийн автомашинд 32’280’000 төгрөгийн хохирол учирсан болох нь хэрэгт авагдсан УУ Аудит ХХК-ийн 2018.09.03-ны хохирлын үнэлгээний тайлангаар тогтоогджээ. Хэргийн баримтаас үзвэл, Х ХХК, иргэн О, хамтран үүрэг гүйцэтгэгч М ХХК-ийн хооронд 2017.02.23-ны өдөр барьцаат зээлийн гэрээ, үүргийн гүйцэтгэлийг хангуулахаар эд хөрөнгө өмчлөлд шилжүүлэх гэрээ /фидуци/ байгуулагдсан, дээрх фидуцийн гэрээний үндсэн дээр буюу 161’000’000 төгрөгийн зээлийн үүргийн гүйцэтгэлийг хангуулах зорилгоор Иргэний хуулийн 235.1 дэх хэсэгт зааснаар Х ХХК нь Ланд круйзер загварын автомашины хязгаарлагдмал эрхтэй өмчлөгч болсон болох нь хэрэгт авагдсан 2017.02.23-нд барьцаат зээлийн гэрээ, үүргийн гүйцэтгэлийг хангуулахаар эд хөрөнгө өмчлөлд шилжүүлэх гэрээ /фидуци/ зэрэг баримтууд болон зохигчдын тайлбараар тогтоогдсон, энэ үйл баримтын талаар талууд маргаангүй. Талууд осол болсон үйл баримтын талаар маргаагүй боловч, дээрх зам тээврийн ослын улмаас нэхэмжлэгчийн эд хөрөнгөд хохирол учирсан тул уг хохирлыг хариуцагч төлөх эсэх талаар маргасан байна. Зээлийн гэрээний үүрэг гүйцэтгэгч иргэн О нь үүргийн гүйцэтгэлийг хангах баталгаа болгож Ланд круйзер загварын автомашиныг Х ХХК-ийн өмчлөлд шилжүүлсэн бөгөөд фидуцийн гэрээний хугацаанд талууд иргэн О-гийн эзэмшил, ашиглалтад уг автомашиныг байлгахаар тохиролцсон нь Иргэний хуулийн 235.2 зүйлд заасныг зөрчөөгүй байна. Энэ тохиолдолд уг гэрээний зүйлийн хувьд Иргэний хуулийн 89.3 дахь хэсэгт зааснаар үүрэг гүйцэтгэгч иргэн О нь шууд эзэмшигч, үүрэг гүйцэтгүүлэгч Х ХХК нь шууд бус эзэмшигч болно. Ийнхүү үүрэг гүйцэтгэгчийн эзэмшилд байхдаа уг автомашин осолд орсон тул Хаан банк ХХК-ийг хяналт тавих үүрэг хүлээсэн хохирлыг хариуцах этгээд гэж үзэхгүй. Иргэний хуулийн 499.1 зүйлд “Зорчигч болон ачаа тээвэрлэх зориулалт бүхий тээврийн хэрэгслийг ашиглах явцад бусдын амь нас, эрүүл мэндэд хохирол учирсан буюу эд юмс нь эвдэрч, устаж, гэмтсэн бол тухайн тээврийн хэрэгслийг эзэмшигч учирсан гэм хорыг нөхөн төлөх үүрэгтэй” гэж заасан бөгөөд Иргэний хуулийн 499.1 зүйлд зааснаар хариуцагч Х ХХК-ийг тухайн эд хөрөнгийн ашиглалтад хяналт тавих боломжтой “эзэмшигч” байсан гэж үзэх боломжгүй. Анхан шатны шүүх хэргийн оролцогчид, маргааны үйл баримтад хамааралгүй, хариуцах ёсгүй этгээдэд хариуцлага хүлээлгэн хуулийг буруу тайлбарлан хэрэглэж хариуцагч “Х” ХХК-иас 32’280’000 төгрөг гаргуулж, нэхэмжлэгч иргэн Б-д олгож шийдвэрлэсэн нь Иргэний хуулийн 497.1, 499.4, 510.1 зүйлд заасантай нийцээгүй байна. Иймд, анхан шатны шүүхийн шийдвэрийг хүчингүй болгож, нэхэмжлэгч иргэн Б-ийн хариуцагч Х ХХК-д холбогдуулан гаргасан нэхэмжлэл нь Иргэний хуулийн 499.1 зүйлд заасан үндэслэлгүй тул гэм хорын хохиролд 32’280’000 төгрөг гаргуулах тухай иргэн Б-ийн нэхэмжлэлийг бүхэлд нь хэрэгсэхгүй болгох нь зүйтэй гэж давж заалдах шатны шүүх бүрэлдэхүүн дүгнэв. Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 167.1.4-т заасныг удирдлага болгон ТОГТООХ нь: Хан-Уул дүүргийн Иргэний хэргийн анхан шатны шүүхийн 2019.02.25-ны шийдвэрийг хүчингүй болгож, Иргэний хуулийн 499.1 зүйлд заасан үндэслэлгүй тул гэм хорын хохиролд 32’280’000 төгрөг гаргуулах тухай иргэн Б-ийн нэхэмжлэлийг бүхэлд нь хэрэгсэхгүй болгосугай. Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 59.3 зүйлд зааснаар хариуцагч Х ХХК-ийн давж заалдах журмаар гомдол гаргахдаа улсын тэмдэгтийн хураамжид төлсөн 319’350 төгрөгийг шүүгчийн захирамжаар буцаан олгосугай. Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 119.4, 119.7 зүйлд зааснаар магадлалыг танилцуулан сонсгож, 7 хоног өнгөрснөөс хойш 14 хоногийн дотор шүүх хуралдааны оролцогч талууд шүүхэд хүрэлцэн ирж магадлалыг өөрөө гардан авах үүргээ биелүүлээгүй нь хяналтын журмаар гомдол гаргах хугацааг тоолоход саад болохгүй бөгөөд шүүх хуралдаанд оролцоогүй талд магадлалыг гардуулснаар гомдол гаргах хугацааг тоолохыг дурдсугай  (Нийслэлийн иргэний хэргийн давж заалдах шатны шүүх) . Энэ шүүхийн шийдвэр нь Иргэний хууль болон түүний тайлбартай бүрэн нийцэж байгааг зохож хэлмээр байна. Өнгөц харахад, хуулийн эргэлзээтэй буюу өнөөгийн практикт шүүгчид ялгаатай хэрэглээд буй заалтыг ашиглан хэн нэгнээс нөхөн төлбөр гаргуулах гэсэн хохирогчийн оролдлого мэт. Гол нь уг хэргийг анхан шатны шүүх нэхэмжлэгчийн талд шийдвэр гаргасанд байгаа юм.  Даатгалын байгууллага төлсөн нөхөн төлбөрөө буруутай этгээдээс гаргуулсан шүүхийн шийдвэр Нэхэмжлэгч Бодь даатгал ХК шүүхэд гаргасан нэхэмжлэлдээ: Даатгуулагч О нь Бодь даатгал ХК-тай Тээврийн хэрэгслийн даатгалын гэрээ байгуулж Тоёота маркийн тээврийн хэрэгслийг даатгуулсан. Хамтран даатгуулагч иргэн Э зам тээврийн осолд орсон хэмээн манайд хандсан бөгөөд даатгагчийн зүгээс шаардлагатай баримт, материалын хүрээнд тохиолдлыг шалгаад зам тээврийн осол гэх эрсдэлд тооцон даатгуулагчид 13 сая төгрөгийг олгосон. Дээрх ослын хувьд иргэн Х нь тээврийн хэрэгслийг жолоодож явахдаа Монгол улсын замын хөдөлгөөний дүрмийн 10.3 дахь заалтыг зөрчсөний улмаас Тоёота маркийн тээврийн хэрэгсэл онхолдсон гэх бөгөөд зөрчлийн хэрэг нээж, техникийн шинжээчийн дүгнэлтээр уг зам тээврийн осолд иргэн Х-г буруутайд тооцож 100 мянган төгрөгийн торгууль ногдуулсан байна. Иргэний хуулийн 443.7 зүйлд Даатгуулагч учирсан гэм хорыг нөхөн төлөх шаардлагыг гуравдагч этгээдэд гаргаж болох тохиолдолд, даатгуулагч уг гэм хорыг даатгуулагчид нөхөн төлснөөс шаардах эрх даатгагчид шилжинэ, Даатгалын тухай хуулийн 8.7 дугаар зүйлд Даатгалын гэрээнд заасан бол буруутай этгээдээс төлбөр нэхэмжлэх даатгуулагчийн эрх нь даатгалаар олгогдсон нөхөн төлбөр, түүнтэй холбогдон гарсан зардлын хэмжээгээр даатгуулагчид шилжинэ, даатгалын гэрээний 5.13-т олгосон нөхөн төлбөрийг буруутай этгээдээс буцаан шаардах эрхийг даатгагчид шилжүүлэх хэмээн тус тус заасны дагуу даатгуулагчийн хохирол шаардах эрх нь Бодь даатгал ХК-д шилжсэн буюу даатгалын байгууллага нь даатгуулагчид олгосон нөхөн төлбөрийг буруутай этгээдээс буцаан нэхэмжлэх эрхтэй юм. Ийм учраас 13 сая төгрөгийг гаргуулж өгнө үү гэжээ. Зохигчид эвлэрлийн гэрээ байгуулж, Бодь даатгал ХК-д иргэн Х 13 сая төгрөгийг төлөхөөр талууд тохиролцсон байна. Шүүх зохигчид нэхэмжлэлийн шаардлагын талаар харилцан тохиролцож эвлэрсэн нь Иргэний хуульд нийцсэн, гуравдагч этгээдийн хуулиар хамгаалагдсан ашиг сонирхлыг хөндөөгүй байх тул талуудын эвлэрлийг баталж, хэргийг хэрэгсэхгүй болгох үндэслэлтэй гэж үзэн шийдвэр гаргажээ. Уг зөрчлийн хэрэгтэй танилцахад иргэн Х болон иргэн Э-гийн тээврийн хэрэгслүүд огт шүргэлцээгүй, иргэн Х-ийн машин туслах замаас гол замын уулзарт нэвтэрч байхад гол замаар зорчиж байсан иргэн Э-ийн автомашин замаас гарч онхолдсон байна. Иргэн Х-г Замын хөдөлгөөний дүрмийн “…” заалтыг зөрчсөний улмаас уг осол гарсан гэж дүгнэсэн байна. Иргэн Х-г тухайн үед замын цагдаа дуудаж “Иргэн Э-ийн тээврийн хэрэгсэл даатгалтай тул даатгал төлбөрийг барагдуулна, таны хувьд 100 мянган төгрөгийн торгууль төлөөд хэргийг хаана” гэж зөвлөсөн дагуу торгууль төлсөн гэж тайлбарласан. Гэтэл даатгалын байгууллага түүнээс гэнэт их хэмжээний мөнгө нэхэмжилсэн хэмээн шүүхээс мэдэгдсэн байна. Хэдийгээр эвлэрч төлбөрийг төлөх болсон ч тухайн үед торгууль төлөөгүй бол нөхцөл байдал өөр байх байсан гэв. Хэргийн зангилаа нь Иргэний хуулийн 443.7 дугаар зүйл “Даатгуулагч учирсан гэм хорыг нөхөн төлөх шаардлагыг гуравдагч этгээдэд гаргаж болох тохиолдолд даатгагч уг гэм хорыг даатгуулагчид нөхөн төлснөөр шаардах эрх даатгагчид шилжинэ. Харин даатгуулагч гуравдагч этгээдэд шаардлага гаргах буюу шаардлагыг хангуулах эрхээсээ татгалзсан бол тэр хэмжээгээр даатгагч гэм хорыг нөхөн төлөх үүргээс чөлөөлөгдөнө.” гэх зохицуулалтыг мэдээгүйд байна. Энэхүү ажлын тээврийн хэрэгслийн ашиглалтаас үүссэн гэм хорыг арилгах талаар олон улсын туршлага хэсэгт гуравдагч этгээдийн хариуцлагын даатгалын талаар танилцуулсан ба манай улсад ч мөн ийм төрлийн зохицуулалт байдаг, уг зохицуулалтын дагуу шүүх хэргийг шийдвэрлэдэг болох нь харагдаж байна. Дүгнэлт Энэхүү ажилд тээврийн хэрэгслийн ашиглалтаас үүссэн гэм хорыг арилгах гадаад улс орнуудын туршлага болон Монгол улсын эрх зүйн зохицуулалтуудыг авч үзлээ. Ингэхдээ аль болох тайлбар, ойлголтуудыг оруулахыг хичээсэн ба жишээ сэлтийг ч мөн ашиглав. Иргэний хуулийн 499 дүгээр зүйл “Тээврийн хэрэгслийн ашиглалтаас үүссэн гэм хорыг арилгах” талаар танилцуулахдаа ойлгомжгүй зүйлийг тодруулж, Монгол Улсын Дээд Шүүхийн Иргэний хуулийн тайлбар болон бусад холбогдох судалгаа, шинжилгээг ашигласан. Гэсэн хэдий ч, Иргэний хуулийн 499 дүгээр зүйлийг ашиглан бодит практик дээр хэргийг шийдвэрлэсэн байдалтай танилцахад эргэлзээтэй зүйлүүд гарч ирсэн билээ. Иргэний хуулийн 499 дүгээр зүйлийн дагуу тээврийн хэрэгслийн өмчлөгч компанид хариуцлага хүлээлгэн шийдвэрлэсэн хэрэг байна. Гэм хор учруулаагүй, бодитойгоор хяналт тавих боломжгүй, бодитойгоор эзэмших, ашиглах боломжгүй зөвхөн өмчлөгчийн эрхийг хэрэгжүүлэх боломжтой хуулийн этгээдэд хариуцлага хүлээлгэсэн нь шүүх хуулийг буруу хэрэглэж байна, хуулийн энэхүү заалтыг дахин эргэн харах шаардлагатай, ийм маягаар шийдвэрлэх нь шүүхийн буруу жишиг тогтох аюултай гэсэн дүгнэлтэд хүрлээ. Үүний адил, Анхан шатны шүүх өмчлөгч компанид хариуцлага хүлээлгэн шийдвэрлэсэн боловч Давж заалдах шатны шүүх хэргийг хянаад өмчлөгч төлөх үндэслэлгүй гэж үзэн шийдсэн байна. Хуулийн нэг заалтыг өөр өөрөөр тайлбарлан хэрэглэж байгаа нь хуулийн томьёолол болон тайлбар бүрэн гүйцэт биш гэдэг нь харагдаж байна. Манай улсад хийгдсэн хэд хэдэн судалгаанд, Иргэний хуулийн 499 дүгээр зүйлийн зохицуулалтын хэрэглээ шүүхийн практикт нэр мөр болоогүй, тайлбарлан хэрэглэх онол, арга зүйн маргаантай хувилбарууд дэвшүүлсэн гэх зэргээр шүүмжлэлтэй хандсан боловч ийм төрлийн зохицуулалт олон улсад байдаг төдийгүй хохирол учрахад нөлөөлсөн, оролцсон бүх талд хариуцлага тооцохыг баталгаажуулдаг зайлшгүй байх ёстой зохицуулалт гэж үзэж байна. Мөн даатгалын байгууллага гуравдагч этгээдээс даатгалын гэрээний дагуу олгосон нөхөн олговрыг эргүүлэн нэхэмжилж болдог талаар кейсийг авч үзсэн ба хуулийн зохицуулалтыг иргэд мэдлэггүй, замын цагдаа тухайн үед хэргийг хаах явцуу зорилгод хөтлөгдөн иргэдийг буруу ташаа мэдээллээр хангаж, төөрөгдүүлж, их хэмжээний төлбөрт орох эрсдэл хүлээх алхам хийлгэдэг гэдгийг харуулж байна. Тээврийн хэрэгсэл ашигласны улмаас учирсан хохирлыг барагдуулах эрх зүйн зохицуулалтын гол зорилго нь тээврийн хэрэгслийн ослын улмаас хохирсон иргэдэд учирсан хохирлыг цаг тухайд нь шударгаар барагдуулах, хайхрамжгүй хандсан этгээдүүдэд хариуцлагыг зохих ёсоор ногдуулах, шударга ёсны мэдрэмжийг төрүүлэх, замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлыг хангах, осол, гэмтлийн гаралтыг бууруулах явдал юм. Хуулийн зохицуулалт шударгаар хохирлыг барагдуулах тал дээр анхаардаг бол, цаг алдалгүй барагдуулах асуудал үлдэж байна. Цаг алдахгүй байх асуудлыг олон улсад даатгалын тогтолцоо, хөтөлбөр, сан болон дагнасан шүүх байгуулах зэргээр үр ашигтай механизмыг бий болгох замаар шийдсэн байна. Нөхөн олговрыг цаг алдалгүй олгох нь хохирогчдод гэмтэл бэртлээ эмчлүүлэх, эд хөрөнгөө засварлах, удаан хугацаанд гомдол тээж явахгүй байх, хэвийн амьдралдаа богино хугацаанд эргэн орох зэрэг олон давуу тал, боломжийг олгодог. Олон улсад байдаг даатгалын тогтолцоо манай улсад ч байдаг. Тиймээс тээврийн хэрэгслийн ослын улмаасхохирогчид хохирлоо харьцангуй нөхөн төлүүлдэг гэж ойлгож болно. Харин төрөөс болон тусгай сангаас нөхөн төлбөр олгодог систем хараахан үүсээгүй байна. Ийм тогтолцоо нь тээврийн хэрэгслийн ослын улмаас гэмтэж бэртэх эрсдэл өндөртэй явган зорчигч, дугуйчин, зорчигч зэрэг эмзэг талуудын эрх ашгийг хамгаалахад чиглэгддэг. Дагнасан шүүхийн хувьд манай улсын өнөөгийн нөхцөлд ийм төрлийн шүүх нь зардал мөнгө, санхүүжилт шаардагдах боловч, статистик тоо мэдээллээс харахад мөн л цаашид бодолцож үзэх асуудал гэж харлаа. Хайхрамжгүй байдлаас болж санхүүгийн төлбөрт орох үр дагаварт хүргэх магадлал нь тээврийн хэрэгсэл жолоодох, бусдад шилжүүлэхдээ хариуцлагатай, илүү болгоомжтой хандах, замын хөдөлгөөнд анхаарал болгоомжтой оролцоход түлхэц болдог. Өмч хөрөнгө хариуцлага дагуулдаг гэдгийг байнга ухаарч, аливаа эрсдэлээс урьдчилан сэргийлж даатгалд хамрагдаж байх шаардлагатай. Эцэст нь тээврийн хэрэгслийн ослын улмаас учирсан хохирлыг нөхөн төлүүлэхтэй холбоотой эрх зүйн зохицуулалтууд нь хариуцлага, шударга, үр ашигтай, аюулгүй байдлын тэнцвэрт байдлыг хангах бөгөөд хохирогчдод учирсан хохирлоо иргэний журмаар барагдуулах эрх зүйн сэтгэлгээтэй байж зохих ёсоор нөхөн төлүүлэх, замын хөдөлгөөнд хариуцлагатай хандлах хандлагыг төлөвшүүлэхэд чиглэгдэх ёстой. Б.Минжин Ашигласан эх сурвалж Н.Норовсамбуу, & Р.Пүрэвбаатар. (2021, 05 15). Тээврийн хэрэгслийн ашиглалтаас үүссэн гэм хорыг арилгах зохицуулаллтын талаарх судалгаа шүүхийн шийдвэрт хийх хөндлөнгийн дүн шинжилгээ . Legal Data, 72. Монгол улсын Иргэний хууль , 499 (01 10, 2002). Монгол Улсын Дээд Шүүх. (2016). Монгол улсын Иргэний хуулийн тайлбар (Гэрээний бус үүрэг) IV . Улаанбаатар: Тоонотпринт ХХК. Тээврийн цагдаагийн алба . (2021, 06 03). transportation.police.gov.mn . Статистик мэдээлэл: https://transportation.police.gov.mn/as/statistic Үндэсний Статистикийн Хороо . (2022). www.1212.mn . Статистик Ж.Оюунтунгалаг. (2021, 07 08). Тээврийн хэрэгслийн ашиглалтаас үүссэн гэм хорын арилгах эрх зүйн зохицуулалтын харьцуулсан судалгаа . Legal Data, 15. Prosser, W. L., Keeton, W. P., Dobbs, D. B., Keeton, R. E., & Owen, D. G. (1984). Prosser and Keeton on Torts (5th ed.). West Group. Dhirajlal, R. &. (2019). The Law of Torts (28th ed.). India: Generic. Witting, J. M. (2012). Street on Torts (13th ed.). Oxford University Press. Department of Insurance and Financial Services. (2020, 07 02). Brief Explanation of Michigan No-Fault Insurance . michigan.gov : https://www.michigan.gov/difs/-/media/Project/Websites/difs/Publication/Auto/FIS-PUB_0202.pdf?rev=7f43969712ec4c269abfc0cbf8a843ef&hash=1870B3032AA5C3943D669E1FD67C5704 Lark Lewis, J. (2024, 03 14). What Are the Elements of Negligence? (E. Katrina Wilson, Editor) Find Law: https://www.findlaw.com/injury/accident-injury-law/proving-fault-what-is-negligence.html Kagan, J. (2023, 06 25). What Is Comparative Negligence? (C. Stapleton, & s. Clarine, Editors) Investopedia: https://www.investopedia.com/terms/c/comparative-negligence.asp#:~:text=Comparative%20negligence%20is%20a%20principle,respective%20contributions%20to%20the%20accident . Kagan, J. (2023, 06 14). Third Party Liability Insurance Types . (C. Potters, & K. Munichiello, Editors) Investopedia: https://www.investopedia.com/terms/t/third-party-insurance.asp#:~:text=Third%2Dparty%20insurance%20is%20a%20form%20of%20liability%20insurance%20that,insurance%20is%20for%20property%20damage . Insuranceopedia. (2024, 02 29). Compulsory Insurance . Insuranceopedia: https://www.insuranceopedia.com/definition/1302/compulsory-insurance Christy Bieber, J. (2023, 01 25). Car Accident Statute Of Limitations 2024 Guide . (J. Adam Ramirez, Editor) Forbes Advisor: https://www.forbes.com/advisor/legal/auto-accident/car-accident-statute-limitations/ National Government of South Africa. (2024, 03 19). Road Accident Fund . National Government of South Africa: https://nationalgovernment.co.za/units/view/152/road-accident-fund-raf Government of NCT of Delhi. (2024, 03 20). Motor Accident Claims Tribunals . Department of District Session Judge: https://session.delhi.gov.in/session/motor-accident-claims-tribunals Government of Canada. (2024, 03 20). Workers' Compensation Boards in Canada . Canadian Centre for Occupational Health and Safety: https://www.ccohs.ca/oshanswers/information/wcb_canada.html Нийслэлийн иргэний хэргийн давж заалдах шатны шүүх. (2020, 03 02). Монгол улсын шүүхийн шийдвэрийн цахим сан . Шийдвэрийн мэдээлэл: https://shuukh.mn/single_case/14419?start_date=&end_date=&id=2&court_cat=1&bb=1 Нийслэлийн иргэний хэргийн давж заалдах шатны шүүх. (2019, 04 26). Монгол улсын шүүхийн шийдвэрийн цахим сан . Шийдвэрийн мэдээлэл: https://shuukh.mn/single_case/12090?start_date=&end_date=&id=2&court_cat=1&bb=1 Л.Банзрагч. (2022, 03 17). Тээврийн хэрэгслийн ашиглалтаас үүссэн гэм хорыг арилгах . Legal Data, 25. #ХуульчШувуухай   #LawyerBirdie #ЭрхЗүйнБлог #ЭрхЗүй #ИргэнийЭрхЗүй #ИргэнийХууль #ТээврийнХэрэгслийнАшиглалтаасҮүссэнГэмХорыгАрилгах #ТусгайСан #ЗасгийнГазрынХөтөлбөр #МэргэшсэнШүүх #ХохирлыгЦагАлдалгүйБарагдуулах #ЭрхЗүйнЗохицуулалт #ЭрхЗүйнХариуцлага #ТээврийнХэрэгсэл #Даатгал #ОлонУлсынТуршлага #ЖолоочийнХариуцлага #ЭзэмшигчийнХариуцлага #ШилжүүлэгчийнХариуцлага #ЗөвшөөрөлОлгосонТалынХариуцлага #ХайхрамжгүйБайдал #ХүлээхХариуцлагынХязгаар #ИргэнийНэхэмжлэл #ГэмБуруугүйгээрХариуцлагаХүлээхЗарчим #ТээврийнХэрэгслийнЭзэмшигч #ЯвганЗорчигч #Дугуйчин #Зочигч #Осол #ХүнийАмьНас #ЭрүүлМэнд #ЭдХөрөнгө #Автомашин

Б.Минжүүрдорж "Эрх зүйн онол" номоос эрх зүйн ухамсар , Д.Баярсайхан "Эрх зүйн онол" номоос эрх зүйн соёл гэх ойлголтуудыг схемчлэн харууллаа. Схем 1. Эрх зүйн ухамсар Схем 2. Эрх зүйн соёл Ж.Танан Ашигласан эх сурвалж Б.Минжүүрдорж. (2010). Эрх зүйн онол . Улаанбаатар, Монгол: bookstore.mn. Д.Баярсайхан. (1996). Эрх зүйн онол . (Т.Мөнхжаргал, ред.) Улаанбаатар, Монгол: Уриа компани. #ЭрхЗүйнУхамсар #ЭрхЗүйнСоёл #ЭрхЗүйнОнол #ЭрхЗүй #ХуульчШувуухай #LawyerBirdie #ЭрхЗүйБлог

1. Ром-Германы буюу эх газрын эрх зүйн бүлд хамаарах улс орнуудын жагсаалт Д/д Улс Тайлбар 1 Австри Бүгд Найрамдах Австри Улс Германы эрх зүйд үндэслэсэн. 2 Азербайжан Бүгд Найрамдах Азербайжан Улс Герман, Франц, Орос, Азербайжаны уламжлалт эрх зүйд үндэслэсэн. 3 Албани Бүгд Найрамдах Албани Улс Наполеоны эрх зүйд суурилсан. 4 Ангол Бүгд Найрамдах Ангол Улс Португалийн эрх зүйд суурилсан. 5 Андорра Андоррын Гүнт Улс Шүүхүүд Ромын эрх зүй болон Каталонийн заншлын хуулийн нэгдэл болсон заншлын эрх зүйг хэрэглэдэг. 6 АНУ Луизиана муж Франц, Испанийн эрх зүйд суурилсан. 7 Аргентин Бүгд Найрамдах Аргентин Улс Испанийн эрх зүйн нөлөө ихтэй. Бразил, Испани, Чилийн эрх зүй, Наполеоны эрх зүйгээс улбаатай ба XIX зууны Францын шүүгчдийн хуулийн онолын ажлуудаас эх сурвалжтай. XX зууны хоёрдугаар хагаст Германы эрх зүйн онол нөлөөлсөн. 8 Армени Бүгд Найрамдах Армени Улс Наполеоны эрх зүй болон Арменийн уламжлалт хууль дээр үндэслэсэн. 9 Аруба Арубагийн Улс Голландын эрх зүйд үндэслэсэн. 10 Балба Холбооны Бүгд Найрамдах Ардчилсан Балба Улс Ром-Германы эрх зүйд үндэслэсэн боловч stare decisis буюу шийдвэрлэсэн зүйлд тууштай зогсох зарчмыг өргөнөөр хэрэгжүүлдэг. Энэтхэгийн эрх зүйн тогтолцоо нөлөөлсөн. 11 Беларусь Бүгд Найрамдах Беларусь Улс Германы эрх зүйд үндэслэсэн. 12 Бельги Бельгийн Хаант Улс Наполеоны эрх зүйг нэлээд өөрчилсөн ч одоог хүртэл хэрэглэдэг. 13 Бенин Бүгд Найрамдах Бенин Улс Наполеоны эрх зүйд үндэслэсэн. 14 Болгар Бүгд Найрамдах Болгар Улс Герман, Ромын эрх зүй нөлөөлсөн. 15 Боливи Боливийн Олон Үндэстний Улс Наполеоны эрх зүй нөлөөлсөн. 16 Босни Херцеговин Босни ба Херцеговин Улс Австрийн эрх зүй нөлөөлсөн. 17 Бразил Холбооны Бүгд Найрамдах Бразил Улс Герман, Итали, Франц, Португалийн эрх зүйд үндэслэсэн. 18 Буркина Фасо Буркина Фасо улс Францын эрх зүйнд үндэслэсэн. 19 Бурунди Бүгд Найрамдах Бурунди Улс Ром-Германы эрх зүйд үндэслэсэн. 20 Бүгд Найрамдах Ардчилсан Конго Улс Бельгийн эрх зүйд үндэслэсэн. 21 Бүгд Найрамдах Конго Улс Наполеоны эрх зүйд үндэслэсэн. 22 Габон Бүгд Найрамдах Габон Улс Францын эрх зүйн тогтолцоонд үндэслэсэн. 23 Гватемал Бүгд Найрамдах Гватемал Улс Наполеоны эрх зүйд үндэслэсэн. 24 Гвиней Бүгд Найрамдах Гвиней Улс Францын эрх зүйн тогтолцоо, заншлын эрх зүйд үндэслэсэн. 25 Гвиней-Бисау Бүгд Найрамдах Гвиней-Бисау Улс Португалийн эрх зүйд үндэслэсэн. 26 Герман Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улс Германы эрх зүйд үндэслэсэн. Ромын болон Германы хуулийн уламжлал аль аль нь нөлөөлсөн. 27 Грек Бүгд Найрамдах Грек Улс Германы эрх зүйд үндэслэсэн. 28 Гүрж Гүрж Улс Ром-Германы эрх зүйд үндэслэсэн. 29 Дани Дани улс Хойд Германы эрх зүйд үндэслэсэн. Скандинав-Хойд Германы эрх зүй. 30 Доминиканы Бүгд Найрамдах Улс Наполеоны эрх зүйд үндэслэсэн. 31 Египет Арабын Бүгд Найрамдах Египет Улс Наполеоны эрх зүй болон Исламын шашны эрх зүйд үндэслэсэн. 32 Исланд Бүгд Найрамдах Исланд Улс Хойд Германы эрх зүйд үндэслэсэн. Германы уламжлалт эрх зүй ба дундад зууны үеийн Норвег, Данийн эрх зүй нөлөөлсөн. 33 Испани Испанийн Хаант Улс Наполеоны эрх зүй нөлөөлсөн. Испанийн эрх зүйн уламжлалын зарим элементийг агуулдаг. 34 Итали Бүгд Найрамдах Итали Улс Наполеоны эрх зүйн элементүүдтэй Германы эрх зүйд үндэслэсэн. 35 Кабо-Верде Бүгд Найрамдах Кабо-Верде Улс Португалийн эрх зүйд үндэслэсэн. 36 Камбож Камбожийн Хаант Улс Ром-Германы эрх зүйд үндэслэсэн. 37 Колумби Бүгд Найрамдах Колумби Улс Чилийн эрх зүйд үндэслэсэн. 38 Коста-Рика Бүгд Найрамдах Коста Рика Улс Наполеоны эрх зүйд үндэслэсэн. 39 Кот-д'Ивуар (Зааны ясан эрэг) Бүгд Найрамдах Кот-д'Ивуар Улс Францын хуулийн системд суурилсан. 40 Куба Бүгд Найрамдах Куба Улс Коммунист эрх зүйн онолын томоохон элементүүдтэй Испани, Америкийн эрх зүй нөлөөлсөн. 41 Кюрасао Кюрасао улс Голландын эрх зүйд үндэслэсэн. 42 Латви Бүгд Найрамдах Латви Улс Наполеоны эрх зүй болон Германы эрх зүйд үндэслэсэн. Эрүүгийн эрх зүй нь Орос, Германы эрх зүйн уламжлалыг хадгалсан байдаг бол эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль нь Баруун Европт хүлээн зөвшөөрөгдсөн практикийн дагуу бүрэн загварчилсан. 43 Ливан Бүгд Найрамдах Ливан Улс Наполеоны эрх зүйд үндэслэсэн. 44 Литва Бүгд Найрамдах Литва Улс Голландын эрх зүйн дагуу загварчилсан. 45 Люксембург Люксембургийн Их Херцогт Улс Наполеоны эрх зүйд үндэслэсэн. 46 Макао БНХАУ-ын тусгай захиргааны бүс Португалийн эрх зүйд үндэслэсэн. Хятадын эрх зүй нөлөөлсөн. 47 Мексик Мексикийн Нэгдсэн Улс Наполеоны эрх зүйд үндэслэсэн. 48 Мозамбик Бүгд Найрамдах Мозамбик Улс Португалийн эрх зүйд үндэслэсэн. 49 Монгол Монгол улс Германы эрх зүйд үндэслэсэн. 50 Монтенегро (Черногор) Монтенегро улс Наполеоны болон Германы эрх зүйд үндэслэсэн. 51 Нидерланд Нидерланд улс Наполеоны болон Германы эрх зүйд үндэслэсэн. 52 Норвег Норвегийн Хаант Улс Скандинав-Умард болон Хойд Германы үндэслэсэн. 53 Орос Оросын Холбооны Улс Ромын эрх зүйгээс Византийн уламжлалаар дамжсан. 1700-1800-аад оны Герман, Голландын хэм хэмжээ ихээхэн нөлөөлсөн. 1900-аад оны социалист хэв маягийн өөрчлөлт, 1990-ээд оноос хойш эх газрын эрх зүй нөлөөлсөн. 54 Өмнөд Солонгос Бүгд Найрамдах Солонгос Улс Германы эрх зүйд үндэслэсэн. 55 Панам Бүгд Найрамдах Панам Улс Наполеоны эрх зүй болон Аргентины эрх зүй ихээхэн нөлөөлсөн. 56 Перу Бүгд Найрамдах Перу Улс Ром-Германы эрх зүйд үндэслэсэн. 57 Польш Бүгд Найрамдах Польш Улс Ром-Германы эрх зүйд үндэслэсэн. 58 Португал Бүгд Найрамдах Португал Улс Наполеоны эрх зүй, дараа нь Германы эрх зүй нөлөөлсөн. 59 Руанда Бүгд Найрамдах Руанда Улс Ром-Германы болон Англо-Саксоны эрх зүйн холимог. 60 Румын Румын улс Кэбэкийн хуульд үндэслэсэн боловч Наполеоны болон Францаас сэдэвлэсэн Итали, Испани, Швейцар зэрэг бусад улсын эрх зүй нөлөөлсөн. 61 Сальвадор Бүгд Найрамдах Эль Сальвадор Улс Ром-Германы эрх зүйд үндэслэсэн. 62 Сан-Томе ба Принсипи Бүгд Найрамдах Ардчилсан Сан-Томе ба Принсипи Улс Португалийн эрх зүйд үндэслэсэн. 63 Серби Бүгд Найрамдах Серби Улс Сербийн Ханхүүгийн хуульд Австрийн эрх зүй нөлөөлсөн. Швейцарын эрх зүй нь үүргийн тухай хуулийн загвар болсон. 64 Словак Бүгд Найрамдах Словак Улс Австрийн эзэнт гүрний эрх зүйгээс гаралтай (1811), Германд эзлэгдсэн үед (1939–1945), социалист дэглэмийн үед зөвлөлтийн (1947/1968–1989) эрх зүйн нөлөөнд автаж, зөвлөлтийн нөлөөлөл, дараа нь социалист хуулийн элементүүдийг арилгахын тулд ихээхэн шинэчлэгдсэн (1989). 65 Словени Бүгд Найрамдах Словени Улс Герман болон Австри-Унгарын эрх зүй нөлөөнд автсан. 66 Суринам Бүгд Найрамдах Суринам Улс Голландын эрх зүйд үндэслэсэн. 67 Тайван Бүгд Найрамдах Хятад Улс Герман, Японы эрх зүй нөлөөлсөн. 68 Төв Африкийн Бүгд Найрамдах Улс Францын эрх зүйн тогтолцоонд үндэслэсэн. 69 Унгар Унгар Улс Наполеоны хуулийн элементүүдийг агуулсан Ром-Германы эрх зүйд үндэслэсэн. 70 Финланд Бүгд Найрамдах Финланд Улс Нордикийн эрх зүйд үндэслэсэн. 71 Франц Бүгд Найрамдах Франц Улс Наполеоны эрх зүйд үндэслэсэн. 72 Хаити Бүгд Найрамдах Хаити Улс Наполеоны эрх зүйд үндэслэсэн. 73 Хондурас Бүгд Найрамдах Хондурас Улс Ром-Германы эрх зүйд үндэслэсэн. 74 Хорват Бүгд Найрамдах Хорват Улс Германы эрх зүйд үндэслэсэн. 75 Хятад Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс Герман, Францын хууль, ЗХУ-ын зөвлөлт социалист эрх зүй нөлөөлсөн. 76 Чад Бүгд Найрамдах Чад Улс Францын эрх зүйн тогтолцоонд үндэслэсэн. 77 Чех Бүгд Найрамдах Чех Улс Германы эрх зүйд үндэслэсэн. 78 Чили Бүгд Найрамдах Чили Улс Наполеоны эрх зүйд үндэслэсэн. Испанийн эрх зүйн уламжлал онцгой нөлөө үзүүлсэн. Чилийн эрх зүй нь эргээд Латин Америкийн бусад улсын эрх зүйд ихээхэн нөлөөлсөн. 79 Швед Шведийн хаант улс Скандинав-Хойд Германы эрх зүйд үндэслэсэн. 80 Эквадор Бүгд Найрамдах Эквадор Улс Чилийн эрх зүйд үндэслэсэн. 81 Экваторын Гвиней Экваторын Гвинейн Бүгд Найрамдах Улс Ром-Германы эрх зүйд үндэслэсэн. 82 Энэтхэг Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс Португалийн эрх зүйд үндэслэсэн. 83 Эстони Бүгд Найрамдах Эстони Улс Германы эрх зүйд үндэслэсэн. 84 Этиоп Холбооны Бүгд Найрамдах Ардчилсан Этиоп Улс Ром-Германы эрх зүйд үндэслэсэн. 85 Япон Япон улс Германы эрх зүйд үндэслэсэн. 2. Англо-Саксоны буюу нийтлэг эрх зүйн бүлд хамаарах улс орнуудын жагсаалт Д/д Улс Тайлбар 1 Австрали Австралийн Холбооны Улс Английн эрх зүйд үндэслэсэн. 2 Америк Америкийн Нэгдсэн Улс Холбооны шүүхүүд болон 49 муж улс нийтлэг эрх зүйд суурилсан. XIX зууны дунд үеэс эхлэн бие биеийнхээ хэргийг судалж, бага зэрэг ялгаатай болсон бөгөөд орчин үеийн хэргүүдийг авч үзэх нь ховор. Луизиана мужийн хууль Франц, Испанийн эрх зүйд суурилдаг. Пуэрто Рикогийн нутаг дэвсгэр дэх хууль нь Испанийн эрх зүйд үндэслэсэн. 3 Америкийн Самао Америкийн Самао улс Америкийн эрх зүйд үндэслэсэн. 4 Антигуа ба Барбуда Антигуа ба Барбуда Улс Английн эрх зүйд үндэслэсэн. 5 Балба Холбооны Бүгд Найрамдах Ардчилсан Балба Улс Английн эрх зүйд үндэслэсэн. 6 Бангладеш Бүгд Найрамдах Бангладеш Ард Улс Нийтлэг эрх зүйд суурилдаг ч шашны хууль нь Шариатын хууль дээр тулгуурладаг. 7 Барбадос Барбадос улс Английн эрх зүйд үндэслэсэн. 8 Бахам Бахамын Хамтын Нөхөрлөл Английн эрх зүйд үндэслэсэн. 9 Белиз Белиз улс Английн эрх зүйд үндэслэсэн. 10 Британийн Виржиний арлууд Британийн Виржиний арлуудын улс Английн эрх зүйд үндэслэсэн. 11 Бутан Бутаны Хаант Улс Энэтхэгийн нөлөөгөөр нийтлэг эрх зүйд үндэслэсэн. Гэхдээ шашны хууль нь хувь хүнд нөлөөлдөг. 12 Гана Бүгд Найрамдах Гана Улс Английн эрх зүйд үндэслэсэн 13 Гибралтар Британийн далайн чандын нутаг дэвсгэр Английн эрх зүйд үндэслэсэн. 14 Гренада Гренада улс Английн эрх зүйд үндэслэсэн. 15 Доминикан Доминикийн Хамтын Нөхөрлөлийн Улс Английн эрх зүйд үндэслэсэн. 16 Израил Израил Улс Нийтлэг эрх зүйд үндэслэсэн. Осман улсын хууль тогтоомж, Халаха, гэр бүлийн хуулийг багтаасан. 17 Ирланд Бүгд Найрамдах Ирланд Улс 1922 оноос өмнөх Ирландын эрх зүйд үндэслэсэн. Ирландын эрх зүй нь нийтлэг эрх зүйд үндэслэсэн. 18 Кайманы арлууд Британийн хилийн чанад дахь нутаг дэвсгэр Английн эрх зүйд үндэслэсэн. 19 Канад Канад улс Кэбэк мужаас бусад нь нийтлэг эрх зүйтэй, шаардлагатай тохиолдолд нийтлэг болон эх газрын эрх зүйн нэр томьёог ашигладаг. 20 Кипр Бүгд Найрамдах Кипр Улс Их Британийн колоничлолоос өвлөн авсан нийтлэг эрх зүйд үндэслэсэн, эрүүгийн хуульд эх газрын эрх зүй нөлөөлсөн. 21 Кирибати Бүгд Найрамдах Кирибати Улс Английн эрх зүйд үндэслэсэн. 22  Либери Бүгд Найрамдах Либери Улс Англи, Америк, заншлын эрх зүйд үндэслэсэн. 23 Маршаллын арлууд Маршаллын Арлуудын Бүгд Найрамдах Улс Америкийн эрх зүйд үндэслэсэн. 24 Мьянмар Бүгд Найрамдах Мьянмарын Холбооны Улс Английн эрх зүйд үндэслэсэн. 25 Науру Бүгд Найрамдах Науру Улс Английн эрх зүйд үндэслэсэн. 26 Пакистан Исламын Бүгд Найрамдах Пакистан Улс Исламын шашны эрх зүйн зарим заалт бүхий нийтлэг эрх зүйд үндэслэсэн. 27 Палау Бүгд Найрамдах Палау Улс Америкийн эрх зүйд үндэслэсэн. 28 Папуа Шинэ Гвиней Папуа Шинэ Гвинейн Тусгаар Улс Нийтлэг эрх зүй, 750 гаруй соёл, хэлний бүлгийн заншлын эрх зүйд үндэслэсэн. 29 Сент-Китс ба Гренадин Сент-Китс ба Гренадин улс Английн эрх зүйд үндэслэсэн. 30 Сент-Китс ба Невис Сент-Кристофер ба Невисийн Холбооны Улс Английн эрх зүйд үндэслэсэн. 31 Сингапур Бүгд Найрамдах Сингапур Улс Нийтлэг эрх зүйд үндэслэсэн боловч мусульманчууд Исламын шашны эрх зүйд захирагддаг. Гэрлэлт, өв залгамжлал, гэр бүл салалт зэрэг Исламын шашны эрх зүйн асуудал Шариатын шүүхэд харьяалагддаг. 32 Тонга Тонгагийн Хаант Улс Английн эрх зүйд үндэслэсэн. 33 Тринидад ба Тобаго Бүгд Найрамдах Тринидад ба Тобаго Улс Английн эрх зүйд үндэслэсэн. 34 Тувалу Тувалу улс Английн эрх зүйд үндэслэсэн. 35 Уганда Бүгд Найрамдах Уганда Улс Английн эрх зүйд үндэслэсэн. 36 Умард Ирланд Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант Улс 1921 оноос өмнө Ирландын эрх зүйд үндэслэсэн, Ирландын эрх зүй нь нийтлэг эрх зүйд үндэслэсэн. 37 Уэльс, Англи, Их Британи  Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант Улс Эртний Ром болон орчин үеийн Европын зарим эрх зүй нөлөөлсөн нийтлэг эрх зүйд үндэслэсэн. 38 Фижи Бүгд Найрамдах Фижи Улс Английн эрх зүйд үндэслэсэн. 39 Хонконг БНХАУ-ын засаг захиргааны онцгой бүс Хонконг Үндсэндээ нийтлэг эрх зүйд суурилдаг. 40 Шинэ Зеланд Шинэ Зеланд улс Английн эрх зүйд үндэслэсэн. 21 Энэтхэг Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс Португалийн эрх зүйд суурилсан. 42 Ямайка Ямайка Улс Английн эрх зүйд үндэслэсэн. 3. Шашны эрх зүйн бүлд хамаарах улс орнуудын жагсаалт Д/д Улс Тайлбар 1 Афганистан Афганистаны Исламын Эмират Улс Исламын шашны эрх зүйд үндэслэсэн. Өмнө нь Америк, Английн эрх зүйд хамааралтай байсан. 2 Иран Исламын Бүгд Найрамдах Иран Улс Исламын шашны эрх зүйд үндэслэсэн. 3 ЙеменБүгд Найрамдах Йемен Улс Исламын шашны эрх зүйд үндэслэсэн. 4 Нигери Холбооны Бүгд Найрамдах Нигери Улс Тус улсын хойд нутгийн мужуудад Шариатын хууль, өмнөд хэсэгт болон холбооны түвшинд нийтлэг эрх зүй үйлчилдэг. 5 Саудын Араб Саудын Арабын Хаант Улс Исламын шашны эрх зүйд үндэслэсэн. 4. Эх газрын ба нийтлэг холимог эрх зүйн бүлд хамаарах улс орнуудын жагсаалт Д/д Улс Тайлбар 1 АНУ-ын Луизина муж Франц, Испанийн эрх зүйд үндэслэсэн боловч холбооны дээд эрх зүйн заалтын дагуу Луизиана мужид холбооны хууль мөн үйчилдэг. 2 Ботсвана Бүгд Найрамдах Ботсвана Улс Өмнөд Африкийн хууль тогтоомжид үндэслэсэн. 3 Вануату Бүгд Найрамдах Вануату Улс Нийтлэг эрх зүй, Францын эрх зүй, уугуул иргэдийн заншлын эрх зүйг хослуулсан холимог систем. 4 Гайана Бүгд Найрамдах Гайана Улс Өмнөд Африкийн хууль тогтоомжид үндэслэсэн 5 Зимбабве Бүгд Найрамдах Зимбабве Улс Өмнөд Африкийн хууль тогтоомжид үндэслэсэн 6 Камерун Бүгд Найрамдах Камерун Улс Францын болон нийтлэг эрх зүйн холимог. Дэлхийн I дайны дараа Камеруныг Франц, Их Британи улс үндэстнүүдийн мандатаар удирдаж, улмаар 1916-1961 онд НҮБ-ын итгэмжлэгдсэн газар нутагт тооцогдсон. 7 Кени Бүгд Найрамдах Кени Улс Эх газрын, нийтлэг, заншлын эрх зүйд үндэслэсэн. 8 Кипр Бүгд Найрамдах Кипр Улс 1878–1960 онд Британийн колони байсан. Франц, Грекийн эх газрын болон нийтийн эрх зүй, Италийн эрх зүй, Энэтхэгийн гэрээний хууль, Грекийн Ортодокс Каноны эрх зүй, Исламын шашны эрх зүй зэрэг холимог нийтлэг эрх зүйд үндэслэсэн. 9 Кэбэк Канадын муж 1763 оны Парисын гэрээгээр Франц Канадыг Их Британид өгсний дараа Британчууд нийтлэг эрх зүйг анх хэрэгжүүлэхийг оролдсон. 1774 онд Их Британийн шүүхээс эзэмшилдээ авсан нутаг дэвсгэрт эрх зүйн тогтолцооны статусын тухай шийдвэр гаргаж, Их Британийн парламент Кэбекийн хуулийг баталсан. Ингэснээр Францын эрх зүйг хувийн эрх зүйд, харин нийтлэг эрх зүйг эрүүгийн байцаан шийтгэх хуульд тусгасан. 1866 онд Доод Канадын хуулийг кодчилсон ба 1867 онд орчин үеийн Кэбэк мужийг байгуулах үед хүчин төгөлдөр болсон. 1994 онд Кэбэк хууль хүчин төгөлдөр болсон. Тус мужид хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй Канадын эрүүгийн хууль нь нийтлэг эрх зүйд суурилдаг боловч эх газрын эрх зүйтэй холбоотой. Ингэснээр хоёр эрх зүйн шинж чанарыг харгалзан, зохих тохиолдолд нийтлэг болон эх газрын эрх зүйн нэр томьёог ашигладаг. 10 Лесото Лесотогийн Хаант Улс Өмнөд Африкийн хууль тогтоомжид үндэслэсэн 11 Маврики Бүгд Найрамдах Маврики Улс Маврикийн зөрчлийн хууль нь Францын болон нийтлэг эрх зүйг хэсэгчлэн авсан. 12 Мальта Бүгд Найрамдах Мальта Улс Анх Ромын эрх зүйд үндэслэж хожим Италийн эрх зүйн нөлөөгөөр Наполеоны эрх зүй болох Код де Рохан руу шилжсэн. Гэсэн хэдий ч нийтлэг эрх зүй нь Мальтын хуулийн эх сурвалж болдог. 13 Намиби Бүгд Найрамдах Намиби Улс Өмнөд Африкийн хууль тогтоомжид үндэслэсэн 14 Өмнөд Африк Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс Ром-Голландын эрх зүй, нийтлэг эрх зүй, заншлын эрх зүйн нэгдэл. 15 Пуэрто Рико АНУ-аас хамаарал бүхий Хамтын нийгэмлэгийн Пуэрто Рико Испанийн хууль тогтоомжид үндэслэсэн. 1898 оноос хойших Америкийн эрх зүй нөлөөлсөн (1898 оны Испани-Америкийн дайнд АНУ ялж, Испани Пуэрто Риког АНУ-д өгсөн). Холбооны дээд эрх мэдлийн дагуу холбооны хуулиуд үйлчилдэг. 16 Сейшелийн арлууд Сейшелийн Арлуудын Бүгд Найрамдах Улс Иргэний материаллаг хууль нь Францын эрх зүйд үндэслэсэн. Харин эрүүгийн хууль, шүүхийн үйл ажиллагаа нь нийтлэг эрх зүйд суурилдаг. 17 Тайланд Тайландын Хаант Улс Тус улсын эрх зүйн тогтолцоо нь Герман, Швейцар, Франц, Англи, Япон, Итали, Энэтхэг, Америкийн эрх зүйн практикийн нэгдэл. Өнөөдрийг хүртэл өмнөд дөрвөн мужид Исламын шашны эрх зүй, зан үйл үйлчилдэг. Олон жилийн туршид тус улсын эрх зүй нь өөрийн гэсэн дүр төрхийг олсон. 18 Филиппин Бүгд Найрамдах Филиппин Улс Испанийн хууль тогтоомжид үндэслэсэн. 1898 оны Испани болон Филиппин-Америкийн дайны дараа Америкийн эрх зүйн нөлөөнд автсан, Мусульманчуудад Шариатын хууль үйлчилдэг. 19 Шотланд Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант Улс Ромын болон эх газрын эрх зүйд үндэслэсэн, дундад зууны үеийн нийтлэг эрх зүйн элементүүдтэй. 20 Шри Ланка Бүгд Найрамдах Ардчилсан Социалист Шри Ланка Улс Нийтлэг эрх зүй, Ром-Голландын эрх зүй, Заншлын эрх зүйн нэгдэл. 21 Эсватини Эсватинийн Хаант Улс Өмнөд Африкийн хууль тогтоомжид үндэслэсэн  5. Эх газрын ба Шариатын холимог эрх зүйн бүлд хамаарах улс орнуудын жагсаалт Д/д Улс Тайлбар 1 Арабын Эмират Арабын Нэгдсэн Эмират Улс Францын эрх зүйн тогтолцооны дараа Исламын шашны эрх зүй болон Египетийн эрх зүйд үндэслэсэн. 2 Египет Арабын Бүгд Найрамдах Египет Улс Исламын шашны эрх зүйд үндэслэсэн. Мусульманчуудад зориулсан гэр бүлийн хуультай бол, мусульман бус хүмүүст зориулсан тусдаа дүрэмтэй. Бусад бүх хууль нь Францын эрх зүйд суурилдаг. 3 Йордан Йорданы Хашимитын Хаант Улс Францын эрх зүй ба Османы Мажаллад тулгуурлан. Гэр бүлийн асуудал Исламын шашны эрх зүйд хамаардаг. 4 Катар Катар Улс Францын эрх зүйн тогтолцооны дараа Исламын шашны эрх зүй болон Египетийн эрх зүйд үндэслэсэн. 5 Маврики Бүгд Найрамдах Маврики Улс Мусульманчуудад зориулсан Шариатын хууль үйлчилдэг. 6 Мавритани Исламын Бүгд Найрамдах Мавритани Улс Исламын шашны эрх зүй болон Францын эрх зүйн холимог. Исламын шашны эрх зүйн нь эрүүгийн, гэр бүлийн маргаан зэрэгт хамааралтай. 7 Марокко Мароккогийн Хаант Улс Исламын шашны эрх зүй, Франц, Испанийн эрх зүйд суурилсан. Исламын шашны эрх зүй нь голчлон хувь хувийн асуудалд зориулагдсан бөгөөд еврейчүүд Халаха ашигладаг. 8 Сири Арабын Бүгд Найрамдах Сири Улс Үндсэндээ Францын эрх зүйд үндэслэсэн. Исламын шашны эрх зүй нь гэр бүлийн асуудалд хамаарна. Мусульман бус хүмүүс гэр бүлийн хуулийг дагаж мөрддөг. 9 Эритрей Эритрей Улс Зөвхөн мусульманчуудын асуудалд хамаатай. 6. Нийтлэг ба Шариатын холимог эрх зүйн бүлд хамаарах улс орнуудын жагсаалт Д/д Улс Тайлбар 1 Бангладеш Бүгд Найрамдах Бангладеш Ард Улс Нийтлэг эрх зүй болон Шариатын хуульд үндэслэсэн. Мусульманчуудад тусдаа хууль үйлчилдэг. 2 Малайз Малайз улс Нийтлэг эрх зүйд тулгуурласан. Шариатын хууль мусульманчуудад үйлчилдэг. 3 Нижер Бүгд Найрамдах Нижер Улс Шариатын хуулийг тус улсын хойд зарим мужид мөрддөг. 4 Пакистан Исламын Бүгд Найрамдах Пакистан Улс Нийтлэг эрх зүйд үндэслэсэн. Өв залгамжлалын зарим асуудалд Исламын шашны хуулийг хэрэглэдэг. 5 Энэтхэг Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс Нийтлэг эрх зүйд үндэслэн. Исламын шашны Шариатын хууль нь мусульманчуудад хамаарна. 7. Заншлын эрх зүйн бүлд хамаарах улс орнуудын жагсаалт Д/д Улс Тайлбар 1 Андорра Андоррын Гүнт Улс Шүүхүүд Ромын эрх зүй болон Каталонийн заншлын хуулийн нэгдэл болсон заншлын эрх зүйг хэрэглэдэг. 2 Гернси арал Гернси улс Нийтлэг эрх зүй болон арлын сонгогдсон хууль тогтоох байгууллагаас баталсан орчин үеийн хууль тогтоомжийн элементүүд байдаг. # LegalSystem   #CommonLaw   #CivilLaw   #CustomaryLaw   #ReligiousLaw   #RomanLaw   #ShariaLaw   #CanonLaw   #ScandinavianLaw   #SocialistLaw   #SovietLaw   #ЭрхЗүйнБүлүүд   #РомГерманыЭрхЗүй   #АнглоСаксоныЭрхЗүй   #ЭхГазрынЭрхЗүй   #НийтлэгЭрхЗүй   #ЗаншлынЭрхЗүй   #ШашныЭрхЗүй #ЭрхЗүй   #ХуульчШувуухай   #LawyerBirdie   #ЭрхЗүйнБлог   #ЭрхЗүйнОнол Хуульч Шувуухайн Эрх зүйн бүлүүд нийтлэлийг уншаарай!

"Эрх зүйн философи" хичээлийн эхний даалгавар "Жагсаалтаар өгсөн номоос 10-ыг уншиж, бичгийн шалгалтад бэлдэх" байлаа. Өгсөн жагсаалтаас дор хаяж 10 ном унших байсан тул, өөртөө итгэлтэйгээр хартал 9-н ном тоолов. Жаахан гонсгордуу, өөрийгөө ийм цөөхөн ном уншсан хүн байна даа гэх юм бодогдсон билээ. Саяхан нэг кино үзэж байтал, гол дүрийн баатар "Хүн амьдралдаа 100 ном заавал унших ёстой, тэгвээс хүн амьдралын утга учрыг ойлгодог" гэж хэлэх хэсэг гарав. Тиймээс, 100 ном уншиж, тэмдэглэл хөтлөх зорилго тавилаа. Жил бүрийн шинэ жилийн орой дараагийн жилд эрүүл хэв маягаар амьдрах, дасгал хөдөлгөөн хийх, өдөрт 10’000 алхах, өглөөний хүн болох, латин бүжиг сурах, хуримтлалтай болох гэх зэрэг зорилго жагсаадаг байв. Заримыг нь ч хэрэгжүүлнэ, үлдсэн нь дараагийн жилийн жагсаалт руу шилждэг байлаа. Харин энэ жил, 100 ном унших зорилго тавьж, жагсаалттай ч болж, эхлэлийг тавьж өгсөн багшдаа баярлалаа гэж хэлмээр байна. Би ихэвчлэн англи хэл дээр киндл аппликешн ашиглаж ном худалдаж авдаг. Харин энэ удаад дүүтэйгээ номын дэлгүүр орж жагсаалтаа харж байгаад монгол хэл дээр хэвлэгдсэн дэлхийн шилдэг классик зохиолын олон ном худалдан авсан. Ингээд номын тэмдэглэлээ хэрхэн бичсэн талаар танилцуулъя. Тухайлбал, “Монгол 11 үгээр” номын тэмдэглэлийг хөтлөхдөө, бүлэг бүрийг, заримдаа хэсэг бүрийг уншиж дуусгаад товч тэмдэглээд, өөрт төрсөн санаа бодлоо буулгасан. Харин хэсэг хугацааны өмнө уншсан номын гол дүрийн баатрууд, газар усны нэрийг эргэн санахын тулд гүүгл хайлтыг ашигласан. Ингэж хайлт хийх зуур номын тэмдэглэл хэрхэн бичдэг талаар болон бусдын хөтөлсөн тэмдэглэл, дүгнэлтийг харж, зохиолчийн өгсөн ярилцлага бичлэгүүдийг ютүбээс үзэв. Эхний даалгаврыг хийхэд багш, “Тухайн зохиолыг орчин үеийн өнцгөөс харж бичнэ үү” , “Та юу ойлгосон бэ?” , “Зохиолчийн үзэл санаа” асуусан байв. Эдгээрийг ангийн хамт олноос асуулж, эргэн санаж, тэмдэглэлдээ оруулах нь зүйтэй юм байна гэж бодсон. Тиймээс, дараа дараагийн номын тэмдэглэл хөтлөхдөө төрсөн сэтгэгдлээр зогсохгүй гол санаа нь юу байгааг олж харсан эсэх, надад юу үлдэв, сургамж юу байв, амьдралдаа юуг хэрэгжүүлэх талаар эргэцүүлэв. Үүнээс гадна, номын болон зохиолчийн бүтэн нэр, бүтээлийг туурвисан огноо, бүлэг, хэсгийн гарчиг, бусад факт мэдээлэл зэргийг номын тэмдэглэлүүддээ оруулав. Тэмдэглэл хөтөлж дууссаны дараа эргэн уншихад, зохиолчийн бичих хэв маягийг хуулбарласан тохиолдол байв. Заримдаа өөрт төрсөн сэтгэгдлийг түлхүү бичсэн бол бусад үед амьдралд тохиосон явдал, аав ээж эмээ өвөөгийн зааж сургасан зүйл, хэлж байсан үгтэй жишсэн байв. Чухам номын тэмдэглэл яг ямар байх ёстой талаар стандарт зааварчилгаа байдаггүй, хүн бүр өөрийн ертөнцийг үзэх үзэлтэй тул зөв гэж бодсон, тэрхүү номыг уншаад төрсөн сэтгэгдэл, жишиж тогтоох үйл явдал, сурсан мэдсэн зүйл, сургамж, амьдралд хэрэгжүүлэх зүйлс, хийсэн дүн шинжилгээгээ бичих нь зүйтэй болов уу. Ж.Танан #ЭрхЗүй #ХуульчШувуухай #LawyerBirdie #НомынТэмдэглэл #ЭрхЗүйнБлог #ЗаавалУншихНом #НомУншихЗорилго #НомУншихАчТус #УншихНомынЖагсаалт #100ном #ДэлхийнКлассикЗохиол #НомынДэлгүүр #НомУншихДадалЗуршил #ЗохиолчийнҮзэлСанаа #ТөрсөнСэтгэгдэл #НомынГолСанаа #ЗохиолчийнБичихХэвМаяг #АмьдралынСургамж #НомоосСуралцах #УранЗохиолынНом #ЗорилгооБиелүүлэх #ӨөрийгөөХөгжүүлэх #ОюуныХөгжил #УншихСоёл #НомУншсанСэтгэгдэл #ЗохиолынГолСанаа #НомынКлуб #НомоосАвахУрамЗориг #БичихУрЧадварХөгжүүлэх #СургамжтайНом #ОлонУлсынШилдэгНом

Хураангуй Эрх зүйн социологи нь эрх зүй, нийгмийн хүчин, хэм хэмжээ, институтүүдийн нөлөөгөөр хэрхэн бүрэлдэн тогтдог, эрх зүй ба нийгмийн огтлолцлыг судалдаг олон талт салбар юм. Энэхүү судалгааны талбар нь нийгмийн хэв журмыг сахиулах, зөрчлийг шийдвэрлэх, шударга ёсыг дэмжих зэрэг эрх зүйн нийгмийн болон соёлын хэмжүүрийг хөнддөг. Эрх зүйн социологи нь эртний үеийн софичдын дэвшүүлсэн санаа, тэдний бий болгосон онолоос эх үндсээ бүрдүүлэн, цаг хугацааны явцад олон сэтгэгчдийн нөлөөгөөр хөгжиж иржээ. Энэхүү нийтлэлд эртний философчид болон орчин үеийн эрдэмтдийн, тодорхой хэмжээгээр эрх зүйн социологид тусгалаа олсон бүтээлүүдийн тоймыг багтаахыг хичээв. Үе үеийн сэтгэгчдийн бүтээлүүдийг судалснаар нийгмийн харилцааны талаар илүү гүнзгий ойлголттой болж, эрх зүйн тогтолцоо , түүний нийгэмд үзүүлэх нөлөөллийн талаар танин мэднэ. Түлхүүр үгс:  эрх зүйн социологи, нийгмийн харилцаа, эртний философичдийн үзэл санаа, орчин үеийн эрдэмтэд, эрх зүйн социологийн бүтээлүүд Удиртгал Эрх зүйн социологи нь социологи, эрх зүй, улс төр, антропологи болон бусад шинжлэх ухааны салбаруудын ойлголтод тулгуурлан, эрх зүй ба нийгмийн хоорондын харилцан үйлчлэлийг янз бүрийн өнцгөөс судалдаг олон талт салбар юм. Нийгмийн шинжлэх ухааны  өнцгөөс эрх зүйн социологи нь социологийн онол ба түүний аргын тусламжтай хууль тогтоомжийг бий болгох, тайлбарлах, хэрэгжүүлэхэд нийгмийн хүчин зүйлс хэрхэн нөлөөлж байгааг шинжилдэг. Энгийнээр хэлбэл, эрх зүй нь нийгэм дэх хувь хүн, бүлэгт нөлөөлж, тэр хэмжээгээр нийгмийн дэг журам, өөрчлөлтөд хувь нэмэр оруулдаг ба үүнтэй зэрэгцэн, нийгмийн үнэт зүйлс, эрх мэдлийн бүтэц, соёл, итгэл үнэмшил эрх зүйд тусгагддаг. Ийн эргэх холбоотой хариу үйлдэл үзүүлж байгаа нийгмийн динамикийг эрх зүйн социологи судалдаг байна. Харин эрх зүйн шинжлэх ухааны  хувьд эрх зүйн социологи нь эрх зүйн институтуудын хөгжил, үйл ажиллагаа, зан үйлийг зохицуулах, зөрчлийг шийдвэрлэхэд эрх зүйн гүйцэтгэх үүрэг, эрх зүйн хэм хэмжээ, нийгмийн үнэт зүйлс, эрх мэдлийн динамикийг тусгаж, хэлбэржүүлэх арга зам зэрэг өргөн хүрээний сэдвүүдийг судалдаг. Түүнчлэн, социологийн шинжлэх ухааны  хувьд эрх зүйн социологи нь социологийн ойлголтыг эрх зүйн шинжилгээтэй хослуулснаар нийгмийн дэг журмыг бүрдүүлэх эрх зүйн үүргийн талаар цогц ойлголтыг санал болгодог байна. Үе үеийн сэтгэгчдийн бүтээлийг судалснаар нийгмийн харилцааны талаар илүү гүнзгий ойлголттой болоод зогсохгүй, эрх зүйн тогтолцоо, түүний нийгэмд үзүүлэх нөлөөллийн талаар танин мэднэ. Эртний философичид эрх зүйн социологийг өнөөгийн ойлголтоор яг таг тодорхойлоогүй байж болох ч эрх зүй, нийгэм, шударга ёсыг ойлгох орчин үеийн сэтгэлгээний үндэс суурийг тавьсан билээ. Тэдний засаглал, шударга ёс, ёс суртахууны талаар дэвшүүлж байсан үзэл бодол нь эрх зүйн тогтолцоо, нийгмийн хэм хэмжээг бүрдүүлсээр байна. Харин өнөө цагийн эрдэмтэд эрх зүйн орчинд шинээр гарч ирж буй асуудлууд, сорилтууд, өөрчлөлтүүдийг авч үзэн, эрх зүй болон нийгмийн хувьсан өөрчлөгдөж буй динамикийн талаар ойлголтыг санал болгодог. Тэдний санаа, дүн шинжилгээг судалснаар эрх зүйн хэм хэмжээ, институт нь нийгэм, соёл, улс төрийн өргөн хүрээтэй нөхцөл байдалтай хэрхэн огтлолцдог талаарх ойлголтоо ахиулж чадна. Эхний хэсэгт эртний үеэс өнөөг хүртэлх эрх зүйн үзэл санааны хувьслыг танилцуулсан ба үргэлжлүүлэн эртний философичдын эрх зүйн үзэл санаа, орчин үеийн эрх зүйн сэтгэлгээ, үе үеийн эрх зүйн социологийн сэтгэлгээнд голлох нөлөө үзүүлсэн сэтгэгчид, тэдний бүтээлүүдийг тоймлон авч үзсэн. Ингэснээр, эрин үе дамжсан болон өнөө цагийн уншиж судлах эрх зүйн социологийн зарим бүтээлүүдийг санал болголоо . Эртний үеэс өнөөг хүртэлх эрх зүйн үзэл санааны хувьсал Эрт дээр үеэс өнөөг хүртэл эрх зүйн үзэл санаа нь философийн ойлголт, соёлын динамик, нийгмийн хувьслын харилцан үйлчлэлээр бүрэлдэн тогтсон олон талт өгүүлэмж гэлтэй. Месопотами [1] , Египетийн эртний соёл иргэншлээс эхлээд орчин үеийн эрх зүйн тогтолцоо хүртэл эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжил нь түүхэн нөхцөл байдлын нөлөөлөллийн улмаас бүрэлдэн тогтжээ. Энэхүү хувьсал нь хүн төрөлхтний шударга ёсын эрэлхийлэл, нийгмийн дэг журмын зохицуулалт, цаашилбал хууль дээдлэх үзэл санаа болон төлөвшсөн байна. Эртний соёл иргэншил Эртний Месопотами, Египетэд нийгмийн амьдралыг зохицуулах, маргааныг шийдвэрлэх эрх зүйн эртний тогтолцоо бий болсон. Хаммурапийн хууль, Египетийн үхэгсдийн ном зэрэг нь тус тусын нийгмийн үнэт зүйл, хэм хэмжээг тусгаж, шийтгэл, тэнгэрлэг шударга ёсны тухай авч үзсэн байдаг. Сонгодог эртний үе Эртний Грек, Ромд Платон , Аристотель , Цицерон зэрэг сэтгэгчид барууны эрх зүйн сэтгэлгээний үндсийг тавьжээ. Платоны “Хуулиуд” , Аристотелийн “Улс төр” бүтээлүүд нь хууль, шударга ёс, засаглалын хоорондын хамаарлыг судалсан бол, Цицероны бүтээлүүд нь хууль дээдлэх ёс, шударга ёсны зарчмуудын мөн чанарын талаарх ойлголтын суурийг тавьсан байдаг. Үүний зэрэгцээ, дорнодод эртний Хятадын сэтгэгч Күнз эрх зүйн социологид хувь нэмрээ шууд утгаар нь оруулаагүй байж болох ч түүний сургаал, үзэл санаа эртний дорнын эрх зүйн сэтгэлгээ, нийгмийн зохион байгуулалтын хөгжилд гүн гүнзгий нөлөөлсөн байдаг. Тэрээр сургаалаар дамжуулан эелдэг, шударга нийгмийг бий болгоход чухал ач холбогдолтой, нинжин сэтгэл, үр хүүхдээ хайрлах, үнэнч байх зэрэг ёс суртахууны сайн чанаруудын талаар сургасан байдаг. Үүгээр зогсохгүй ариун журмын ёс зүй, нийгмийн дэг журам, эв найрамдлын ач холбогдлыг тайлбарласан. Хууль, засаглал дахь ёс суртахууны үүрэг, нийгмийн хяналт, хуулийн эрх мэдэл ба нийгмийн хэм хэмжээний хоорондын харилцаа нь эрх зүйн социологийн хүрээнд авч үзэх асуудал билээ. Дундад зууны үе Дундад зууны үед эрх зүйн сэтгэлгээ нь шашны нөлөөнд орсон байдаг. Тухайн үед шашны сургаал номлол, Папын зарлигт үндэслэсэн Каноны хууль нь феодалын ёс заншил, хааны зарлигаар зохицуулагддаг иргэний эрх зүйн тогтолцоотой зэрэгцэн оршиж байв. Энэ үед шүүх, хуульчийн мэргэжил үүсэж, хуулийн байгууллагууд хөгжжээ. Сэргэн мандалтын үе Сэргэн мандалт, соён гэгээрлийн үед сэтгэгчид эрх зүйн сонгодог сэтгэлгээг дахин сонирхож, эрх зүй, нийгэм, засаглалын тухай шинэ санаануудыг гарган ирсэн. Гюго Гроций, Жон Локк, Монтескье зэрэг сэтгэгчид жам ёсны эрх, үндсэн хууль, эрх мэдлийн хуваарилалт зэрэг орчин үеийн эрх зүйн зарчмуудын үндсийг тавьжээ. Орчин үеийн эрх зүйн тогтолцоо Орчин үед үндэстэн улсууд бий болж, рационалист, позитивист зарчимд суурилсан хуульчилсан эрх зүйн тогтолцоо бий болсон. Жереми Бентам, Жон Стюарт Милл, Карл Маркс зэрэг эрх зүйн сэтгэгчид хуулийн мөн чанар, эрх мэдэлтэй харилцах харилцаа, нийгмийн шударга ёс, сайн сайхан байдлыг хангахад гүйцэтгэх үүргийн тухайд дэлгэрэнгүй судалжээ. Шинэ үеийн эрх зүйн сэтгэлгээ XX-XXI зуунд нийгэм, улс төр, технологийн өөрчлөлтийн динамикийн дагуу эрх зүйн сэтгэлгээ үргэлжлэн хөгжсөн. Харт, Рональд Дворкин , Марта Нуссбаум зэрэг эрх зүйн онолчид даяаршил, олон соёлт үзэл, технологийн шинэчлэлийн хүрээнд эрх зүйн тайлбар, шударга ёс, хүний эрхийн асуудлуудыг хөндсөн байдаг. Эрх зүйн тогтолцоо нь цаг үеийн сорилтыг даван туулахын зэрэгцээ өөрчлөлтөд дасан зохицдог тул түүхийн туршид эрх зүйн үзэл санааны хувьсал тасралтгүй хөгжлөөр тодорхойлогддог. Чулуунд сийлсэн эртний хуулиас эхлээд хууль тогтоох танхимд боловсруулсан орчин үеийн хууль хүртэл хүн төрөлхтөн шударга ёсыг эрэлхийлэн, хуулийг дээдлэх болж, эрх зүйн сэтгэлгээг тэлжээ. Эртний философичдийн эрх зүйн үзэл санаа Эртний философичдын хууль, эрх зүй, нийгмийн талаарх мөнхийн мэргэн ухааныг хайрласан хэд хэдэн бүтээлийг дурдаж болно. Эдгээр бүтээлүүд нь хүний зан төлөв, нийгмийг төлөвшүүлэхэд хуулийн гүйцэтгэх үүргийг тодорхойлохын зэрэгцээ, хууль хэрхэн нийгэм, ёс суртахууны хэмжүүр болдог талаар авч үзжээ. Платон “Хуулиуд” (ойролцоогоор МЭӨ 360 он) Эртний философич Платон бүтээлдээ оновчтой хуулиудад захирагддаг идеал буюу төгс төгөлдөр нийгмийг төсөөлж, өөрийн үзэл санааг буулгажээ. Хууль тогтоомж, засаглал, шударга ёсыг судалснаар Платон хууль ба нийгмийн дэг журмын хоорондын уялдаа холбоог тайлбарлаж, эрх зүйн социологийг судлах үндэс суурийг тавьсан байна. Аристотель “Улс төр” (ойролцоогоор МЭӨ 350 он) Аристотель хуулийн мөн чанар, эрх зүйн байгууллагуудын үүрэг, засаглалын талаар гүнзгий судалсан. Тэрээр төрийн янз бүрийн дэглэмүүд болон тэдгээрийн эрх зүйн тогтолцоонд дүн шинжилгээ хийж, хууль ба нийгмийн хоорондын харилцан үйлчлэлийг дэлгэрэнгүй авч үзсэн байдаг. Цицерон “Хуулийн тухай” (ойролцоогоор МЭӨ 52 он) Ромын төрийн зүтгэлтэн, философич Цицерон байгалийн хуулийн зарчмууд болон тэдгээрийг нийгэмд хэрэглэх талаар тайлбарласан. Тэрээр хууль ба ёс суртахууны хоорондын уялдаа холбоог судалж, шударга ёс, тэгш байдлын төлөө тэмцэж байсан ба эдгээр нь эрх зүйн социологийн өнөөгийн судлагдахуун болжээ. Цицерон “Үүргийн тухай” (МЭӨ 44) Цицерон хууль ёсны үүрэг хариуцлага, нийгмийн хариуцлагын үндэс суурь болох ёс зүйн зарчмуудын талаар энэ бүтээлдээ буулгасан. Тэрээр ёс суртахууны зан үйл, хуультай холбоотой хүмүүсийн үүрэг хариуцлагыг судалж, нийгмийн эв зохицлыг хадгалахад шударга ёс, тэгш байдал, хууль дээдлэх нь чухал болохыг нотлон харуулжээ. Сенека “Ашиг тусын тухай” (МЭ 20 орчим) Сенека бүтээлдээ эрх зүйд онцгой анхаарал хандуулаагүй ч хүмүүсийн харилцаа, тэр дундаа эрх зүй, нийгмийн харилцан үйлчлэл, үүрэг хариуцлагын тухай мэдлэгийг өгсөн. Талархал ба нийгмийн эв нэгдлийн тухай Сенекагийн эргэцүүлэл нь хуулийн үүргийн ёс зүйн хэмжүүрүүдийн хэтийн төлөвийг тодорхойлжээ. Плутарх “Зэрэгцээ амьдрал” (МЭ 100 орчим) Плутарх алдартай Грекчүүд болон Ромчуудын намтраар дамжуулан эртний нийгэм дэх эрх зүй, улс төрийн байгууллагуудын талаар судалсан. Плутарх хувь хүмүүс болон тэдний хуультай харьцах зан үйлийн талаар дэлгэрэнгүй өгүүлж, эртний соёл иргэншлийн нийгмийн динамикийн талаар түүхэн ойлголтуудыг үлдээсэн байдаг. Хэдийгээр эдгээр бүтээлүүд нь эрх зүйн социологийн бүтээл гэж бичигдээгүй ч эртний философичид эрх зүйн социологийн замыг зааж, мэргэн ухаан хайрлажээ. Платоны хамгийн тохиромжтой төр улсаас эхлээд Цицероны шударга ёс, Сенекагийн ёс суртахууны талаарх эргэцүүлэл нь хууль, нийгэм, шударга ёсны талаарх орчин үеийн сэтгэлгээг чиглүүлээд зогсохгүй эдүгээ ч хамааралтай хэвээр байна. Эрх зүйн социологид орчин үеийн эрдэмтдийн оруулж буй хувь нэмэр Орчин үеийн эрдэмтэд шүүмжлэлт хандлага, салбар хоорондын хэтийн төлөв, эмпирик судалгаа, норматив эргэцүүлэл хийх зэргээр эрх зүйн социологид хувь нэмэр оруулсаар байна. Тэд тогтсон хэм хэмжээ, практикт эргэлзэж, нийгэм, улс төр, эдийн засгийн үр нөлөөг судлах замаар эрх зүйн тогтолцоонд шүүмжлэлтэй дүн шинжилгээ хийдэг. Чухам эрх зүйн орчинд шударга бус, тэгш бус байдал, гадуурхах асуудлууд байгаа эсэхийг тодруулж, холбоотой асуудлуудыг хөндөн, шаардлагатай шинэчлэлийг олж илрүүлдэг гэж болно. Эрдэмтэд социологи, улс төрийн шинжлэх ухаан, антропологи болон бусад салбаруудын үзэл баримтлалд тулгуурлан эрх зүйн үзэгдлийг шинжлэн, салбар дундын шинжлэх ухаанд хувь нэмэр оруулдаг. Салбар хоорондын хэтийн төлөв  нь хуулийн олон талт мөн чанар, түүний нийгэмтэй харилцах харилцааг цогцоор нь ойлгох боломжийг олгодог. Түүнчлэн судлаачид нийгмийн янз бүрийн бүлэг, нийгэмд эрх зүйн бодлогын нөлөөллийн эмпирик судалгаа  хийдэг. Эмпирик судалгааг хийснээр эрүүгийн эрх зүй, хүний эрх, нийгмийн халамж зэрэг салбарын асуудлуудыг тодруулж, өгөгдөл, нотлох баримт дээр суурилсан бодлого боловсруулахад тусалдаг байна. Үүнээс гадна, эрх зүйн хэм хэмжээ, практикт үнэлэлт дүгнэлт хийн, нийгмийн тэгш, хүртээмжтэй, нийтлэг сайн сайхан байдал, эрх зүйн тогтолцооны үндэс болсон зарчим, үнэт зүйлсийн талаар эргэцүүлэн   норматив тогтолцоог   санал болгодог. Товчхондоо, өнөө цагийн эрдэмтдийн бүтээлийг судлах нь эрх зүй, нийгмийн харилцан үйлчлэлийг дүгнэх боломжийг олгоно. Орчин үеийн нөхцөл байдалд эрх зүйн тогтолцоонд тулгарч буй сорилт, боломжуудыг тодорхойлж, нийгэмд илүү шударга ёс, тэгш байдал, ардчилсан засаглалыг бэхжүүлэх хүчин чармайлтыг удирдан чиглүүлдэг. Орчин үеийн алдартай эрдэмтэд болон тэдний эрх зүйн социологид оруулсан хувь нэмрийг дэлгэрүүлэн авч үзье. Эмил Дюркхайм “Нийгэм дэх хөдөлмөрийн хуваагдал” (1893) Дюркхайм эрх зүйн социологийн номдоо нийгмийн дэг журам, эв нэгдлийг хангахад эрх зүйн гүйцэтгэх үүргийн талаар ойлголтын  үндэс суурийг тавьсан юм. Тэрээр эрх зүйн хэм хэмжээ, институт нь нийгмийн үнэт зүйл, хэм хэмжээг хэрхэн тусгаж, бататгаж байдгийг судалж, эрх зүйн тогтолцоонд нийгмийн интеграцчилал чухал болохыг онцлон тэмдэглэжээ. Макс Вебер “Эдийн засаг ба нийгэм” (1922) Веберийн эрх зүйн оновчтой байдлын үзэл баримтлал  нь орчин үеийн нийгэм дэх эрх зүйг оновчтой болгож байгаа ч, тэр хэмжээгээр хүнд сурталжуулж байгааг онцолсон. Тэрээр албан ёсны дүрэм, журам, хүнд суртлаар тодорхойлогддог эрх зүйн оновчтой байдал нь эрх зүйн шийдвэр гаргах, засаглалыг бүрдүүлэх, эрх мэдэл, түүний динамик байдалд нөлөөлж байгааг судалжээ. Карл Маркс “Капитал” (1867), “Коммунист тунхаг” (1848) Маркс бүтээлүүддээ э рх баригч ангийн ашиг сонирхолд үйлчилдэг эрх зүйд шүүмжлэлт дүн шинжилгээ  хийж, ангид суурилсан тэгш бус байдлыг мөнхжүүлэхэд эрх зүйн гүйцэтгэх үүргийг голлон авч үзсэн. Тэрээр хуулийг капиталист үйлдвэрлэлийн харилцааг тусган, бэхжүүлдэг нийгмийн хяналт, ноёрхлын хэрэгсэл гэж үзсэн. Роско Паунд “Хууль дахь хамгийн тохиромжтой элемент” (1958) Паудын нийгмийн инженерчлэлийн эрх зүйн онол  нь эрх зүйн социологид үнэтэй хувь нэмэр оруулсан. Тэрээр эрх зүй бол нийгмийн инженерчлэлийн арга хэрэгсэл болох ач холбогдолтой, өөрчлөгдөж буй нийгмийн хэрэгцээ, нөхцөл байдалд нийцсэн эрх зүйн шинэчлэл, бодлогоор дамжуулан нийгмийн сайн сайхан, шударга ёсыг хөхүүлэн дэмжих явдал хэмээн үзсэн. Роберт К.Мертон “Нийгмийн онол ба нийгмийн бүтэц” (1949) Мертоны гажуудал ба нийгмийн бүтцийн онол  нь хууль, нийгмийн дэг журмын хоорондын хамаарлыг ойлгоход хувь нэмэр оруулсан. Тэрээр нийгмийн хэм хэмжээ, үнэт зүйлс, гажуудал нь гэмт хэргийн тухай хуулийн тодорхойлолт хийгээд бодлогыг тодорхойлоход хэрхэн нөлөөлж, эрх зүйн хариу үйлдэл болдогийг судалжээ. Никлас Луманн “Нийгмийн ялгарал” (1982) Луманны  боловсруулсан системийн онол нь орчин үеийн эрх зүйн тогтолцооны ойлголтыг санал болгосон. Тэрээр эрх зүйг өөрийн логик, динамикийн дагуу үйл ажиллагаа явуулдаг, нийгмийн бусад дэд системүүдтэй харилцан үйлчлэлцдэг бие даасан нийгмийн тогтолцоо гэж үзжээ. Пьер Бурдье “Практикийн онолын тойм” (1972) Бурдьегийн   нийгмийн салбаруудын онол   нь хуулийн мэргэжил, байгууллагуудын нийгмийн динамикийг ойлгох хүрээг бүрдүүлсэн. Тэрээр эрх зүйн элитүүд бэлгэдлийн болон соёлын капиталыг хянах замаар эрх зүйн практик, үр дагаврыг бий болгож, нийгэм дэх эрх мэдлийн харилцаанд нөлөөлж байгааг судалжээ. Эдгээр дурдсан болон орчин цагийн бусад эрдэмтэд эрх зүй, нийгэм, нийгмийн өөрчлөлтийн харилцан үйлчлэлийн талаарх ойлголтыг баяжуулж, эрх зүйн социологид томоохон хувь нэмэр оруулсан. Тэд өөрсдийн онолын ойлголт, эмпирик судалгаагаар эрх зүйн тогтолцооны динамик, хувь хүн, нийгэмд үзүүлэх нөлөөллийн талаарх ойлголтыг ахиулжээ. Дүгнэлт Энэхүү нийтлэлд эрт дээр үеэс өнөөг хүртэл эрх зүйн социологийн салбарыг бүрдүүлсэн эртний болон орчин үеийн сэтгэгчдийн гол бүтээлүүдийн тоймыг танилцуулав. Эртний соёл иргэншлээс эхлээд Месопотами, Египет, Хятадын хууль дүрэм, философийн үзэл баримтлал нь хожмын эрх зүйн сэтгэлгээний үндэс суурийг тавихад чухал ач холбогдолтой болохыг онцлон тэмдэглэв. Шударга ёс, засаглал, ёс суртахууны талаарх ойлголтын үндсийн тавьсан Платон, Аристотель зэрэг эртний философичдын бүтээлүүдийн талаар дурдсан. Түүнчлэн, Эмиль Дюркхайм, Макс Вебер, Карл Маркс зэрэг нэрт эрдэмтдийн үндсэн бүтээлүүдийг танилцуулсан. Дюркхаймын нийгмийн эв нэгдэл, эрх зүйн хэм хэмжээний талаарх судалгаа, Веберийн орчин үеийн нийгэм дэх эрх зүйн оновчтой байдлын дүн шинжилгээ, Марксын капиталист эрх зүйн тогтолцооны шүүмжлэл нь нийгмийн дэг журам, тэгш бус байдлыг бүрдүүлэхэд хуулийн гүйцэтгэх үүргийн талаар бүтээлүүд нь эрх зүйн социологид үнэлж баршгүй хувь нэмэр оруулжээ. Нийтлэлд Роско Паунд, Никлас Луманн, Пьер Бурдье зэрэг сүүлийн үеийн сэтгэгчдийн оруулсан хувь нэмрийг тодруулсан. Паунд нийгмийн, хууль эрх зүйн бие даасан байдал, Луманны системийн онол, Бурдье эрх зүйн элитүүд болон эрх мэдлийн динамик зэрэг судалгаа нь орчин үеийн эрх зүйн тогтолцоо, тэдгээрийн нийгэмд үзүүлэх нөлөөллийг авч үзсэн байдаг. Дүгнэж хэлэхэд, дурдсан бүтээлүүдийн эрх зүйн социологийн салбар хоорондын шинж чанар, түүхэн болон орчин үеийн шинжлэх ухаанд оруулсан хувь нэмрийг хууль, нийгэм, нийгмийн өөрчлөлттэй уялдаа холбоог тодрууллаа. Ж.Танан Зүүлт тэмдэглэл [1] Месопотами Тигр-Ефрат голын хооронд оршиж байсан баруун Азийн түүхэн газар нутгийн нэр. Месопотамид тариачдын хүй хамтлагт төр хамгийн анх буюу 6000 орчим жилийн өмнө үүсжээ. #ХуульчШувуухай #LawyerBirdie #ЭрхЗүйнБлог #ЭрхЗүйнСоциологи #СоциологийнБүтээлүүд #РоскоПаунд #НикласЛуманн #ПьерБурдье #Платон #Аристотель #Цицерон #Сенека #Плутарх #ЭмилДюркхайм #МаксВебер #КарлМаркс #РобертМертон #РоналдДворкин #ГюгоГроций #ЖонЛокк #Монтескье #ТандХэрэгтэйМэдээлэл

Агуулга Хаанаас ном авах вэ? Заавал авах ном Эрх зүйн сэтгүүл Сонсдог аудио номын апп Вебсайт Ютүб суваг, подкаст, нэвтрүүлэг Эрх зүйн чиглэлээр суралцаж эхлээд, “Эрх зүйн онол” , “Эрх зүйн философи” , “ Үндсэн хуулийн эрх зүй” , “Иргэний эрх зүй, ерөнхий анги” , “Эрүүгийн эрх зүй, ерөнхий анги” , “Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх эрх зүй” хичээлийг үзэв. Эдгээр хичээлийг үзэхэд болон эрх зүйн ерөнхий мэдлэгээ ахиулахад ашигласан зарим сурах бичиг, ном, бүтээл, эрх зүйн чиглэлийн сэтгүүл, цахим хуудас зэргийн талаар танилцуулъя. Хаанаас ном авах вэ? Эрх зүй, хуулийн чиглэлийн сурах бичгүүд цөөн тоогоор хэвлэгддэг тул худалдаанд гарсан даруйд л зарагдаж дуусдаг бололтой. Нэн түрүүнд, “Хаанаас ном авах вэ?” гэсэн асуулт гарна. Бид Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн дэргэдэх хуулийн номын худалдаа, Аз хур номын их дэлгүүр, хуучин номын худалдаанаас ном, сурах бичгийг авсан. Фэйсбуукийн “Хууль зүйн номын худалдаа”, “Хууль, эрх зүйн ном авна, зарна” зэрэг пейж хуудас, онлайн худалдаанаас ном авч болно. Түүнчлэн, Төв номын сан, Хууль зүйн үндэсний хүрээлэн, МУИС, өөрийн сургуулийн номын сангаар үйлчлүүлж болно. Зарим номын дэлгүүрт эрх зүй, хууль зүйн чиглэлийн ном, сурах бичиг огт байдаггүй тул цаг зарцуулан явахаасаа өмнө цахим хуудсаар нь зочлон шалгаад үзэхэд илүүдэхгүй. Харин уран зохиолын ном, дэлхийн шилдэг сонгодог бүтээл, орчуулгын ном, англи болон бусад хэл дээр ном авах бол мэдээж аль ч номын дэлгүүр орж болно. Номын томоохон дэлгүүрүүд онлайнаар захиалах боломжтой, гэхдээ хүргэлт нь бага зэрэг удаан талтай. Заавал авах ном Эрх зүйн чиглэлийн толь бичигтэй болох нь туйлын чухал. Академич С.Нарангэрэл “Монгол улсын Хууль зүйн нэвтэрхий толь” нь сүүлийн үед хэвлэгдсэн, нэр томьёо, ухагдахуунтай толь бичгийн нэг. Эрх зүйч, хуульч мэргэжилтэй болох гэж байгаа хэн бүхний ширээний ном болно. Бид Хууль зүй, дотоод хэргийн яамнаас гаргасан 2021 оны хэвлэлтийг авсан. Эрх зүй холбоотой бүтээл, судалгааны ажлыг уншиж танилцах явцад тулгарах сорилт бэрхшээлийн нэг бол гадаад хэл дээр эрх зүйн ойлголтууд, чухал зарчмуудыг ойлгохгүй байх юм. Тиймээс тайлбар толиос гадна, П.Цагаан “Латин-Англи-Орос-Монгол толь бичиг” болон С.Нарангэрэл “Монголын эрх зүйн англи, орос, латин хадмал эх толь бичиг” -ийг санал болгомоор байна. Монгол хүн бүрд “Үндсэн Хууль” заавал байх шаардлагатай. Мэдээж интернэтээс хэвлээд авч болно. Профессор багш, Үндсэн Хуулийг “Алганд багтсан эх орон” гэж хэлж өгч билээ. Нээрээ ч алганд багтах хэмжээтэй хэвлэгдсэн байдаг тул өвөртөө хийгээд явж болно. Жижигхэн ч гэлээ бүхний үндэс суурь болсон өөрийн хэвлэмэл Үндсэн Хуультай байвал зохилтой, хэзээ ч, хаана ч эргүүлэн харж болно. “Эрх зүйн онол” хичээлийн үндсэн сурах бичиг бол Д.Баярсайхан “Эрх зүйн онол” болно. Уг номын дээхэн үеийн хэвлэл нь интернэт дээр байгаа. Үүнээс гадна, Ч.Нямсүрэн “Эрх зүйн ерөнхий онол” , Б.Минжүүдорж “Эрх зүйн онол” зэрэг олон сурах бичиг байдаг ба эдгээрээс алийг нь ч сонгож болно. Зохиолч бүр өөрийн гэсэн үзэл баримтлал, санаатай тул бид онолын хэд хэдэн ном зэрэг уншиж, ашиглаж байгаа. Эдгээрээс гадна, “Эрх зүйн онол”  хичээлийн профессор хэд хэдэн ном санал болгосон. Дурдвал, Н.Лүндэндорж “Jurisprudence Эрх зүй судлал: философи, онол” , Д.Баярсайхан “Эрх зүйн сэтгэлгээний орчин цагийн асуудал” , Н.Лүндэндорж “Төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжлийн чиг хандлага” , М.Ванчигмаа “Эрх зүйн онол ба төрийн онолын зарим асуудал” , С.Нарангэрэл “Монголын ба дэлхийн эрх зүйн тогтолцоо” , С.Боловсон, Х.Болормаа, Т.Наранцогт, Б.Одонтунгалаг, А.Солонго, Б.Тамир “Эрх зүйн үндэс” , Б.Амарсанаа “Харьцуулсан эрх зүй судлал ” , Алексеев С.С. “Төр ба эрх зүй” , Ж.Амарсанаа “Ардчилсан эрх зүйт ёс”  зэрэг. “Эрх зүйн онол”  хичээлийн судлах зүйлийн нэг хууль зүйн техник байсан тул Н.Лүндээжанцан “Хууль бүтээх ажиллагаа ба хууль зүйн техник”   ном зайлшгүй хэрэгтэй гэж хэлмээр байна. Мөн Н.Лүндэндорж “Төрийн онол”   сурах бичиг бол онол судалж ойлгоход дөхөм байхын зэрэгцээ, олон жилийн туршлагатай багшийн бүтээл гэдэг нь номыг нээх мөчид л мэдрэгдэнэ. Уг сурах бичгээс онолын мэдлэг сурч авахаас гадна, текстийн дундуур байх шигтгээ хэсгээс эрх зүйн холбогдолтой олон тооны мэдээллийг авна. “Иргэний эрх зүй” хичээлийн хувьд нийтлэг үндэслэлтэй аль болох сүүлийн үеийн номтой болох нь зүйтэй. Тухайлбал, Б.Буянхишиг “Иргэний эрх зүйн удиртгал” , Н.Чинбат “Иргэний эрх зүйн лекцийн товчоон (Ерөнхий анги)” . З.Сүхбаатар, П.Оюундэлгэр нарын “Монгол улсын Иргэний эрх зүй (Ерөнхий үндэслэл)” 2022 онд нэмж засварлан 2 дахь удаагаа хэвлэгдсэн, схемчилсэн тайлбар, лавлах ном нь нийт 16 бүлэгтэй, цэгцтэй агуулгатай тул хэрэглэхэд хялбар, хайж буй зүйлээ олоход ч амар. Хэдийгээр лекц хичээл дээр зарим агуулгыг үзсэн боловч, бие даан суралцахад зайлшгүй байвал зохих номын нэг болно. Түүнчлэн, хуулийн тайлбар номууд хэрэгцээтэй болно. Тухайлбал, Германы Олон Улсын Хамтын Ажиллагааны Нийгэмлэг болон Эдийн засгийн тогтвортой хөгжлийн эрх зүйн орчныг баталгаажуулах төслөөс эрхлэн гаргасан “Монгол улсын иргэний хуулийн тайлбар” , Н.Лүндэндорж “Монгол улсын Үндсэн хууль, шинжлэх ухааны тайлбар” зэрэг. “Эрүүгийн эрх зүй” хичээлийн хувьд Монголын кримологичдын холбооноос гаргасан “Эрүүгийн хууль тогтоомжийн хэрэглээ” , “Эрүүгийн эрх зүйн ерөнхий анги” сурах бичиг шаардлагатай. Гол нь аливаа ном, бүтээл шинэ хуулийн дагуу бичигдсэн байх нь чухал. Эрх зүй судлах хүн заавал унших гадаад хэлнээс орчуулагдсан бүтээлийн хувьд Барон де Монтескье “Хуулийн амин сүнс” , Роналд Дворкин “Хуулийн эзэнт гүрэн” , Ханс Кельзен “Хэм хэмжээний тухай ерөнхий онол” зэрэг. Гэхдээ гадаад хэл эзэмшсэн бол эх хэл дээр нь унших нь зөв гэмээр байна. Боломжтой бол эх хэл болон орчуулгыг харьцуулж уншвал эрх зүйн нэр томьёоны хувийн гарын авлагатай болно гэсэн үг. Эрх зүйн сэтгүүл “ Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх эрх зүй ”  хичээлийн хувьд унших хэд хэдэн сэтгүүлийг профессор санал болгосон. Тухайлбал, Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгээс эрхлэн гаргадаг “Хууль дээдлэх ёс”   монгол хэл дээр жилд дөрвөн дугаар, англи хэл дээр нэг дугаар бүхий хууль зүйн эрдэм шинжилгээний мэргэжлийн сэтгүүл. Шүүхийн ерөнхий газрын “ Шүүх эрх мэдэл ”  мэдээлэл, арга зүйн улирал тутмын эмхэтгэл, МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн “Эрх зүй, Num Law Review”  эрдэм шинжилгээний өгүүлэл сэтгүүл. Үүнээс гадна, Шүүхийн сургалт, судалгаа, мэдээллийн хүрээлэнгийн “Монголын төр, эрх зүй ” сэтгүүл, Авлигатай тэмцэх газрын “ Шударга ёс ”  мэдээлэл, онол, арга зүйн улирал тутмын цуврал сэтгүүл, Хүний эрхийн үндэсний комиссын “ Хүний эрх ”   онол, арга зүйн сэтгүүл зэргийг сонирхоорой. Эрх зүйн сэтгүүлүүдэд олон тооны эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, нийтлэл хэвлэгддэг тул хуучин дугаар байхад ч хэрэгтэй. Нэмж хэлэхэд, ирээдүйд бүтээлээ мэргэжлийн сэтгүүл дээр нийтлүүлнэ гэж бодоод, эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, нийтлэл бичих арга, аргачлалыг суралцах нь зүйтэй. Сонсдог аудио номын апп Энд бичиж үлдээмээр байгаа зүйл бол сонсдог аудио номын талаар. Уран зохиолын номыг сонсох хэлбэрээр гаргасан байх нь элбэг бөгөөд аппликешн бүрийн төлбөр ялгаатай. Зарим нь сарын тогтмол төлбөртэй, энэ хугацаандаа дуртай номоо унших боломжтой бол, бусад нь ном бүр тусдаа үнэтэй, гэхдээ сар, жилээр хязгаарлагдахгүй, нэг удаа худалдан аваад дуртай цагтаа номоо сонсоно. Монгол хэл дээр аудио хэлбэртэй ном санал болгодог Sonos, Amarnom, Mbook аппликешн бидний дунд өндөр хэрэглээтэй байсан. “Эрх зүйн философи” хичээл дээр унших номууд ихэвчлэн философи, амьдралыг үзэх үзэл, хандлага, зан байдал зэрэгтэй холбоотой бүтээлүүд байсан тул бидний хувьд аудио номыг сонирхох болсон билээ. Харин уншигч таны хувьд энэ мэдээллийг хэрэгцээтэй байх болов уу гэж бодон бичиж үлдээлээ. Цахим болон аудио ном, подкаст бүгд нэг платформ дээр байдаг. Сонсох нь цаг хугацааг үр бүтээлтэй ашиглах, давхар өөр зүйл хийх гээд олон давуу талтайгаас гадна байгаль дэлхийд ээлтэй хэрэглээ гэдгийг дурдах нь илүүц биз. Магад, сонсох хэрэглэгчийн тоо хязгаарлагдмал гэж үзэн эрх зүй болон хуулийн нарийн мэргэжлийн ном бүтээлийг цахим, аудио хэлбэрээр гаргадаггүй байх. Гэсэн хэдий ч, цаашид энэ чиглэлийн ном бүтээлийг хэвлэмлээс бусад хэлбэрээр бидэнд хүргэнэ гэдэгт гүнээ найдаж байна. Та бүхэн ч гэсэн зохиолчдод ийн хүсэлтээ уламжилж болно шүү дээ. Вебсайт Цахим платформуудыг ашиглахын зөвлөж байна. Тухайлбал, https://legaldata.mn , https://www.legalacademy.mn зэрэг сайтаар зочилж , хэрэгцээтэй гэж үзсэн эрх зүйн чиглэлийн эрдэм шинжилгээний өгүүлэл унших, онлайн хичээл авах боломжтой. Хуулийг эхээр нь уншиж танилцахыг хүсвэл legalinfo.mn хамгийн хэрэгтэй сайт, түүнчлэн "Төрийн мэдээлэл" хууль тогтоомжийн эмхэтгэлээс уншиж болно. Шүүхийн шийдвэрийг supremecourt.mn зэрэг сайтаас үзэж болно. Түүнчлэн хууль зүйн шинжлэх ухааны судалгааны эх сурвалжийн цахим ном бүртгэл https://nli.gov.mn/nom/# сайтаас бүтээлийн талаар мэдээлэл авах боломжтой. Ютүб суваг, подкаст Эрх зүйн ерөнхий мэдлэгээ сайжруулахыг хүсвэл, ютүб суваг дагах, подкаст сонсохыг зөвлөж байна. MDSKhanLex LLP /Эм Ди Эс ХаанЛекс ХХН/-ийн “ Хуульч ” подкаст болон хууль зүйн мэдлэгийн видео зөвлөмжүүд. Mongolian Bar Association-ийн “Эрх зүйн мэдлэг”  подкаст. Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн “Хуульчдын подкаст” болон “1800-1202” подкаст. Монголын шүүгчдийн холбооноос эрхлэн гаргадаг “Ярьж буй хууль”  нэвтрүүлэг. Дашрамд, Монголын үндэсний телевизийн “Алганд багтсан Эх орон” нэртэй Үндсэн хууль ба хуулийн шинэтгэлийн нэвтрүүлэг байдаг. Та ютүб сувгаас дугааруудыг нөхөж үзэж болно. Эрх зүйч мэргэжлийг сонгож, цаашид мэргэжлээрээ хөгжинө гэсэн бодол байгаа л бол "Монгол Тулгатны 100 эрхэм" нэвтрүүлгийн хууль зүйн салбарт хүлээн зөвшөөрөгдсөн эрдэмтдийн оролцсон дугаарыг заавал үзээрэй. Гавьяат хуульч Б.Чимид Академич С.Нарангэрэл Эдгээрээс гадна олон олон ном, бүтээл, сурах бичиг, толь бичиг, номын аппликешн, цахим хуудас, нэвтрүүлэг, подкаст байгаа тул уншигч та энэхүү зөвлөгөөнд авах гээхийн ухаанаар хандан, мэргэн сонголтоо хийгээрэй. Эцэст нь “ Ном бол ертөнцийг харах цонх” аливаа шинжлэх ухааныг судлах нь лекц хичээл сонсоод, тэмдэглээд өнгөрөх бус, харин тухайн чиглэлийн ном зохиол, судлаачдын бүтээл, эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, нийтлэл, судалгааны ажил уншихаас эхэлнэ. Эрх зүй анхлан сурагчдад хэрэгтэй ном, сурах бичиг, сэтгүүл, апп, вебсайт, подкаст, онлайн хичээл #ЭрхЗүй #LegalTheory #LegalBooks #ЭрхЗүйнНом #ХуульчШувуухай #LawyerBirdie #ЭрхЗүйнБлог #ЭрхЗүйнНом #ХуульЗүйнСурахБичиг #МонголынЭрхЗүй #ХуульЗүйнСэтгүүл #ЭрхЗүйнФилософи #ҮндсэнХууль #ИргэнийЭрхЗүй #ЭрүүгийнЭрхЗүй #ШүүхийнШийдвэрГүйцэтгэл #ЭрхЗүйнТольБичиг #ХуульДээдлэхЁс #ХуульЗүйнШинжилгээ #АкадемичНарангэрэл #Лүндэндорж #Баярсайхан #МонголынХуульЗүйнТогтолцоо #ХуульчдынПодкаст #ХуульЗүйнХичээл #ХуульЗүйнНомынХудалдаа #ИргэнийХуулийнТайлбар #ЭрүүгийнХуулийнТайлбар #МонголынХуульЗүйнЭрдэмтэд #ТөрЭрхЗүйОнол #ХуульЗүйнАкадеми #МонголынХуульЗүйнСудалгаа #ХуульЗүйнПодкаст #Legalinfo #ХуульЗүйнЦахимЭхСурвалж #АлгандБагтсанЭхОрон #ЭрхЗүйнНэвтэрхийТоль #ЭрхЗүйнМэдлэг #ХуульЗүйнӨгүүлэл #ХуульЭрхЗүйнСудалгаа #ЭрхЗүйнЦахимНом

Ромын эрх зүйн эх сурвалжууд нь дүрэм, зарчим, практикийг бий болгож, хөгжүүлсэн хууль тогтоомж, бүтээл, туурвилууд юм. Эдгээр эх сурвалжууд нь цаг хугацааны явцад хувьсан өөрчлөгдөж, эрх зүйн хэм хэмжээг бий болгох, хуулийг тайлбарлах , хэрэглэх хүрээг бүрдүүлж, цогц тогтолцоо болгон төлөвшүүлсэн. Эх сурвалжуудад төрөл бүрийн эрх мэдэл төдийгүй, эрх зүйн уламжлал, нийгмийн хэм хэмжээ, улс төрийн институт хоорондын харилцан үйлчлэлийг тусгасан байжээ. Зан заншилтай холбоотой нэр томьёо Зан заншил Mores Ромын соёл, нийгмийн хүрээнд зан заншил гэдэг нь зан үйл, нийгмийн харилцааг удирдан чиглүүлдэг уламжлал, үнэт зүйл, хэм хэмжээг хэлнэ. Зан заншил нь Ромын нийгэмд гүн гүнзгий шингэсэн төдийгүй, хувь хүний зан байдал, нийгмийн харилцаа, институтийн үйл ажиллагааг төлөвшүүлэхэд үндсэн үүрэг гүйцэтгэжээ. МЭӨ V зууны дунд үе хүртэл зан заншил нь эрх зүйн цорын ганц эх сурвалж болж байв. Ромын заншлын хэм хэмжээнүүдийг хуучин буюу уламжлалт ёс заншил; жрецүүд, тахилагч лам нарын тогтсон таалал, дэг ёс; ёс заншлын хэв хууль, зан үйлийн жишиг; магистратын зан үйлийн журам гэж ангилна. Эх сурвалж: Д.Баатар, Б.Баясгалан. (2019). Ромын эрх зүйн тайлбар схем Хуучин буюу уламжлалт ёс заншил Mores Maiorum “Манай өвөг дээдсийн ёс заншил”, эсвэл “Өвөг дээдсийн уламжлал” гэж орчуулагддаг латин нэр томьёо юм. Энэ нь Ромын нийгмийг удирдаж, ёс суртахуун, нийгмийн үнэт зүйлсийн үндэс болсон бичигдээгүй ёс заншил, уламжлал, нийгмийн хэм хэмжээг илэрхийлдэг. Өнгөрсөн үеийн мэргэн ухаан, туршлага дээр үндэслэсэн эдгээр ёс заншил нь нийгмийн дэг журмын үндэс суурийг бүрдүүлсэн. Хуучин буюу уламжлалт ёс заншил   нь гэр бүлийн харилцаа, шашин, олон нийтийн зан үйл, улс төрийн оролцоо зэрэг амьдралын янз бүрийн асуудлыг зохицуулж, нийгмийн харилцаанд хүлээн зөвшөөрөгдсөн зан байдал, ёс зүй, хувь хүний ​​дагаж мөрдөх ёс суртахуун, нэр төр, ариун журмын хэм хэмжээг тогтоожээ. Үүнээс гадна, нийтлэг үнэт зүйлсийг сурталчлах замаар нийгмийн эв нэгдлийг дэмжиж, гишүүдийн хоорондын харилцаа, үнэнч байдал, харилцан үүрэг хариуцлагын холбоог бэхжүүлсэн. Эдгээр уламжлалт ёс заншил нь цаг хугацааны явцад хувьсан өөрчлөгдөж, дасан зохицож байсан ч Ромын ард түмэнд залгамж чанар, өвөрмөц байдлын мэдрэмжийг өгч, тэдний хамтын ухамсрыг бүрдүүлсэн ба өрнөдийн соёл иргэншилд томоохон өв үлдээжээ. Жрецүүд, тахилагч лам нарын тогтсон таалал, дэг ёс Commentazii Pontificum Эртний Ром дахь шашны зан үйл, хуанли, хууль эрх зүйн асуудалд хяналт тавьдаг нэр хүндтэй шашны байгууллага болох Пап лам нарын хөтөлдөг тэмдэглэлийг хэлнэ. Эдгээр тэмдэглэлд шашны баяр ёслолын огноо, шашны хуулиудын тайлбар, лам нарын шийдвэр зэрэг шашны болон хууль эрх зүйн чухал үйл явдлуудыг баримтжуулжээ. Жрецүүд, тахилагч лам нарын тогтсон таалал, дэг ёс нь шашны болон хууль эрх зүйн асуудлаар мэдээллийн үнэ цэнтэй эх сурвалж төдийгүй, зан үйлийг дагаж мөрдөх, хууль ёсны тайлбар хийх талаар зааварчилгаа болдог байв. Дэг ёс нь шашны хийгээд эрх зүйн уламжлалыг хадгалах, дамжуулах, тэдгээрийн тасралтгүй уялдаа холбоог хангахад чухал үүрэг гүйцэтгэжээ. Ёс заншлын хэв хууль, зан үйлийн жишиг Usus Ромын эрх зүйд аливаа эд хөрөнгө, эд зүйлийг тасралтгүй эзэмших, ашиглах замаар өмчлөх эрхийг олж авах тухай хууль зүйн ойлголт юм. Энэхүү зарчмын дагуу тухайн иргэн газар, хөдлөх эд хөрөнгө зэрэг объектыг хуульд заасан тодорхой хугацаанд тасалдалгүй эзэмшиж байсан бол, объектын анхны өмчлөгч нь биш байсан ч өмчилж болно. Зан үйлийн жишгийн дагуу урт хугацааны эзэмшил нь өмчлөл хууль ёсны гэдгийг илтгэж, өмчийн эрхийг шилжүүлэх механизм болж үйлчилдэг гэсэн итгэл үнэмшилд үндэслэсэн. Ёс заншлын хэв хууль нь Ромын өмчийн эрх зүйд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн бөгөөд хувь хүмүүст эзэмшлийн замаар эд хөрөнгө олж авах арга хэрэгсэл болж, үл хөдлөх хөрөнгийн өмчлөлийн тогтвортой, тодорхой байдлыг бий болгосон. Өргөн утгаараа хэв хууль нь биет өмчөөс гадна зан заншил, нийгмийн практикийг багтаажээ. Магистратын зан үйлийн журам Coomentorii Magestraium Ромын шүүгчдийн бүрэн эрхийнхээ хугацаанд хийсэн үйлдэл, шийдвэр, захиргааны үйл ажиллагааг баримтжуулах зорилгоор хөтөлдөг албан ёсны тэмдэглэлүүд юм. Эдгээр тэмдэглэл нь шүүгчдийн албан тушаал, томилгоо, олон нийтийн үйлдлийг нарийвчлан харуулсан түүх, хуулийн баримт бичиг болж байв. Магистратын зан үйлийн журам нь Ромын төрийн ил тод байдал, хариуцлагатай байдлыг хангахад чухал ач холбогдолтойн дээр, иргэд сонгогдсон албан тушаалтнуудынхаа үйлдлийг хянаж, тэдэнд хариуцлага хүлээлгэх боломжийг олгосон. Эдгээр тэмдэглэл нь Ромын улс төрийн тогтолцооны үйл ажиллагаа, төрийн албаны хариуцлагын талаар ойлголт өгөх ирээдүйн магистрат, түүхчдэд мэдээллийн үнэ цэнтэй эх сурвалж болжээ. Хэм хэмжээнүүдийг хууль зүйн хүчин чадлаар нь ердийн зан заншил, тогтсон журам ба эрх зүйн зан заншил гэж ялгаж болно. Ердийн зан заншил, тогтсон журам Consuetudo [1] Цаг хугацааны явцад тууштай дагаж мөрдөж, нийгэмд хүлээн зөвшөөрөгдөн эрх зүйн ач холбогдолтой болсон дадал зуршлыг хэлнэ. Хууль тогтоомж зөрчилтэй, эрх зүйн зарчим байхгүй тохиолдолд, шүүгчид нийгмийн харилцааг тайлбарлаж, тэдгээрийг зохицуулахад хэрэглэх ёстой хууль ёсны эх сурвалж гэж үздэг байв. Эрх зүйн зан заншил Jus Moribus Ромын нийгэмд олон жилийн турш мөрдөж ирсэн ёс заншил, зан үйл, уламжлалаас үүдэлтэй эрх зүйн зарчим, дүрмийг хэлнэ. “Jus Moribus Consensuque Utendi”, эсвэл “Jus Moribus Constitutum”  гэж бичдэг, “заншил ашиглахыг зөвшөөрсөн, түүнд үндэслэсэн хууль” гэж орчуулагддаг. Өөрөөр хэлбэл, ард түмний ёс заншил, зөвшилцлөөс үүдэлтэй хуулийн үзэл санаа, нийгмийн хэм хэмжээ, уламжлалын гүйцэтгэх үүргийг онцолсон эрх зүйн зарчим, дүрэм юм. Ромын нийгэмд давамгайлж байсан зан заншил, үнэт зүйлийг тусгасан байжээ. [1]   Consuetudo  болон Jus Moribus нь хоёулаа Ромын эрх зүйн ёс заншил, уламжлалтай холбоотой латин нэр томьёо боловч бага зэрэг ялгаатай. Consuetudo  нь тогтсон журам, зан заншлыг тусгайлан илэрхийлдэг бол,  Jus Moribus  нь тэдгээр ёс заншлаас үүдэлтэй эрх зүйн зарчмууд болон нийтээр зан заншлыг эрх зүй хэмээн хүлээн зөвшөөрсөн тогтолцоог хэлнэ. Хуулиудтай холбоотой нэр томьёо Хуулиуд Leges Хуулиуд нь Ромын эрх зүйн бичмэл эх сурвалжуудын анхны хэлбэр юм. Сенат эсвэл Ардын цуглаан зэрэг Ромын хууль тогтоох чуулганаас гаргасан албан ёсны дүрэм, хуулиуд нь янз бүрийн бүтэц, хэлбэрийг олж хөгжжээ. Эх сурвалж: Д.Баатар, Б.Баясгалан. (2019). Ромын эрх зүйн тайлбар схем Арван хоёр хүснэгтийн хууль Leges XII Tabularum Арван хоёр хүснэгтийн хууль нь Ромын Бүгд Найрамдах Улсын үед МЭӨ 450 онд үүссэн Ромын хуулийн хамгийн эртний кодчиллуудын нэг бөгөөд Ромын нийгмийн эрх зүйн үндэс суурийг тавьсан юм. Эдгээр хуулиудыг арван хоёр хүрэл хавтан (модон самбар) дээр сийлж, Ромын форумд [2] байрлуулсан нь Ромын бүх иргэдэд хуулийг хүртээмжтэй болгох замаар нийгмийн эмх замбараагүй байдлыг арилгах, хууль эрх зүйн тодорхой байдлыг хангах зорилго агуулж байв. [2]   Forum Romanum :  Эртний Ром дахь “форум” нь иргэдийн худалдаа арилжаа хийдэг, нийгмийн амьдралын гол цэг болж үйлчилдэг нийтийн төв талбай юм. Форум нь Санчирын сүм (Temple of Saturn) , Вестагийн сүм (Temple of Vesta ), олон нийтийн үг хэлэх тавцан Ростра (Rostra) , Сенатын ордон Куриа (Curia) , шүүх, уулзалтын газар Базилика Жулиа (Basilica Julia)  зэрэг чухал дурсгалт газруудаар хүрээлэгдэнэ. Түүхэнд тэмдэглэснээр, Ромын форум нь хотын төв хэсэгт, Палатин (Palatine)  ба Капитолиний (Capitoline)  толгодын дунд байрлалтай, хөл хөдөлгөөн ихтэй зах төдийгүй, олон нийтийн чухал арга хэмжээ, ёслол, шүүх хурал, улс төрийн цуглаануудын газар байжээ. Арван хоёр хүснэгтийн хуульд өмчлөх эрх, гэр бүлийн харилцаа , өр төлбөр, хууль эрх зүйн үйл ажиллагаа зэрэг иргэний болон эрүүгийн эрх зүйн янз бүрийн асуудлуудыг тусгасан болно. Хэдийгээр Арван хоёр хүснэгтийн хууль нь эрт үүссэн ч, үүнээс үл хамааран Ромын түүхэнд үйлчлэх хүчин чадлаа зохих түвшинд хадгалсаар ирсэн байдаг. Хожмын эрх зүйн хөгжлийн үндэс суурь болоод зогсоогүй, Ромын хууль зүйн болон шударга ёсны зарчмуудыг бүрдүүлжээ. Ардын цуглааны тогтоолууд Comitia Tributa Decretum Эртний Ромд овог аймгуудын санал хураалтаар Ардын цуглаан ( Comitia Tributa) , чуулганаас гаргасан шийдвэр, тогтоолууд юм. Ромын хууль эрх зүй, улс төрийн тогтолцооны хүрээнд Ардын цуглаанд олгосон эрх мэдлээс хамааран, эдгээр тогтоолуудад хууль тогтоомж, төрийн бодлого, захиргааны шийдвэр зэрэг өргөн хүрээний асуудлыг тусгана. Ромын понтипик Pontifex Maximus Decretum Эртний Ромын шашны дээд байгууллагаас ( Pontifex Maximus ) гаргасан тогтоол юм. Ромын шашны хууль тогтоомж, зан заншлын хүрээнд эдгээр тогтоолууд нь хуулийн хүчин чадалтай зарлиг болж, шашны зан үйл, ёслол, холбоотой янз бүрийн асуудлыг зохицуулна. Ромын понтипикэд шашны зан үйлийг зохих ёсоор явуулах, бэлгэ тэмдгийн тайлбар, сүм хийдийн засвар үйлчилгээ, шашны байгууллагуудын удирдлага зэрэг асуудлыг авч үзнэ. Ромын албан ёсны эрх зүйн тогтолцооны нэг хэсэг биш ч, эдгээр тогтоолууд нь шашин, соёлын чухал эрх мэдэлтэй байсан. Үүнийг Ромын шашны заавал дагаж мөрдөх заавар болгон хүндэтгэдэг байв. Шашны зан үйлийг зохих ёсоор сахиж, төр, ард түмнийхээ сайн сайхны төлөө бурхдын ивээлийг хангахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн гэж үздэг. Хуульчилсан зарлиг, тогтоолтой холбоотой нэр томьёо Хуульчилсан зарлиг, тогтоол Consultum, Edicta, Constitiones Хуульчилсан зарлиг, тогтоол нь Ромын эрх зүйн зохицуулалтад чухал үүрэгтэй байсан. Сенатын тогтоол; Эзэн хааны захирамж, бичгүүд; Магистратын эдикт гэсэн үндсэн гурван төрөлд хуваагдана. Эх сурвалж: Д.Баатар, Б.Баясгалан. (2019). Ромын эрх зүйн тайлбар схем Сенатын тогтоол Senatus Consultum Ромын эрх зүйн тогтолцоонд анхандаа зөвлөгөө өгөх зорилготой байсан ч аажмаар, ялангуяа Ромын Бүгд Найрамдах Улсын үед хуулийн хүчинтэй болсон байдаг. Сенатаас гаргасан чухал нөлөө бүхий тогтоолууд (Senatus Consultum)  нь хууль зүйн зарчмуудыг төлөвшүүлэх, шүүгчдийн шийдвэрийг баталгаажуулахад чиглэгдсэн байжээ. Эзэн хааны зарлигууд Constitutiones Principum Ромын Эзэн хааны гаргасан зарлиг, захирамжууд нь хууль зүйн дээд хүчин чадалтай байсан бөгөөд хожмын Ромын эрх зүйн хөгжилд, ялангуяа Эзэнт гүрний үед чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Эзэн хааны зарлигуудад захиргааны зохицуулалт, татварын бодлого, шүүхийн зохион байгуулалт зэрэг хууль эрх зүйн янз бүрийн асуудлыг авч үзнэ. Магистратын захирамж Edicta Magistratuum Магистратууд, преторуудын бүрэн эрхийнхээ хугацаанд гаргасан дагаж мөрдөх хуулийн зарчим, журмыг тодорхойлсон мэдэгдэл. Эзэн хааны зарлигууд нь Эзэн хааны эдикт; Мандат; Рескрипт; Декрет гэсэн төрлүүдтэй. Эзэн хааны эдикт Edicta Principum Ромын Эзэнт гүрний үед Эзэн хаадын гаргасан тунхаг, зарлиг юм. Эзэн хааны эдиктээр татвар, засаг захиргаа, цэргийн хэрэг, эрх зүйн шинэчлэл, шашны бодлого зэрэг өргөн хүрээний асуудлуудыг шийдвэрлэнэ. Эзэн хаад эдиктийг ашиглан, ард түмэн, мужийн захирагч, Эзэнт гүрний бусад албан тушаалтнуудад заавар, бодлогоо хүргэдэг байжээ. Ромын Эзэнт гүрнийг удирдах, түүний бодлого, институтийг төлөвшүүлэхэд хаадын зарлиг чухал үүрэг гүйцэтгэсэн гэж үздэг. Эзэн хааны эдикт нь Эзэнт гүрний өргөн уудам нутаг дэвсгэрт эрх мэдлийг хэрэгжүүлж, дамжуулах үндсэн хэрэгслийн нэг болсон байдаг. Мандат Mandata Ромын Эзэнт гүрний үед мандат нь Эзэн хаан, эсвэл түүний түшмэдээс мужийн захирагчид, эсвэл бусад албан тушаалтнуудад засаглал, татвар, хууль сахиулах, цэргийн ажиллагааны асуудлаар удирдан чиглүүлдэг бичгээр гаргасан тушаал, зааврыг илэрхийлнэ. Рескрипт Resctipta Эртний Ромд хүсэлт, лавлагааны хариуд Эзэн хааны гаргасан бичгээр өгсөн хариу, эсвэл зарлигийг рескрипт гэж нэрлэдэг байв. Ромын Эзэнт гүрний үед үйлчилж байгаа хуулиудыг тодруулах, тайлбарлах шаардлагын улмаас шийдвэр гаргах нийтлэг хэлбэр болгон рескриптыг ашигладаг байжээ. Түүнчлэн, хуулийн захиргааны шүүхийн янз бүрийн асуудлууд тухайлбал, чөлөөлөх, давуу эрх олгох, шударга ёсны төлөөх хүсэлтийг шийдвэрлэхэд ашиглана. Рескрипт нь Эзэн хааны эрх мэдлийг илэрхийлэн, заавал дагаж мөрдөх хуулийн хүчин төгөлдөр шийдвэр гэж тооцогдоно. Тэдгээрийг ихэвчлэн тодорхой асуудлаар заавар, шийдвэр гаргахыг хүссэн хувь хүмүүс, захирагч болон бусад албан тушаалтнаас ирүүлсэн өргөдлийн дагуу гаргана. Эзэн хаан соёрхон баталж, тунхаглахаас өмнө, Эзэн хааны захиргааны хуулийн мэргэжилтнүүд, зөвлөхүүд холбогдох баримт, хууль зүйн зарчмуудыг анхааралтай авч үзэн, захиран шийтгэх бичгийг боловсруулна. Ерөнхийдөө рескрипт нь Ромын Эзэнт гүрний шударга ёс, засаглалд чухал үүрэг гүйцэтгэж, Эзэн хаад эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх, хууль дээдлэх, харьяат хүмүүсийн хэрэгцээ, асуудлыг шийдвэрлэх механизм байжээ. Декрет Decreta Магистрат, албан тушаалтан, хуулийн байгууллагаас гаргасан албан ёсны шийдвэр, тушаал, хэрэг маргааныг эцэслэн шийдвэрлэсэн шүүхийн эрхэмж бичиг юм. Декрет нь өргөн хүрээний сэдвүүдийг хамархаас гадна, дараах зүйлийг агуулж болно. Магистратууд эсвэл шүүгчдийн хууль эрх зүйн маргаан, шүүхэд гаргасан хэргийн хариуд гаргасан хуулийн хүчин чадалтай шийдвэр; Төрийн бодлого, хууль тогтоомж, захиргааны асуудлаар Сенат эсвэл бусад хууль тогтоох байгууллагаас гаргасан шийдвэр; Төрийн албан тушаалтан, цэргийн командлагчаас төрийн хэргийг зохицуулах, шударга ёсыг хэрэгжүүлэх, цэргийн ажиллагаа явуулах зорилгоор гаргасан тушаал, заавар. Декрет нь хуулийн хүчин чадалтайн дээр, засаглал, удирдлагад шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэж, эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх, маргааныг шийдвэрлэх, хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлэх механизмыг хангаж байжээ. Хуульчдын тайлбар, номлолтой холбоотой нэр томьёо Хуульчдын тайлбар, номлол Jures prudentes Ромын хөгжлийн бүхий л үед хуулийг бүтээх, тайлбарлах, сурталчлан таниулахад эрх зүйн мэдлэг, туршлагатай номч мэргэн хуульчид, тэр дундаа эхэн үед жрецүүд, хожим их сэтгэгч, багш, мэргэд онцгой байр эзэлж байв. Эх сурвалж: Д.Баатар, Б.Баясгалан. (2019). Ромын эрх зүйн тайлбар схем Jures prudentes  гэдэг нь латин хэлнээс орчуулбал “ухаалаг хуульчид” буюу “мэдлэгтэй хууль зүйн мэргэжилтнүүд” гэсэн утгатай. Эртний Ромд эрх зүй, түүний тайлбарыг мэддэг шинжээч, хуульчдыг хэлдэг байжээ. Эдгээр хүмүүс Ромын эрх зүйн зарчмуудыг боловсруулах, тайлбарлах, хэрэглэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэхүү нэр томьёо нь ихэвчлэн Ромын эрх зүйн сонгодог үе, ялангуяа Ромын Бүгд Найрамдах Улс болон Ромын Эзэнт гүрний эхэн үетэй холбоотой байдаг. Эдгээр хуулийн мэргэжилтнүүд хууль зүйн асуудлаар дүгнэлт, зөвлөгөө, тайлбар өгсөн нь магистрат, шүүгч, хуульчдаас өндөр үнэлгээ авсан. Тэдний ойлголт, туршлага нь Ромын эрх зүйн зарчмуудын хувьслыг тодорхойлоход тусалсан бөгөөд Ромын хууль зүйн хөгжилд хувь нэмэр оруулсан. Гай, Ульпиан, Папиниан зэрэг нэрт хуульчдын санал бодол, зохиол бүтээлүүдийг орчин үеийн эрх зүйн тогтолцоонд үзүүлсэн нөлөөгөөр өнөөг хүртэл судалж, иш татсаар байна. Хуулийн мэргэжилтнүүдийн бичгээр илэрхийлсэн санал Responsa Prudentium Ромын эрх зүйг төлөвшүүлэхэд нөлөөлсөн хуулийн мэргэжилтнүүд, хууль зүйн зөвлөхүүдийн бичсэн, хэрэг маргааны талаарх санал, хариултууд. Тайлбар Interpretatio Үйлчилж байсан хууль тогтоомжийн хүрээнд тодорхой хэргүүдийг тайлбарлах, хэрэглэх үйл явц бөгөөд магистрат болон хуульчид гүйцэтгэдэг байсан. Юстинианы хуулиудын төрөлжүүлсэн эмхэтгэлтэй холбоотой нэр томьёо Византийн Эзэн хаан I Юстиниан Ромын хуулийн цогц кодчилол болох Иргэний хуулийн эмхэтгэлийг (Corpus Juris Civilis) Институций  (Institutio), Дигест ( Digesta), Кодекс  (Codex), Новелл ( Novellae)  бүрэлдэхүүнтэй гаргасан. Бүрэлдэхүүн хэсэг бүр нь тодорхой зорилготой хуулийн эмхэтгэл байв. Эх сурвалж: Д.Баатар, Б.Баясгалан. (2019). Ромын эрх зүйн тайлбар схем Институций Institutio “Анхан шатны зарчмууд” гэж орчуулагддаг энэхүү бүтээл нь Ромын эрх зүйн талаарх танилцуулга сурах бичиг болж, эрх зүйн зарчим, үзэл баримтлалын талаар системчилсэн тоймыг өгдөг. Институций нь хуулийн оюутнууд болон дадлагажигчдад зориулсан гарын авлага болох зорилготой бөгөөд Ромын эрх зүйн үндсэн зарчмуудын талаар зааварчилгаа юм. Институций нь субъект, хуулийн этгээдийн тухай, эд юмсын тухай, өмч, үүргийн тухай, нэхэмжлэлийн тухай гэсэн дөрвөн дэвтрээс бүрддэг бөгөөд дэвтэр нь бүлэгт, бүлэг нь зүйлд хуваагддаг. Дигест Digesta Дигеестийг “Юстинианы хураангуй”, эсвэл Грекээр “Пандект” гэж нэрлэдэг. Дигестийг 50 ном болгон сэдэвчилсэн байдлаар зохион байгуулсан ба Ромын нэрт хуульчдын 2000 зохиолоос эшлэлүүдийг аван эмхэтгэсэн. Энэхүү эмхэтгэл нь Ромын эрх зүйн сэтгэлгээ, хууль зүйн шинжлэх ухааны иж бүрэн товчлол болоод зогсоогүй, хуулийн хүчин чадалтай прецедент, хуулийн тайлбар юм. Кодекс Codex Хадрианы үеэс (МЭ 117) I Юстинианы хаанчлал (МЭ 527–565) хүртэлх хугацаанд Ромын Эзэн хаадын гаргасан хуульчлан тогтоосон зарлиг бичгүүд, хууль тогтоомжийн цуглуулга эмхэтгэл юм. Новелл Novellae Юстинианы кодексийг боловсруулж дууссаны дараа хэвлэгдсэн, шинээр тусгагдсан буюу нэмэлт өөрчлөлт болж орсон хэм хэмжээнүүд юм. Шинээр гарч ирж буй эрх зүйн асуудлуудыг хөндөж, нийгэм, эдийн засаг, улс төрийн нөхцөл байдлын өөрчлөлтийг тусгасан Юстинианы шинэ хууль тогтоомжийн цуглуулга байжээ. Ж.Танан Ромын эрх зүйн эх сурвалж #LawyerBirdie #ХуульчШувуухай #ЭрхЗүйнБлог #ЭрхЗүй #РомынЭрхЗүй #Mores #ЗанЗаншил #MoresMaiorum #УламжлалтЁсЗаншил #CommentaziiPontificum #ЖрецүүдийнДэгЁс #ТахилагчЛамНарынТогтсонТаалал #Usus #ЁсЗаншлынХэвХууль #ЗанҮйлийнЖишиг #CoomentoriiMagestraium #МагистратынЗанҮйлийнЖурам #Consuetudo #ЕрдийнЗанЗаншил #ТогтсонЖурам #JusMoribus #ЭрхЗүйнЗанЗаншил #JusMoribusConsensuqueUtendi #Кодекс #Codex #JusMoribusConstitutum #Leges #Lex #Хуулиуд #LegesXIITabularum #ForumRomanum #Дигест #АрванХоёрХүснэгтийнХууль #Novellae #ComitiaTributaDecretum #ComitiaTributa #АрдынЦуглааныТогтоолууд #PontifexMaximusDecretum #РомынПонтипик #Consultum #Edicta #Constitiones #SenatusConsultum #СенатынТогтоол #Новелл #ConstitutionesPrincipum #ЭзэнХааныЗарлигууд #EdictaPrincipum #ЭзэнХааныЭдикт #Mandata #Мандат #Resctipta #Рескрипт #Decreta #Декрет #EdictaMagistratuum #МагистратынЗахирамж #JuresPrudentes #ХуульчдынТайлбар #ХуульчдынНомлол #ResponsaPrudentium #Interpretatio #Тайлбар #Institutio #Институций #Digesta #ХуулийнMэргэжилтнүүдийнБичгээрИлэрхийлсэнСанал