Хайлтын үр дүн

Гэмт хэргийн тухай ойлголт (англ. Concept of Crime , лат. Conceptum criminis ) Эрүүгийн эрх зүй (англ. Criminal law , лат. Ius criminale ) нь хүний эрх, нийгмийн дэг журмыг хамгаалах зорилготой хууль зүйн салбар бөгөөд энэхүү салбарын үндсэн ухагдахуун бол яах аргагүй гэмт хэрэг (англ. Crime , лат. Crimen ) юм. Гэмт хэрэг нь аливаа хүн, байгууллага, эсвэл нийгмийн эсрэг чиглэсэн, хуульд зөрчигдсөн, гэм буруутай, нийгэмд аюултай, эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх нөхцөлийг хангасан үйлдэл, эс үйлдэхүйг хэлнэ. Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн 2.1 дүгээр зүйлийн 1-т “Энэ хуулийн тусгай ангид заасан нийгэмд аюултай, гэм буруутай үйлдэл, эс үйлдэхүйг гэмт хэрэгт тооцно” хэмээн тодорхойлсон нь энэ ойлголтын хууль зүйн суурийг илэрхийлж байна. Үүн дээр үндэслэн гэмт хэрэг нь хэд хэдэн үндсэн шинжээр тодорхойлогдоно. Үүнд: Нийгмийн аюултай шинж (англ. Social danger , лат. Periculum socialis ) Гэмт хэрэг нь тухайн үйлдэл буюу эс үйлдэхүй нь хүний амь нас, эрүүл мэнд, өмч хөрөнгө, төрийн аюулгүй байдал, нийтийн ашиг сонирхолд хор хохирол учруулах эсвэл бодит аюул дагуулах эрсдэлийг агуулсан байдлыг хэлнэ. Энэ нь гэмт хэргийн объектив шинж бөгөөд нийгмийн дэг журамд нөлөөлөх байдал нь хамгийн гол шалгуур болдог. Гэм буруу (англ. Guilt , лат. Culpa / Mens rea ) Эрүүгийн хуулиар гэмт хэрэгт тооцогдохын тулд тухайн үйлдлийг хийсэн этгээд нь гэм буруутай байх шаардлагатай. Гэм бурууг дараах хэлбэрээр ангилна. Үүнд: Санаатай гэм буруу (Intentional guilt / Dolus) : тухайн хүн үйлдлийн хууль бус байдлыг ухамсарлаж, зориудаар хэрэгжүүлсэн тохиолдол. Болгоомжгүй гэм буруу (Negligent guilt / Negligentia) : хор уршгийг урьдчилан тооцох боломжтой байсан ч мэдэлгүйгээр үйлдэл хийсэн тохиолдол. Холимог хэлбэр (Mixed form of guilt) : санаатай үйлдлээс болгоомжгүй хор уршиг үүссэн тохиолдол. Эдгээр нь гэм буруугийн зарчимтай (Presumption of innocence / Praesumptio innocentiae) уялдаж, зөвхөн буруутай этгээд л эрүүгийн хариуцлагад татагдах ёстойг баталгаажуулдаг. Хууль зүйн үндэслэл (англ. Legality , лат. Principium legalitatis ) Гэмт хэрэгт тооцогдох аливаа үйлдэл нь зөвхөн Эрүүгийн хуульд урьдчилан тодорхой заагдсан байх ёстой. Хуульгүйгээр гэмт хэрэг, ял гэж үгүй буюу “Nullum crimen, nulla poena sine lege” гэсэн зарчим нь эрүүгийн эрх зүйд зайлшгүй мөрдөгдөх хэм хэмжээ юм. Энэ нь хууль зүйн тодорхой байдал, иргэний эрх хамгааллын чухал баталгаа болдог. Эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх боломжтой байх (англ. Criminal liability , лат. Responsabilitas criminalis ) Гэмт хэрэгт тооцогдох аливаа үйлдэл нь Эрүүгийн хуульд заасан ял шийтгэл (англ. Punishment , лат. Poena ) оногдуулах нөхцөлийг хангасан байх ёстой. Шүүх байгууллага нь энэ үндэслэл дээр тулгуурлан шийдвэр гаргах бөгөөд энэ нь хууль ёсны тогтолцооны үндэс суурийг бүрдүүлдэг. Гэмт хэргийн бүтэц ба төрөл Гэмт үйлдэл, эс үйлдэхүй (англ. Act or omission , лат. Actus reus ) Гэмт хэрэг нь зөвхөн хийгдсэн үйлдэл (commission) бус, хийх ёстой байсан үүргээс татгалзсан эс үйлдэхүй (omission) ч байж болно. Эрүүгийн хуулийн тусгай ангид заасан аливаа үйлдэл, эс үйлдэхүй нь хуульд нийцэж буй эсэхээр үнэлэгддэг. Хэрэв олон удаагийн үйлдлээр нэг гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнийг хангаж байвал ү ргэлжилсэн гэмт хэрэг ; нэг үйлдлээр хэд хэдэн гэмт хэргийн шинж илэрч байвал нийлмэл гэмт хэрэг гэж үзнэ. Хохирол, хор уршиг (англ. Harm and consequence , лат. Damnum et effectus ) Гэмт хэргийн үр дагавар нь бодит хохирол болон нийгэмд учруулсан хор уршгаар илэрнэ. Монгол Улсын Эрүүгийн хуульд хохирлын хэмжээг мөнгөн нэгжээр тодорхойлсон бөгөөд “бага”, “их”, “үлэмж” гэх ангиллыг шүүх үнэлгээний үндэслэл болгодог. Гэмт хэргийн ангилал (англ. Classification of crimes ) Гэмт хэргийг ял шийтгэлийн шинж чанараар хоёр ангилна. Үүнд: Хөнгөн гэмт хэрэг (Minor crime) : хорих ялын дээд хэмжээ 5 жилээс доош, эсхүл хорих ял заагаагүй. Хүнд гэмт хэрэг (Serious crime) : хорих ялын доод хэмжээ 2 жилээс дээш. Гэмт хэрэгт бэлтгэх, завдах, татгалзах Бэлтгэх (Preparation) : хэрэг үйлдэх зорилгоор зэвсэг бэлтгэх, зохион байгуулалт хийх зэрэг үйлдэл. Завдах (Attempt / Conatus) : гэмт хэрэг үйлдэхээр санаатай эхэлсэн ч гүйцэтгээгүй тохиолдол. Татгалзах (Voluntary refusal) : этгээд сайн дураар гэмт хэргийг төгсгөхөөс татгалзсан бол хариуцлагаас чөлөөлөгдөж болно. Гэмт хэрэг гэдэг нь хууль зүйн үүднээс тодорхой шинж чанартай, нийгэмд хор хохиролтой, буруутай үйлдэл бөгөөд зөвхөн хуульд заасан үндэслэлээр эрүүгийн хариуцлагад татагддаг. Түүний бүтэц, нөхцөл, үр дагаврыг оновчтой ойлгох нь эрүүгийн бодлого боловсруулах, хүний эрхийг хамгаалах, шударга шүүхийн тогтолцоог хэрэгжүүлэх суурь болдог. Иймд гэмт хэргийн тухай ойлголт нь зөвхөн хууль зүйн ухагдахуун бус, нийгмийн шударга ёс, итгэлцлийн чухал илэрхийлэл юм. Эрүүгийн хуулийн 2 дугаар бүлэг "Гэмт хэрэг" #ЭрүүгийнХууль #MongolianCriminalLaw #MongolianCriminalCode #ГэмтХэрэг #ХуульчШувуухай #LawyerBirdie #ЭрхЗүй #ЭрхЗүйнБлог #ЭрүүгийнЭрхЗүй #ГэмБуруу #ГэмтХэргийнТухайОйлголт #ГэмтҮйлдэл #ГэмтЭсҮйлдэхүй #ГэмБуруу #ГэмБуруугийнХолимогХэлбэр #ГэмтХэргийнХохирол #ГэмтХэргийнХорУршиг #ГэмтХэргийнАнгилал #ГэмтХэрэгҮйлдэхээрЗавдах #ГэмтХэрэгҮйлдэхээсТатгалзах #НийгэмдАюултайГэмБуруутайҮйлдэл #НийгэмдАюултайГэмБуруутайЭсҮйлдэхүй #Хохирол #ХорУршиг #ЭрүүгийнХуулийнЕрөнхийАнги #ЭрүүгийнХуулийнТусгайАнги #БолгоомжгүйҮйлдэл #БолгоомжгүйЭсҮйлдэхүй #ҮргэлжилсэнГэмтХэрэг #ХэдХэдэнГэмтХэрэг #СанаатайГэмБуруу #БолгоомжгүйГэмБуруу #ХохироХорУршигтЗориудХүргэх #БолгоомжгүйГэмтХэрэг #ГэмтХэргийнШинж #ЯлынТөрөл #ЯлынХэмжээ #НоцтойХохиролХорУршиг #ИхХэмжээнийХохирол #ҮлэмжХэмжээнийХохирол #БагаХэмжээнийХохирол #ХохирлыгНөхөнТөлүүлэх #ХорУршгийгАрилгах #НөхөнТөлөхТөлбөрийнМөнгөнДүн #Шүүх #ЭрүүгийнШүүх #ХүндГэмтХэрэг #ХөнгөнГэмтХэрэг #ЯлынДээдХэмжээ #ХорихЯл #ЯлынДоодХэмжээ #ГэмтХэрэгҮйлдэхэдБэлтгэх #ГэмтХэргийгТөгсгөжЧадаагүйНөхцөлБайдал #ГэмтХэрэгҮйлдэхээрЗавдах #ГэмтХэргийгТуйлдНьХүргэх #ЭрүүгийнХариуцлага

Эрүүгийн эрх зүйн зорилго, чиг үүрэг Эрүүгийн эрх зүй нь хүн төрөлхтөн олон зуун жилийн турш бий болгож ирсэн хамгийн үнэ цэнтэй нийгмийн үнэт зүйлс болох хүний амь, эрх чөлөө , нэр төр , нийтийн аюулгүй байдал зэрэг эрх ашигт халдсан гэмт үйлдэлд хариу өгөх, нийгмийг хамгаалах зорилготой эрх зүйн салбар билээ. Эрүүгийн эрх зүй нь зөвхөн гэмт хэргийн эсрэг тэмцэх төдийгүй, хүний эрхийг баталгаатай эдлүүлэх, нийгмийн дэг журам, шударга ёсны зарчим, нийтийн ашиг сонирхлыг хамгаалах томоохон үүргийг хүлээдэг. Эрүүгийн эрх зүйн зорилго Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан хүний эрх, эрх чөлөөг гэмт халдлагаас хамгаалах нь эрүүгийн хууль тогтоомжийн үндсэн зорилго юм. Тодруулбал, хүний амьд явах, эрүүл мэндээ хамгаалуулах, хувийн өмчөө хамгаалуулах, аюулгүй орчинд амьдрах, нийгмийн шударга ёсны зарчмыг хэрэгжүүлэх зэрэг эрхийг зөрчсөн аливаа үйлдлийг таслан зогсоох, дахин үйлдэгдэхээс урьдчилан сэргийлэх замаар нийгмийн тогтвортой байдлыг хангах нь энэхүү зорилгоор тодорхойлогдоно. Эрүүгийн эрх зүйн чиг үүрэг Эрүүгийн эрх зүйн чиг үүргийг дараах байдлаар томьёолж болно: Хамгаалах чиг үүрэг : Хүний эрх, хувь хүний болон нийтийн аюулгүй байдлыг гэмт халдлагаас хамгаалж, тэдгээрт учирч болох хохирлыг бууруулах; Урьдчилан сэргийлэх чиг үүрэг : Гэмт хэрэг гарахаас сэргийлэх бодлого боловсруулах, гэмт үйлдэл хийхийг үл зөвшөөрөх нийгмийн хандлагыг төлөвшүүлэх; Хариуцлагын чиг үүрэг : Гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдэд хууль зүйн хариуцлага хүлээлгэх, түүний хор уршгийг засах; Нийгмийн ашиг сонирхлыг хангах : Үндэсний аюулгүй байдал, нийгмийн хэв журам, эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хангах; Гэм буруутай этгээдийг ялгах : Эрүүгийн хуулиар хориглосон үйлдэл, эс үйлдэхүйг тодорхойлох замаар хууль ёсны хариуцлага хүлээлгэх. Эрүүгийн эрх зүйн үндсэн зарчимтай уялдсан чиг хандлага Эрүүгийн хууль нь “гэмт хэрэг үйлдсэн хүн бүрд зайлшгүй хариуцлага хүлээлгэх”, “хууль зөрчсөн этгээдийг зөв ялган шийтгэх”, “гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх” зэрэг зарчмыг хэрэгжүүлдэг. Ингэснээр гэмт хэргийн эсрэг үр дүнтэй тэмцэл явуулахын зэрэгцээ, гэм буруугүй хүнийг хамгаалж, эрүүгийн хариуцлагыг зөвхөн хуульд заасан үндэслэлээр, заасан журмын дагуу оногдуулна. Эрүүгийн эрх зүй нь зөвхөн шийтгэл оногдуулах хэрэгсэл бус, харин хүний эрх, нийгмийн ашиг сонирхол, төрийн аюулгүй байдал, шударга ёсны баталгаа юм. Тиймээс эрүүгийн эрх зүйн зорилго, чиг үүрэг нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн зарчимтай нягт уялдаатай бөгөөд ардчилсан төр, эрх зүйт нийгмийн суурь үндсийн нэг болж байна. "Эрүүгийн эрх зүйн зорилго, чиг үүрэг" сэдвийн хүрээний нэр томьёо, ойлголт, тайлбар Нэр томьёо, ойлголт Тайлбар Англи / Латин нэр Эрүүгийн эрх зүй Гэмт хэрэг болон түүнд оноох ялын тухай, хүний эрх, нийгмийн ашиг сонирхлыг хамгаалах талаар судалдаг салбар эрх зүй. Criminal law (Ius criminale) Эрүүгийн хариуцлага Гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдэд хуульд заасан ял оногдуулах хуулийн үр дагавар. Criminal liability (Criminal responsibility) Зорилго Эрүүгийн эрх зүйн эрх зүйн хэм хэмжээ, зохицуулалт юунд чиглэж байгаа тухай ерөнхий чиглэл. Purpose / Aim Чиг үүрэг Эрүүгийн эрх зүйг хэрэгжүүлэх, хамгаалах, хяналт тавих бодит үүргүүд. Function / Role Гэмт хэрэг Эрүүгийн хуульд хориглосон, нийгэмд аюултай, гэм буруутай үйлдэл эсвэл эс үйлдэхүй. Crime (Crimen) Урьдчилан сэргийлэх Гэмт хэрэг гарахаас сэргийлэх, дахин үйлдэгдэх эрсдэлийг бууруулах зорилготой арга хэмжээ. Prevention (Crime prevention) Гэм буруутай этгээдийг ялгах Гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийг хууль зүйн үндэслэлээр бусдаас ялган тогтоох. Identification of the offender / Distinction of criminal liability Нийтийн ашиг сонирхол Улс, нийгэм, иргэдийн нийтлэг эрх ашгийг хамгаалах чиг хандлага. Public interest Хүний эрх Хүн бүрд төрөлхөөс заяасан эрх, эрх чөлөө. Human rights (Iura humana / Human rights) Эрүүгийн хууль Гэмт хэрэг болон ялын төрөл, хэмжээ, хариуцлагын тухай хууль. Criminal code (Codex criminalis) Гэмт хэрэгт хариу үйлдэл үзүүлэх Гэмт үйлдэлд эрүүгийн арга хэмжээгээр хариу өгөх, шийтгэх үйл явц. Criminal response / Reaction to crime Ял Гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдэд оногдуулах шийтгэл. Punishment (Poena) Шударга ёс Эрүүгийн эрх зүйн үндсэн үнэт зүйл, хууль ёсны хариуцлагыг зөв хэрэглэх зарчим. Justice (Iustitia) Хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа Гэмт хэрэг шалгах, прокурорт шилжүүлэх, шүүхээр хэлэлцэх зэрэг процесс. Criminal procedure Нотлох баримт Хэрэгт хамааралтай үнэн зөв мэдээлэл, баримт бичиг, гэрчийн мэдүүлэг гэх мэт. Evidence (Probatio) Эрүүгийн хууль 1 дүгээр бүлэг "Нийтлэг үндэслэл" Эрүүгийн хууль #ЭрүүгийнХууль #MongolianCriminalLaw #MongolianCriminalCode #ХуульчШувуухай #LawyerBirdie #ЭрхЗүй #ЭрхЗүйнБлог #ЭрүүгийнЭрхЗүй #ЭрүүгийнХуулийнЗорилго #ЭрүүгийнХуулийнЗарчим #ШударгаЁсныЗарчим #ГэмБуруугийнЗарчим #ЭрүүгийнХуулийнҮйлчлэхНутагДэвсгэр #ЭрүүгийнХуулийнҮйлчлэхХугацаа #ЭрүүгийнХуулийгБуцаанХэрэглэх Эрүүгийн эрх зүйн зарчим Хууль ёсны зарчим (англ. Principle of Legality , лат. Principium legalitatis ) нь аливаа хүнийг гэмт хэрэгт тооцох, шийтгэх үндэс нь зөвхөн өмнө нь хуульд тодорхой заасан, хэрэглэх боломжтой, тодорхой, нэг утгатай хэм хэмжээнд үндэслэсэн байх ёстой гэсэн эрх зүйн суурь зарчим юм. Өөрөөр хэлбэл, “хуульд заагаагүй үйлдлийг гэмт хэрэгт тооцохгүй, хуульд заагаагүй ялыг оногдуулахгүй” гэсэн зарчмыг илэрхийлдэг. Энэ нь хүний эрхийг дээдэлсэн, шударга, урьдчилан тодорхойлогдсон эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх чухал үүрэгтэй. Түүхэн талаасаа уг зарчим нь XVIII зууны Европын эрх зүйн шинэчлэлийн үеэс эхтэй бөгөөд Францын 1789 оны Хүний болон иргэний эрхийн тунхаглалд “Ял нь зөвхөн хуулиар тогтоогдсон тохиолдолд оногдоно” хэмээн тусгагдсан байдаг. Мөн Германы эрх зүйд “хуульгүйгээр гэмт хэрэг, ял гэж үгүй” буюу “nullum crimen, nulla poena sine lege” гэсэн латин зарчмыг баталгаажуулсан нь орчин үеийн эрүүгийн хууль тогтоомжийн үндэс болсон. Энэ зарчим нь хожим нь НҮБ-ын Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал болон олон улсын эрүүгийн эрх зүйн гэрээ хэлэлцээрүүдэд ч тусгагдсан байдаг. Монгол Улсын хувьд хууль ёсны зарчим нь Үндсэн хууль, Эрүүгийн хууль, Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх хуулиар баталгаажсан бөгөөд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх үндэслэл нь зөвхөн хуульд тулгуурлах ёстой гэж заасан. Иймд хууль ёсны зарчмыг хэрэгжүүлнэ гэдэг нь хүнийг хуульд заагаагүй үндэслэлээр яллахгүй байх, хууль хэрэглэхдээ гэнэтийн байдлаар хэн нэгэнд хохирол учруулахгүй байх, эрх зүйн тодорхой байдал, итгэлцлийг хангах суурь нөхцөл болно. Энэ нь эрх зүйт төр, хүний эрхийн хамгааллын үндсэн баталгаа юм. Шударга ёсны зарчим (англ. Principle of Justice , лат. Iustitia ) нь эрх зүйн тогтолцооны хамгийн үндсэн тулгуур ойлголтын нэг бөгөөд хүн бүрд тэгш боломж, шударга шийдвэр, хуулийн өмнө ижил байдал олгох зарчмыг илэрхийлдэг. Уг зарчмын гол агуулга нь нийгэмд шударга байдал тогтоох, зөв бурууг ялгах, шударга хариуцлага оногдуулах замаар хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалахад чиглэнэ. Энэ нь хууль тогтоох, хэрэгжүүлэх, шүүхийн шийдвэр гаргах бүхий л түвшинд мөрдөгдөх ёстой үндсэн үнэт зүйл юм. Түүхэн талаасаа шударга ёсны ойлголт эртний Грекийн философич Аристотелийн "Байгаа зүйлд нь тохирсон зүйлийг өг" гэсэн сургаалаас эхтэй. Ромын эрх зүйд шударга ёс буюу Iustitia нь иргэн, төрийн хоорондын харилцаанд эн тэнцүү хандлагыг илэрхийлдэг байсан бол хожим нь Христ итгэлийн шашны ёс суртахууны ойлголттой уялдан гүнзгийрсэн. Орчин үеийн эрх зүйд шударга ёс нь хууль дээдлэх зарчим, хүний эрхийн хамгаалалт, нийгмийн шударга хуваарилалт зэрэг үзэл баримтлалтай салшгүй холбоотойгоор хэрэглэгдэж байна. Монгол Улсын Үндсэн хуульд шударга ёсыг төрийн үйл ажиллагааны зарчим гэж тодорхойлсон бөгөөд бүх шатны хууль тогтоох, шүүхийн байгууллага шударга ёсыг хэрэгжүүлэх үүрэгтэй. Энэ нь зөвхөн эрүү, иргэн, захиргааны хэрэг шийдвэрлэхэд хамаарахгүй, мөн хууль тогтоомж боловсруулах, түүнийг хэрэгжүүлэх бодлогын түвшинд ч баримтлагдах ёстой зарчим юм. Шударга ёсны зарчим нь хууль ёсны шийдвэрт иргэдийн итгэлийг нэмэгдүүлж, эрх зүйн тогтолцоог тогтвортой байлгахад гол үүрэг гүйцэтгэдэг. Гэм буруугийн зарчим (англ. Presumption of innocence , лат. Praesumptio innocentiae ) нь эрүүгийн эрх зүйн үндсэн зарчим бөгөөд тухайн этгээдийг гэм буруутайг нь нотолж шүүхийн эцсийн шийдвэр гаргаагүй цагт гэм буруугүйд тооцох ёстой гэсэн агуулгатай. Энэ зарчим нь Ромын эрх зүйн уламжлалаас гаралтай бөгөөд орчин цагийн эрх зүйд хүний эрхийн суурь ойлголт болон хөгжсөн. Түүхэн үүднээс авч үзвэл, энэ зарчим нь Европын хууль зүйн уламжлалд хүчтэй суурьшсан бөгөөд 1789 оны Францын хүний болон иргэний эрхийн тунхаглал, 1948 оны Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал зэрэг олон улсын баримт бичигт баталгаажсан байдаг. Монгол Улсын хувьд гэм буруугийн зарчим нь Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 14-т “...Гэм буруутай нь хуулийн дагуу шүүхээр нотлогдох хүртэл хэнийг ч гэмт хэрэг үйлдсэн гэм буруутайд тооцож үл болно...” хэмээн тодорхой тусгагдсан. Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд энэ зарчмыг мөрдөх ёстой бөгөөд прокурор, мөрдөгч, шүүгч зэрэг бүх этгээд тухайн хүний гэм бурууг нотлох үүрэгтэй байдаг. Харин сэжигтэн, яллагдагч нь өөрийгөө буруугүй гэдгээ нотлох үүрэг хүлээдэггүй нь гэм буруугийн зарчмын гол утга юм. Энэ зарчим нь зөвхөн хүний эрхийг хамгаалах төдийгүй хууль ёсны процессын шударга байдлыг хангахад чухал ач холбогдолтой. Хэрэв гэм буруугүй хүнийг ялласан бол энэ нь шударга ёсонд нийцэхгүй, эрх зүйн тогтолцоонд итгэх итгэлийг алдагдуулдаг. Тиймээс гэм буруугүйн зарчим буюу Praesumptio innocentiae нь ардчилсан, эрх зүйт төрийн гол тулгуур бөгөөд шүүх эрх мэдэл, хуулийн засаглалын үндсэн баталгаа юм.

Энэхүү нийтлэлийг бичиж эхлэхдээ манай улсад 90 гаруй жил ноёрхсон төрийн дэглэмийн талаар эргэцүүлэв. ЗХУ-н нөлөөгөөр тогтсон байсан тоталитар дэглэм нь захиргаадалтад суурилсан, дарангуйлал бүхий тогтолцоо билээ. Энэ талаар зохиолч Жорж Оруэлл “Амьтны ферм” номдоо хошигносон өнгө аясаар, амьтдаар төлөөлүүлэн тухайн үеийн эрх баригчдыг болон тогтолцоог тод томруун өгүүлэн шүүмжилсэн байдаг (Оруэлл) . Фермерийн амьтад, эзэн дарангуйлагчийн эсрэг бослого өдөөж, эрх тэгш, шударга ёсны зарчимд тулгуурласан засгийг байгуулдаг ч, тун удалгүй хяналтыг авсан гахайнууд “Бүх амьтад тэгш эрхтэй” хэмээсэн зарчмыг “Бүх амьтад тэгш эрхтэй боловч зарим амьтад бусдаасаа илүү эрхтэй” болгон өөрчилдөг. Манай улсад өнгөрсөн үеийн тогтсон сэтгэлгээ ул мөрөө үлдээсэн гэж хэлбэл буруутахгүй байх. “Амьтны ферм” номд гардаг шиг өнөөг хүртэл төрийн эрх барьж буй этгээдүүд дур зоргоороо, хэн нэгэнд, эсвэл бүлэгт давуу байдал олгох шийдвэр гаргадаг явдал гардаг. Үүнээс үүдэлтэйгээр, Үндсэн хуулиар хүлээн зөвшөөрч баталгаажуулсан хүний эрх, эрх чөлөөг жинхэнэ утгаар нь бодит амьдрал дээр хэрэгжүүлэх боломж боогдож, алдагдаж байна. Эрх зүйн тогтолцоо , тэр дундаа хууль тогтоомж дүрэм журам практикт хөрсөн дээр буусан байхыг тулд эрх зүйт төрийн зарчмууд, зүй зохистой соёл, нийтийн сэтгэлгээний өөрчлөлт чухал билээ. Монгол Улсын эрх зүйн тогтолцоо нь нүүдэлчдийн ёс заншил, социализмын үе, орчин цагийн ардчилсан засаглал зэрэг янз бүрийн эх сурвалжийн нөлөөгөөр түүхийн туршид томоохон өөрчлөлтийг туулж ирсэн. Өнөөгийн манай улсын засаглалын ноён нуруу нь төрийн бодлого, зохицуулалтын шударга, үр дүнтэй хэрэгжилтийг хангадаг захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа юм. Шударга ёс, ил тод, хариуцлагатай байх зарчимд үндэслэсэн захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа нь хувь хүний эрхийг хамгаалж, хууль дээдлэх зарчмыг баримталдаг. Энэхүү ажлыг бичихдээ, хуулийн зарчмуудын үүсэл гарал, онолын үндэслэл, захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны зарчмууд, тэдгээрийг англи, латин хэл дээр илэрхийлсэн дүйцэх хийгээд нийцэх зарчмуудтай зэрэгцүүлэн, орчин цагийн хууль зүйн гол агуулгын тайлбарыг судалсан болно. Түүнчлэн, жишээ сэлтээр баяжуулан өөрийн дүгнэлт үзэл бодлоо илэрхийлэн буулгав. Хуулийн зарчмуудын үүсэл гарал, онолын үндэслэл Хуулийн зарчмуудын үүсэл гарлыг судалж үзвэл, хуулийн аливаа зарчим нь хэм хэмжээний адил олон зуун жилийн түүхтэй ба эртний эрх зүйн уламжлал, философийн үзэл баримтлалаас улбаатай. Тухайлбал, Месопотами, Эртний Египет, Грек, Ром зэрэг соёл иргэншилд хуулийн дагуу бүх хүнд адил тэгш хандах зорилготой, шударга ёсны тухай ойлголтуудыг агуулсан эрх зүйн анхан шатны тогтолцоог боловсруулжээ. Ромын эрх зүй , ялангуяа иргэний эрх зүй “ius civile” хэмээх ойлголт нь хуулийн өмнө эрх тэгш байх зарчмын зарим үндэс суурийг тавьсан (Х.Сэлэнгэ)   (Д.Баярсайхан) . Ромын эрх зүйн сэтгэлгээ нь эрх зүйн байдал, хөрөнгө чинээнээс үл хамааран бүх иргэнд тэгш үйлчлэх ёстой гэсэн санааг гаргасан байдаг. Үндсэн хуулийн эрх зүйн үндэс суурь баримт бичгийн нэг болох Магна Харти 1215 нь хаан хуульд захирагддаг, хааныг оролцуулаад хүн бүр хуулийн дагуу адил тэгш, шударга ёсыг эдлэх эрхтэй гэсэн зарчмыг баталсан [1] (Ж.Цэцэгмаа) . Сэргэн мандалтын үеийн Жон Локк, Жан-Жак Руссо, Монтескье зэрэг сэтгэгч хууль дээдлэх, хуулийн өмнө эрх тэгш байх тухай үзэл санааг улам хөгжүүлсэн. Тэд нийгмийн байдал болон бусад хүчин зүйлээр ялгаварлан гадуурхахгүйгээр хууль бүх хүнд тэгш үйлчлэх ёстой гэж үзжээ. Улс төрийн философийг үндэслэгчдийн нэг Монтескье “Хуулийн амин сүнс” бүтээлдээ эрх мэдлийг хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх хэмээн хуваарилах зарчмыг тодорхойлсон нь иргэний эрх чөлөө, төр хоорондын харилцааг зохицуулах хамгийн оновчтой шийдэл төдийгүй эрх мэдлээ хэтрүүлэн хэрэглэх явдлаас сэргийлдэг гэжээ (Монтескье) . Хуулийн зарчмуудыг төлөвшүүлэхэд философийн онолууд бас чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Платон, Аристотель, Цицерон зэрэг сэтгэгч шударга ёс, байгалийн хууль, төрийн үүргийн тухай ойлголтуудыг судалж, эрх зүйн зарчмуудыг хөгжүүлэхэд нөлөөлжээ (Платон)   (Аристотель) . Үүний сацуу, эрт дээр үеэс нийгмийн ёс суртахууны зан байдал, шударга ёс, хувь хүмүүсийн эрх, үүргийн талаар сургаалууд хүн төрөлхтний шашны болон ёс суртахууны үнэт зүйлс болж, шударга, үнэнч байдал, хүний нэр төрийг хүндэтгэх зэрэг эрх зүйн зарчим, хэм хэмжээг төлөвшүүлсэн байдаг. Эрх зүйн янз бүрийн уламжлал, тогтолцоо нь түүх, соёл, институтийн нөхцөл байдалд тулгуурлан өөр өөрийн гэсэн зарчмуудыг боловсруулсан байдаг. Английн эрх зүйн уламжлалаас үндэслэсэн эрх зүйн тогтолцоо нь шүүхийн жишигт тулгуурлан цаг хугацааны явцад эрх зүйн зарчмуудыг хөгжүүлсэн бол, Европын олон оронд дэлгэрсэн, Ромын эрх зүйн нөлөөнд автсан эрх зүйн тогтолцоо нь хууль, дүрэмд эрх зүйн зарчмуудыг нэгтгэжээ. Исламын хууль, зан заншлын эрх зүй зэрэг бусад эрх зүйн тогтолцоо ч өвөрмөц зарчим, дүрэмтэй байдаг (Д.Баярсайхан) . Олон улсын эрх зүй, хүний эрхийн зарчмуудын хөгжил нь дэлхийн хэмжээнд эрх зүйн тогтолцоонд чухал нөлөө үзүүлжээ. Олон улсын гэрээ, конвенц, тунхаглал нь хүний эрхийг хамгаалах, улс хоорондын зөрчилдөөнийг шийдвэрлэх, дэлхийн хамтын ажиллагааг дэмжих хэм хэмжээ, стандартыг тогтоосон байдаг (НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблей) . Эдгээр олон улсын эрх зүйн баримт бичигт тусгагдсан тэгш эрх, ялгаварлан гадуурхахгүй байх, шударга шүүхээр шүүлгэх эрх зэрэг зарчим нь дотоодын эрх зүйн тогтолцоонд нөлөөлдөг. Хуулийн зарчмуудын гарал үүсэл нь хүн төрөлхтний түүх, философи, шашин шүтлэг, итгэл үнэмшил, хүсэл эрмэлзэл, эрх зүйн эх сурвалжаас үндэслэсэн олон талт шинж чанартай ба нийгэм, соёл, улс төрийн нөхцөл байдлын улмаас хувьсан, цаг хугацааны явцад өөрчлөгдөж, дасан зохицож, нийгмийн үнэт зүйл, шударга ёсны талаарх ойлголтыг бүрэлдүүлжээ. Онолын хувьд зарчим нь нэг талаас нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн, хуваагдах боломжгүй, тодорхой, ойлгомжтой, хоорондын зөрчилгүй, цогц тогтолцоог дэмжсэн байхыг зорьдог (Д.Сүнжид) . Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тасралтгүй, ил тод, үр дүнтэй, үндэслэлтэй байх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хамгаалах зарчим нь захиргааны эрх зүй, хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны шударга ёс, сайн засаглалын зарчмаас эхтэй. Хуулийн зарчмууд нь төрийн үйл ажиллагаа нээлттэй, шударга, хуулийн дагуу, хариуцлагатай, олон нийтийн оролцоог ханган явагдах ёстой гэсэн үндсэн ойлголтыг тусгадаг. Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны зарчмыг хөгжүүлэхэд Австри, Америкийн хуульч, философич, эрх зүйн позитивизмын онолын төлөөлөгч Ханс Кельзен онолын томоохон хувь нэмэр оруулсан. Тэрээр өргөн хүрээтэй эрх зүйн онолуудыг тусгаж, хуулийн тогтолцооны хүрээнд захиргааны үйл ажиллагаанд эрх зүйн хэм хэмжээ, эрх мэдлийн хуваарилалт, шүүхийн хяналт, формализм ба эрх зүйн позитивизм, шүүхийн хараат бус байдал, эрх зүйн тодорхой байдлын үүргийг тодорхойлсон билээ  (Кельзен) . Хууль дээдлэх ёс, ардчилсан засаглал, хүний эрх зэрэг нь хуулийн зарчмуудын онолын үндэслэл болж, процессын шударга байдал, хариуцлага, хувь хүний эрх, ашиг сонирхлыг хамгаалахад чиглэгддэг. Хуулийн зарчмуудыг баримталснаар захиргааны байгууллагууд тогтолцоог хууль ёсны, үр дүнтэй болгоход хувь нэмрээ оруулж, төр олон нийтэд итгэлийг төрүүлдэг. Эрх зүйн зарчмуудын гарал үүсэл, онолын үндэслэлийн талаар эсрэг тэсрэг үзэл бодол, шүүмжлэл байдгийг хүлээн зөвшөөрөх нь зүйтэй. Хуулийн зарчмууд онолын хувьд үнэ цэнтэй хэдий ч соёл, нийгэм, улс төрийн хүчин зүйлээс шалтгаалж практикт хэрэглэхэд бэрхшээлтэй тулгардаг гэж зарим судлаачид үздэг. Түүнчлэн, хуулийн зарчмуудыг тууштай бус тайлбарлаж, хэрэглэх нь ялгааг бий болгож болзошгүй гэдгийг анхаарах хэрэгтэй. Хууль зүйн зарчмуудыг прагматик асуудал, нийгмийн үнэт зүйлс зэрэг бусад хүчин зүйлээс хэдий хэмжээнд чухалчлан авч үзэх талаар эрдэмтэд өөр өөр байр суурьтай байдаг. Эдгээр ялгаатай үзэл бодол нь хууль зүйн шинжлэх ухааны хөгжилд үнэ цэнтэй хувь нэмэр оруулахын зэрэгцээ эрх зүйн тогтолцоо, засаглалыг төлөвшүүлэхэд эрх зүйн зарчмуудын гүйцэтгэх үүргийг улам бүр тодорхой болгодог билээ. Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны үндсэн зарчмууд, хууль зүйн гол агуулга Хуулийн зарчмуудыг орчин үеийн эрх зүйн тогтолцоонд Үндсэн хууль болон хуулийн заалтуудаар дамжуулан улам боловсронгуй болгож, кодчилсон байдаг. Олон улс оронд, Монгол улсад ч мөн хууль дээдлэх зарчим, төрийн эрх бүхий байгууллага түүний ажиллах хүрээ, хүлээх үүрэг, хуулийн зарчмуудыг тодорхой заасан байдаг. Зарчмуудыг Үндсэн хуульд заасан нь захиргааны эрх мэдлийн хүрээнд үйл ажиллагаа явуулах эрх зүйн орчныг тогтоосон билээ. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 1 дүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт “ Ардчилсан ёс, шударга ёс, эрх чөлөө, тэгш байдал, үндэсний эв нэгдлийг хангах, хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн” гэж заасан  (Монгол Улсын Үндсэн хууль) . Захиргааны ажиллагаа нь хуулиар зөвшөөрөгдсөн, эрх зүйн хэм хэмжээ, журамд нийцсэн байх ёстой гэсэн зарчмыг энэ заалтад тусгажээ. Түүнчлэн, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 12 дахь хэсэгт “Төрийн байгууллага, албан тушаалтанд өргөдөл, гомдлоо гаргаж шийдвэрлүүлэх эрхтэй. Төрийн байгууллага, албан тушаалтан нь иргэдийн өргөдөл, гомдлыг хуулийн дагуу шийдвэрлэх үүрэгтэй” , 16 дугаар зүйлийн 14 дэх хэсэгт “Монгол Улсын хууль, олон улсын гэрээнд заасан эрх, эрх чөлөө нь зөрчигдсөн гэж үзвэл уул эрхээ хамгаалуулахаар шүүхэд гомдол гаргах, ... шударга шүүхээр шүүлгэх эрхтэй.” , 19 дүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт “Төрөөс хүний эрх, эрх чөлөөг хангахуйц эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн болон бусад баталгааг бүрдүүлэх, хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчихтэй тэмцэх, хөндөгдсөн эрхийг сэргээн эдлүүлэх үүргийг иргэнийхээ өмнө хариуцна” гэж тус тус зохицуулсан  (Монгол Улсын Үндсэн хууль) Тасралтгүй, ил тод, үр дүнтэй, үндэслэлтэй байх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хамгаалах зарчмуудыг Захиргааны ерөнхий хууль, Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль зэрэг эрх зүйн баримт бичигт тусгаж өгсөн байдаг. Эдгээр хуульд захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа, захиргааны шийдвэр гаргах үйл явцын тогтолцоог бүрдүүлж, шударга ёс, хариуцлага, эрх зүйн хэм хэмжээг дагаж мөрдөхийг заажээ. Тухайлбал, Захиргааны ерөнхий хуульд зааснаар захиргааны байгууллага нь хуульд заасан төрийн болон албаны нууцад хамаарахаас бусад үйл ажиллагааг ил тод, нээлттэй явуулах, шийдвэр нь зорилгодоо нийцсэн, бодит нөхцөлд тохирсон, үндэслэл бүхий, үр нөлөөтэй байх ёстой аж. Үүнээс гадна, захиргааны байгууллага нь захиргааны шийдвэрээр эрх, ашиг сонирхол нь хөндөгдөж болзошгүй хүмүүст мэдэгдэж, шийдвэр гаргах үйл явцад оролцох боломжийг олгоно. Цаашилбал, хувь хүн өөрийн ашиг сонирхлын зөрчилтэй захиргааны үйл ажиллагаанаас татгалзах эрхтэй бөгөөд захиргааны эрх бүхий байгууллага бүх үйл явцын туршид хууль ёсны итгэлийг хамгаалах үүрэгтэй (Захиргааны ерөнхий хууль) . Харин Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуульд шүүхийн өмнө эрх тэгш байх, шүүх эрх мэдлийг шүүх хэрэгжүүлэх шүүгч хараат бус байх, мэтгэлцэх зарчмыг заажээ (Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль) . Тухайлбал, латинаар “Principium iuris et aequitatis” буюу хууль ба тэгш байдлын зарчим нь шүүх шийдвэр гаргахад эрх зүйн хэм хэмжээ, шударга ёсны аль аль нь чухал. Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад шүүгчид маргааныг шийдвэрлэхдээ зөвхөн хуулийн заалтаас гадна шударга, тэгш байдлын зарчмуудыг анхаарч үзэх ёстой зарчимтай зүй ёсоор нийцэлтэй билээ. Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны гол зарчим нь захиргааны бүх үйлдлийг хуулиар зөвшөөрсөн байх ёстой хуульд үндэслэх зарчим юм. Хуульд үндэслэх зарчим нь төрийн эрх баригчид эрх мэдлээ дур зоргоороо буюу дарангуйлан хэрэгжүүлж байгаа эсэхийг шалгах, тэдний үйлдлийг хууль ёсны, урьдчилан таамаглаж болохуйц, хууль журамд үндэслэсэн хяналтад байлгахыг баталгаажуулдаг. Энгийнээр хэлбэл, захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны эрх зүйн орчныг бүрдүүлэн, тэр хүрээнд захиргааны шийдвэр нь Үндсэн хууль, хууль тогтоомж, дүрэм журамд нийцсэн байх ёстой ба захиргааны байгууллагаас хуулиас давсан хэм хэмжээ тогтоох ёсгүй. Хуульд үндэслэх зарчим нь төрийн эрх мэдлийг тогтоосон хууль тогтоомж, журмын дагуу хэрэгжүүлэхийг баталгаажуулж, хууль дээдлэх үндсэн амлалтыг илэрхийлдэг. Бусад улс орны нэгэн адил Монгол Улсад энэ зарчмыг баримтлах нь хувь хүний эрхийг хамгаалах, хариуцлагыг дэмжих, засаг захиргааны тогтолцоог хууль ёсны болгоход зайлшгүй шаардлагатай, үүнд энэ зарчмын ач холбогдол оршино. Шуурхай тасралтгүй байх зарчим нь захиргааны эрх зүйн үндсэн ойлголт бөгөөд шуурхай тасралтгүй байх гэдэг нь захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааг нэг шатнаас нөгөө шатанд шаардлагагүй саатал, тасалдалгүйгээр тасралтгүй үргэлжлүүлэхийг хэлнэ. Захиргааны үйл явц үр дүнтэй өрнөж, цаг тухайд нь шийдвэр гаргах, холбогдох хүмүүсийн эрхийг хамгаалах боломжийг олгодог. Шуурхай тасралтгүй байх зарчмын дагуу захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны үр ашиг, шударга байдал, эрх зүйн хэм хэмжээг дагаж мөрддөг. Энэхүү зарчмын ач холбогдол нь шүүхийн анхаарлыг нэг хэрэгт төвлөрүүлж, шүүгчийн дотоод итгэл бүрдэхэд нөлөөлөх бүх нөхцөлийг бүрдүүлэхэд оршино (А.Эрдэнэцогт) . Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд ардчиллын үзэл санаа, сайн засаглалын зарчим, ил тод, нээлттэй байх нь засгийн газар , байгууллага, олон нийт хоорондын итгэлцлийг бий болгоход чухал үүрэгтэй. Захиргааны үйл ажиллагаа хуульд заасан нууцаас бусад үйл ажиллагаанд ил тод, нээлттэй байх зарчим нь мэдээллийг олон нийтэд хүртээмжтэй, оролцогч талуудад хариуцлагатай, ойлгомжтой байдлаар үйл ажиллагаа явуулах засаглалын суурь ойлголт юм. Энэхүү зарчим нь шийдвэр гаргах үйл явцыг ил тод явуулж, хариуцлага тооцох боломжийг бүрдүүлдэг ардчилсан нийгмийн язгуур билээ. Ил тод байдал нь иргэд захиргааны үйл ажиллагааг нягтлан шалгах, төрийн албан тушаалтнуудад хийсэн үйлдлийнхээ төлөө хариуцлага тооцох боломжийг олгодог ач холбогдолтой. Харин хуульд заасан нууц гэдэг нь Нийтийн мэдээллийн ил тод байдлын тухай хуульд заасан хуулийн хүрээгээр хязгаарлагдахыг ойлгоно  (Нийтийн мэдээллийн ил тод байдлын тухай хууль) . Захиргааны үйл ажиллагаа нь цомхон атлаа үр дүн өндөртэй байхыг нийгмийн зүгээс шаарддаг тул үр нөлөөтэй байх зарчмыг хуульд тусгасан байдаг. Захиргаа нь төсвөөс санхүүждэг байгууллагын хувьд үйл ажиллагаагаа эдийн засгийн хэмнэлтэй байдлаар зохион байгуулах нь зардал мөнгө хэмнэх гэсэн утгаараа бус, хөрөнгийг үр ашигтай зарцуулах гэсэн агуулгатай. Үүнээс гадна, хүний эрхийг хангах, байгаль орчныг хамгаалах үр нөлөөг давхар тооцохыг ойлгоно. Зарчмын дагуу хамгийн сайн боломжит хувилбарыг сонгох үүргийг захиргааны байгууллага хүлээнэ (Ц.Сарантуяа, А.Энхтуяа, Б.Батзул, & С.Мөнхжаргал) . Ингэхдээ “Salus populi suprema lex esto” буюу ард түмний сайн сайхны төлөөх дээд хууль байх ёстой гэсэн нийтийн эрх ашиг, нийгмийн сайн сайхныг хувь хүний эрх ашгаас дээгүүрт тавих зарчмыг урьтал болгож буй нь захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад төрийн бодлоготой холбоотой шийдвэр, захиргааны байгууллагаас нийтийн ашиг тусын тулд авч хэрэгжүүлсэн үйл ажиллагааг дэмждэг байх ёстойд тулгуурлаж байна. Захиргааны үйл ажиллагаандаа баримтлах, олон чухал шалгуурыг багтаасан тусгай зарчмын нэг нь зорилгодоо нийцсэн, бодит нөхцөлд тохирсон, шийдвэр нь үндэслэл бүхий байх зарчим юм. Зорилгодоо нийцсэн байх зарчим нь “Summum jus, summa injuria” буюу хэт шударга ёс бол туйлын шударга бус явдал юм гэсэн латинаар илэрхийлсэн зарчимтай дүйнэ. Энэ нь хууль бус үр дагаварт хүргэх хатуу, хэт туйлширсан тайлбарыг хэрэглэхээс сэрэмжлүүлдэг. Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад шүүгчид шударга ёсыг хангах, тэнцвэргүй, хатуу үр дагавраас зайлсхийхийн тулд эрх зүйн хэм хэмжээг хэрэглэхдээ шударга байхыг эрхэмлэдэг. Шийдвэр нь үндэслэл бүхий байх зарчим нь хууль ёсны шийдвэр, захиргааны үйл ажиллагаа нь нотлох баримт, хууль, тогтоосон журамд үндэслэсэн байх ёстой гэсэн санааг илэрхийлдэг “Ex nihilo nihil fit”  буюу юу ч байхгүйгээс үүсдэггүй гэсэн утгатай зарчимтай нийцнэ. Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад захиргааны байгууллагаас гаргасан шийдвэрийнхээ үндэслэлийг гаргаж, хуульд заасан бүрэн эрхийнхээ хүрээнд үйл ажиллагаа явуулснаа нотлохыг, мэдээлэл өгөхийг шаарддаг. Товчхондоо, эрх зүйт төрийн зарчмыг захиргаанаас үйл ажиллагаандаа хэрэгжүүлж байгаа эсэхийг шалгах хэмжүүр болгодог. Зорилгодоо нийцсэн, бодит нөхцөлд тохирсон, шийдвэр нь үндэслэл бүхий байх зарчмыг хуулийн албан бус тайлбарт тодорхойлсноос үзвэл: (i) захиргаанаас тухайн шийдвэрийг зөвхөн шаардлагатай үед л гаргах ёстой, (ii) зорилгод тохирсон буюу тухайн арга зам шийдвэрийн хувилбар нь хүрэхээр зорьж буй зорилгыг дэмжсэн байх, (iii) бодит нөхцөл байдалд тохирсон буюу хэмжээнээс хэтрээгүй байх гэсэн агуулгаар тайлбарлажээ (Д.Ренчиндорж) (Ц.Сарантуяа, А.Энхтуяа, Б.Батзул, & С.Мөнхжаргал) . Энэ зарчим нь бусад материаллаг хуульд туссан тусгай зарчмуудаас шүүхийн хяналтын хэмжүүр болдог, шүүхээс энэ зарчим, хуулийн заалтыг баримтлан хэрэг, маргааны шийдвэрлэдгээрээ онцлогтой аж. Латинаар “Dura lex, sed lex” буюу хууль хатуу, гэхдээ хууль гэх зарчим байдаг ба эрх зүйн дүрэм, шийдвэр нь заримдаа хатуу ширүүн, эсвэл таагүй үр дагаварт хүргэж болзошгүйг хүлээн зөвшөөрч, тэдгээрийг дагаж мөрдөх ёстойг сануулдаг. Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад хуулийн дагуу шийдвэр гаргах ёстой гэдгийг талууд болон шүүгчдэд анхааруулдаг. Түүнчлэн хамгийн чухал нь “Principle of Proportionality” буюу тэнцвэрт байдлыг харгалзах, дэнслэх гэж дүйцүүлэн ойлгож болох зарчим үйлчилнэ. Бусдын эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хөндсөн захиргааны шийдвэр гаргах тохиолдолд тэдгээрт урьдчилан мэдэгдэх, оролцоог нь хангах зарчим нь өнөө үед процессын эрх зүйн гол зарчим болон тогтсон “Audi alteram partem” буюу нөгөө талыг нь сонс гэсэн эртний Ромын үеэс эхтэй мэдэгдэх ба сонсгох гэсэн утгатай зарчим юм. Энэ зарчмын дагуу эрх зүйн маргаанд оролцогч бүх талуудад үг хэлэх боломжийг олгодог. Захиргааны хэргийн шүүх хуралдаанд хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны шударга байдлыг хангаж, захиргааны шийдвэрт оролцож буй хувь хүн, аж ахуйн нэгжид өөрсдийн нэхэмжлэлийг танилцуулах, тэдний эсрэг гаргасан маргаанд хариу өгөх боломжийг олгодог. Зарчим үйлчилж байдгийн бодит жишээ болгон хүүхдийн тоглоомын талбай байсан газарт барилга барих болсон талаар гаргасан төрийн шийдвэрийн эсрэг хэсэг иргэдийн гаргасан өргөдлийн талаар авч үзье. Энэ тохиолдолд захиргааны хэргийн шүүх хэрэг хянан шийдвэрлэхдээ, эрх нь хөндөгдөж болзошгүй байрны бусад иргэдэд зохих мэдээллийг өгч, мэдэгдэж, тэдний оролцоог хангах үүрэг хүлээнэ. Зөвхөн иргэдийн талын санаачилгаар бүх асуудлыг шийдвэрлэх бус, зөвшөөрлийн дагуу барилга барих гэж буй хуулийн этгээдийн саналыг сонсох үүрэгтэй учраас, хуулийн этгээдийн төлөөллийг шүүх ажиллагаанд оролцуулж, тэдний зүгээс нотлох баримт гаргаж өгөх, шүүхэд хүсэлт гаргах, шүүх хуралд үг хэлэх боломжоор хангана. Ингэснээр, шүүх аливаа ашиг сонирхлын зөрчлийг хянан шийдвэрлэж, бүх талуудын эрх, ашиг сонирхлыг процессын туршид хамгаална. Ашиг сонирхлын зөрчилтэй захиргааны үйл ажиллагаанаас татгалзан гарах, татгалзан гаргах боломжийг хангах зарчим нь шүүх шийдвэр гаргахад шударга, хараат бус байх шаардлагатайг онцолсон “Nemo judex in causa sua” буюу хэн ч өөрийнхөө хэрэг дээр шүүгч байх ёсгүй зарчмаас гаралтай. Энгийнээр тайлбарлавал, захиргааны хэргийн шүүх хуралдаанд шүүгч, шийдвэр гүйцэтгэгчид хувийн ашиг сонирхол, нэг талыг барьсан хэргийг хянан шийдвэрлэхийг хориглоно. Энэ зарчим нь хувийн ашиг сонирхол болон албан тушаалтанд хуулиар хүлээлгэсэн албан үүрэг хоорондын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх, төрийн ил тод, итгэл даах байдлыг хангах онцгой ач холбогдол бүхий зарчим юм (Ц.Сарантуяа, А.Энхтуяа, Б.Батзул, & С.Мөнхжаргал) . Энэхүү асуудлыг Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлыг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хуулиар зохицуулжээ (Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлыг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хууль) . Тайлбарлавал, нийтийн албан тушаалтан албаны бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх үед түүний хувийн ашиг сонирхол нийтийн ашиг сонирхолтой зөрчилдөх бол, албан үүргээ тэгш шударгаар хэрэгжүүлэхэд харшаар нөлөөлж болохуйц нөхцөлийг ашиг сонирхлын зөрчил гэнэ. Улсын бүртгэлийн газрын шийдвэрийн дагуу компанийн хувьцааг бусдад шилжүүлсэн хэргээр хуралдах байсан захиргааны хэргийн шүүхийн шүүгчийн гэр бүлийн хүн тус компанид ажилладаг байсан тул шүүгч тус хэргийг хянан шийдвэрлэхээс татгалзсан байдаг. Энэ нь ашиг сонирхлын зөрчилтэй захиргааны үйл ажиллагаанаас татгалзан гарах, татгалзан гаргах боломжийг хангах зарчим бодит амьдрал дээр хэрэгжсэн жишээ болно. Хууль ёсны итгэлийг хамгаалах зарчим  гэж нийтийн эрх зүйн аливаа харилцаанд захиргааны үйл ажиллагаанд оролцогч иргэн, хуулийн этгээдэд эдийн буюу мөнгөн дүнгээр илэрхийлэгдэх эрх зүйн үр дагавар үүссэн тохиолдлыг ойлгоно. Харин эерэг нөлөөлөл бүхий хууль бус захиргааны актыг хүчингүй болгох тохиолдол үүсвэл, захиргааны үйл ажиллагаанд оролцогч иргэн, хуулийн этгээдийн итгэл хамгаалагдахгүй. Иргэн, хуулийн этгээдэд эерэг үр дагавар үүсэхээр байсан ч, уг харилцаа дууссан бол итгэл хамгаалах зарчим хэрэглэгдэхгүй хэмээн хуульд тайлбар оруулсан байдаг. Энгийнээр хэлбэл, иргэн хууль эрх зүйн акт өөрчлөгдсөнөөр хуулийн дагуу хийж буй үйлдэл нь дагаж өөрчлөгдөхгүй гэсэн итгэлтэй байх, харин хууль өөрчлөгдөж сөрөг үр дагавар үүсэх бол захиргааны байгууллага буцаан хэрэглэж болдоггүй байна. Өөрт тохиолдсон бодит жишээг татъя. 1’072 хувьцаатай Монгол Улсын иргэн бүр 256’000 төгрөгийн ногдол ашиг хүртэхээр болсон боловч банкны дансаа хаасан байсан тул авч чадаагүй би, нөхөж авахаар хүсэлт гаргаж авсан явдал нь итгэл хамгаалах зарчим үйлчилсэн жишээ юм. Ер нь бол энэ зарчим нь “Ubi jus, ibi remedium” буюу эрх хаана байна тэнд түүнийг засаж залруулах зүйл байна гэсэн утгатай ойролцоо юм. Хууль бусаар хохирсон, эсвэл хууль ёсны хохирол амссан хүмүүс гомдлоо барагдуулах, нөхөн төлүүлэх арга замыг эрэлхийлэх эрхтэй гэдгийг баталдаг ба захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад хувь хүн хууль ёсны эрхээ хэрэгжүүлэх боломжийг олгодог. Дүгнэлт Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд шударга, хариуцлагатай, хууль дээдлэх ёсыг хангахад шуурхай тасралтгүй, ил тод, үр дүнтэй, үндэслэлтэй, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хамгаалах зарчим нэн чухал юм. Хуулийн зарчмуудыг тус тусад нь авч үзэх бус хоорондоо харилцан хамааралтай, нэг нь нөгөөтэйгөө уялдсан цогц байдлаар харах хэрэгтэй. Нэг талаас, зарчмуудыг хуульд тусгаж өгснөөр тунхаглал төдий зүйл байхаа больж, шүүхийн хэрэглэдэг хуулийн хэм хэмжээ болдог байна. Энгийнээр хэлбэл, хуульд заасан зарчмыг зөрчвөл хуулийн дагуу хариуцлага хүлээх үр дагавартай. Нөгөө талаас, захиргааны хэргийн шүүхүүд бэрхшээл, төвөгтэй асуудлыг даван туулахад удирдлага болговол, зохих үзэл баримтлал буюу хуулийн зарчмуудыг баримталснаар захиргааны тогтолцооны шударга байдал, хууль ёсны байдалд хувь нэмэр оруулж, төрийн байгууллагуудад итгэх олон нийтийн итгэлийг бий болгоно. Хуулийн зарчмуудыг баримтлах нь хувь хүний эрх, ашиг сонирхлыг хамгаалах, захиргааны шийдвэр шударга, хуулийн дагуу гарахад тусалдаг. Гэхдээ “Lex specialis derogat legi generali”  буюу салбар хуулийн зарчим ерөнхий хуулийн зарчмыг давах ёсгүй гэдгийг санах хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, хуулийн тодорхой заалтууд хоорондоо зөрчилдсөн тохиолдолд Үндсэн хуулийн заалтыг дээгүүрт тооцох буюу захиргааны хэргийн шүүх хуралдаанд шүүгч захиргааны тусгай хууль тогтоомжийг тайлбарлах, хэрэглэхэд эрх зүйн ерөнхий зарчмуудыг илүүд үзэх ёстой. Монгол Улсад захиргааны байгууллагууд олон нийтийн оролцоо, ил тод, хариуцлагатай байх боломжийг бүрдүүлж өгснөөр ардчилал, хууль дээдлэх зарчим, хүний эрхийн зарчмыг сахин хамгаалахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Эцэст нь “Fiat justitia, ruat caelum” буюу тэнгэр нэргэсэн ч шударга ёс тогтох ёстой зарчмын дагуу ноцтой үр дагаварт хүргэж байсан ч шударга ёсыг хангах нь нэн чухал билээ. Б.Минжин Ашигласан эх сурвалж Монтескье, Б. д. (2009). Хуулийн амин сүнс . (Т.Төмөрхүлэг, орч.) Улаанбаатар, Монгол: Монсудар хэвлэлийн газар. УИХ. (1992, 01 13). Монгол Улсын Үндсэн хууль . Эрх зүйн нэгдсэн систем: https://legalinfo.mn/mn/detail/367 Д.Баярсайхан. (2000). Ромын эрх зүй  (2 дахь хэвлэл). Улаанбаатар, Монгол: МУИС - Адмон. Х.Сэлэнгэ. (2002). Ромын эрх зүй  (2 дахь хэвлэл). Улаанбаатар, Монгол: МУИС. Хууль зүйн сургууль - Нью-Майн. Ж.Цэцэгмаа. (2007). Гадаад орнуудын төр эрх зүйн түүх . Улаанбаатар: Сэлэнгэ Пресс ХХК. Платон. (2005). Төр улс . Улаанбаатар. Аристотель. (2006). Улс төр  (2 дахь хэвлэл). Улаанбаатар, Монгол: Интерпресс. Д.Баярсайхан. (1996). Эрх зүйн онол . (Т.Мөнхжаргал, ред.) Улаанбаатар, Монгол: Уриа компани. НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблей. (1948, 12 10). Монгол Улсын Олон улсын гэрээ: Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем: https://legalinfo.mn/mn/detail/1271 Ц.Сарантуяа, А.Энхтуяа, Б.Батзул, & С.Мөнхжаргал. (2016, 05). Захиргааны хэргийн үйл ажиллагааны тусгай зарчим . Jusline & Эрх зүйн мэдээлэл (003). УИХ. (2016, 02 04). Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль . Эрх зүйн нэгдсэн систем: https://legalinfo.mn/mn/detail/11703 Д.Ренчиндорж. (2018, 06 11). Захиргааны ерөнхий хуулийн "Зорилгодоо нийцсэн, бодит нөхцөлд тохирсон байх, шийдвэр нь үндэслэл бүхий байх" зарчмыг шүүхийн практикт хэрэглэсэн байдал . Legal data. Ц.Сарантуяа, А.Энхтуяа, Б.Батзул, & С.Мөнхжаргал. (2016, 01). Захиргааны хэргийн үйл ажиллагааны тусгай зарчим . Jusline & Эрх зүйн мэдээлэл (002). А.Эрдэнэцогт. (2013). Захиргааны процессын эрх зүй. Гарын авлага . Улаанбаатар, Монгол: Хууль зүйн яам; "Хууль зүйн салбарын үйлчилгээг сайжруулах" төсөл. https://nli.gov.mn/gariinavlaga/Zahirgaanii%20progress.pdf Оруэлл, Ж. (2021). Амьтны ферм . (О.Тогоохүү, орч.) Улаанбаатар, Монгол: Монсудар. УИХ. (2012, 01 19). Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлыг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хууль . Эрх зүйн нэгдсэн систем: https://legalinfo.mn/mn/detail/397 Д.Сүнжид. (2018, 04 12). Захиргааны ерөнхий хууль, захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуульд заасан шүүхийн хяналтын үзэл баримтлал . Legal data. https://legaldata.mn/b/728# УИХ. (2011, 06 16). Нийтийн мэдээллийн ил тод байдлын тухай хууль . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем: https://legalinfo.mn/mn/detail?lawId=16390263044601 Кельзен, Х. (2013). Хэм хэмжээний тухай ерөнхий онол . (М.Хатанбаатар, орч.) Улаанбаатар, Монгол: Шинжлэх ухааны академийн Философи, социологи, эрх зүйн хүрээлэнгийн Хууль зүйн судлалын төв; Монгол улсын их сургуулийн Хууль зүйн сургуулийн Харьцуулсан эрх зүй, олон улсын эрх зүйн судлалын төв. УИХ. (2015, 06 19). Захиргааны ерөнхий хууль . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем: https://legalinfo.mn/mn/detail/11259 Зүүлт тэмдэглэл [1] 1215 оны Эрх чөлөөний Их Харти нь хүний эрх, эрх чөлөөний институтийн хөгжилд чухал хувь нэмэр оруулсан феодал ангийн баримт бичиг юм. Зарим судлаачид Магна Хартиг хэмжээгүй эрхт хааны эрх мэдлийг хязгаарлахад чиглэсэн байдаг учраас Үндсэн хуулийн дайтай эрх зүйн баримт бичиг гэдэг бол бусад нь хааны бууж өгөх тухай гэрээ ч гэж үзэх нь бий. Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны зарчим #LawyerBirdie #ХуульчШувуухай #ЭрхЗүйнБлог #ЭрхЗүй #ЗахиргааныЭрхЗүй #ЖоржОруэлл #ЗахиргааныХэрэгХянанШийдвэрлэхАжиллагааныЗарчим #ХуульдҮндэслэхЗарчим #ЭртнийРом #ШуурхайТасралтгүйБайхЗарчим #МагнаХарти #ИлТодНээлттэйБайхЗарчим #ХуулийнАминСүнс #ҮрНөлөөтэйБайхЗарчим #ЖанЖакРуссо #ЗорилгодооНийцсэнБодитНөхцөлдТохирсонШийдвэрНьҮндэслэлБүхийБайхЗарчим  #ЖонЛокк #УрьдчиланМэдэгдэхОролцоогНьХангахЗарчим #АшигСонирхлынЗөрчилтэйЗахиргааныҮйлАжиллагаанаасТатгалзанГарахТатгалзанГаргахБоломжийгХангахЗарчим #Аристотель #Цицерон  #Грек #ХансКельзен #ХуульЁсныИтгэлийгХамгаалахЗарчим #PrincipiumIurisEtAequitatis  #ҮндсэнХууль #Платон #SalusPopuliSupremaLexEsto #SummumJusSummaInjuria #ExNihiloNihilFit #DuraLexSedLex #Монтескье #PrincipleOfProportionality #AudiAlteramPartem #NemoJudexInCausaSua #UbiJusIbiRemedium #АмьтныФерм #LexSpecialisDerogatLegiGenerali #FiatJustitiaRuatCaelum #Месопотами #ЭртнийЕгипет

Захиргааны хэргийн шүүхийн хүлээн авсан нэхэмжлэл, шийдвэрлэсэн хэрэг Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхэд хийсэн мэргэжлийн дадлагын тайлангийн агуулга Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхэд хийсэн Мэргэжлийн дадлагын тайлангийн цуврал нийтлэлтэй танилцаарай. Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхийн танилцуулга Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Талархал Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Удиртгал - Мэргэжлийн дадлагын төлөвлөгөө Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Дадлагажиж хийж гүйцэтгэсэн ажил - Шүүхийн албан хаагчдын ажлын чиг үүрэг Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Шүүхэд ирүүлсэн материалтай танилцах ажил Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд байлцах ажил Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх Дадлагажиж хийж гүйцэтгэсэн зарим ажил Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Системд эрх зүйн акт байршуулах, мэдээлэл авах эх сурвалжийг олж мэдэх ажил #LawyerBirdie #ХуульчШувуухай #ЭрхЗүй #ЭрхЗүйнБлог #НийслэлДэхЗахиргааныХэргийнАнханШатныШүүх #НдЗХАШШ #МэргэжлийнДадлага #Шүүх #Дадлага #Тайлан #Танилцуулга #ЗахиргааныЭрхЗүй #ЗахиргааныПроцессынЭрхЗүй #ХэрэгХянанШийдвэрлэхАжиллагаа #ШүүхийнСтатистик #СтатистикДүнШинжилгээ #БэрхшээлБаШийдэл #АжиглалтБаСанал #ЭрхЗүйнМэдээллийнЭхСурвалж #ШүүхийнАлбанХаагчийнАжлынЧигҮүрэг #ШүүхХуралдаандАжиглагчаарОролцох

Захиргааны хэргийн шүүх нь захиргааны үйл ажиллагаа хууль ёсны эсэхэд гадаад буюу хөндлөнгийн хяналтыг хүн, хуулийн этгээдийн нэхэмжлэлээр үүсгэсэн маргааныг шийдвэрлэх замаар хэлбэржсэн эрх зүйн хамгаалалтыг хэрэгжүүлэгч шүүх эрх мэдлийн байгууллага юм. Зорилго нь хүний эрх, эрх чөлөө , хууль ёсны ашиг сонирхлыг хамгаалах, эрх зүйт төр хийгээд ардчиллыг баталгаажуулахад оршино  (Г.Банзрагч) . Шүүгч хүн “Шүүгч би шүүх эрх мэдлийн ариун журамт үүрэг, Монгол Улсын Үндсэн хуульт байгуулал, хүний эрх, эрх чөлөө, шударга ёс, хуулийг дээдлэн хамгаалж хэрэг, маргааныг хэнээс ч хараат бус, зөвхөн Монгол Улсын Үндсэн хууль, бусад хуульд нийцүүлэн шийдвэрлэж, шүүгчийн ёс зүйг чанд сахиж явахаа ард түмэндээ батлан тангараглая. Хэрэв миний бие өргөсөн тангаргаасаа няцвал шүүгчийн албан тушаалаас нэн даруй огцорч, хуульд заасан хариуцлага хүлээнэ.”  хэмээн тангараг өргөж, шүүхийн албаны нууцын баталгаа гаргана. Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхийн танилцуулгын агуулга товч тайлбарыг инфографик зурагт буулгав. Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхийн түүхэн хөгжил УИХ-аас 2002 оны 12 дугаар сарын 26-ны өдөр Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль [1]   (ЗХХШтХ)  болон Захиргааны хэргийн шүүх байгуулах тухай хуулийг [2]   (ЗХШБтХ)  баталж, 2004 оны 6 дугаар сарын 01-ний өдрөөс эхлэн дагаж мөрдөснөөр манай улсад анх удаа нийтийн эрх зүйн субъект болох захиргааны байгууллага , албан тушаалтны хууль дээдлэх, хүн, хуулийн этгээдийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хангаж байгаад шүүхийн хяналт тавьж, тэдгээрийн зөрчигдсөн эрхийг сэргээн тогтоох зорилго бүхий захиргааны хэргийн дагнасан шүүх  байгуулагдсан. 20 жилийн түүхтэй уг шүүх нь нэршлийн хувьд анх Захиргааны хэргийн анхан шатны 20 дугаар шүүх  гэж байсан ба 2015 оноос Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх хэмээн өөрчлөн нэрлэгдсэн байна (Түүхэн замнал) . Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхийн түүхэн хөгжлийг инфографик зурагт буулгав. Шүүхийн бүтэц зохион байгуулалт, бүрэлдэхүүн Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхийн албан хаагчийн дийлэнх нь залуу, хийж бүтээх хүсэл эрмэлзэлтэй, эрч хүчтэй, хоорондоо нийтэч, тусалж дэмжихэд бэлэн гэдгээ байнга илэрхийлсэн эерэг харьцаа, хандлагатай хамт олон аж. Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхийн тамгын газрын бүтцийн зураглалыг, бүрэлдэхүүний хамтаар бүдүүвч зургаар харуулав. Захиргааны хэргийн анхан шатны 20 дугаар шүүх  анх байгуулахдаа 6 шүүгчтэй байсан бол 2010 онд 9 шүүгчтэй болсон. Харин өнөөдөр тус шүүх ерөнхий шүүгч 1, шүүгч 18, тамгын газрын дарга 1, шүүгчийн туслах 21, шүүх хуралдааны нарийн бичгийн дарга 20, шүүхийн захиргааны болон үйлчилгээний ажилтныг оролцуулан нийт 87 орон тоотой (Тамгын газрын тайлан) . Шүүхэд ажиллах бэлтгэгдсэн боловсон хүчин татах, тогтвортой ажиллуулах хэрэгжүүлж буй бодлогын хүрээнд хийсэн ажлаас дурдвал: (i) шүүхийн албан хаагчийн цалин нэмэгдэж, төрийн бусад албаны цалинтай харьцуулахад харьцангуй өндөр болсон; (ii) захиргааны албан хаагчдад төрийн алба хаасан хугацааны нэмэгдэл, харин үйлчилгээний албан хаагчдад төрийн алба хаасан хугацааны мөн ур чадварын нэмэгдлийг үндсэн цалингийн 25 хувиар олгодог, түүнчлэн хоол, унааны зардлыг нэмэгдүүлсэн  (Тамгын газрын тайлан) ; (iii) шүүгчийн туслахын эрх зүйн байдлын хувьд Шүүхийн тухай хуулийн 89 дүгээр зүйлийн 89.4 дэх хэсэгт “Шүүгчийн туслахаар гурваас доошгүй жил ажилласан бол анхан шатны шүүхийн шүүгчийн сонгон шалгаруулалтад оролцох эрхтэй”  гэж заасан байна  (ШтХ) . Гэсэн хэдий ч шүүхийн албан хаагчийн цалин улс орны эдийн засгийн өнөөгийн байдал, инфляц, мөнгөний үнэ цэний уналттай харьцуулахад хангалттай бус; ажлын ачаалал болон цалин хөлсний тэнцвэргүй байдлаас шалтгаалан шүүгчийн туслах, шүүх хуралдааны нарийн бичгийн дарга ажлаас гарах тохиолдол нэлээдгүй байдаг. Тухайлбал, 2023 онд өөрийн хүсэлтээр 20, өөр байгууллагад шилжсэн 14, ажлаас халсан 1 тохиолдол гарснаас 9 шүүгчийн туслах, 13 шүүх хуралдааны нарийн бичгийн дарга ажлаасаа гарчээ  (Тамгын газрын тайлан) . Өөрөөр хэлбэл, шүүгчийн туслахын 43 хувь, шүүх хуралдааны нарийн бичгийн даргын 65 хувь ажлаас гарсан нь хүний нөөцийн хөдөлгөөн хэт өндөр гэдгийг харуулж байна. Шүүх тогтолцоонд эзэлж буй байр суурь Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх нийслэлийн засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн бүх нэгжийг харьяалан улсын хэмжээнд захиргааны хэрэг, маргааны 60 гаруй хувийг дангаар хянан шийдвэрлэдэг [3] .  Өнгөрсөн хугацаанд тус шүүхээр үйлчлүүлж, эрхээ хамгаалуулах иргэн, байгууллагын тоо жил ирэх тутам нэмэгдэн, шүүхэд гаргаж буй нэхэмжлэлийн агуулга улам бүр өргөжиж ирсэн. Тухайлбал, 2004 онд зөрчигдсөн эрхээ хамгаалуулахаар хүн, хуулийн этгээдийн гаргасан 160 нэхэмжлэлийг хүлээн авч байсан бол 2023 онд 2’514 болж 16 дахин өссөн. 2004 онд 48 захиргааны хэргийг хянан шийдвэрлэж байсан бол 2023 онд 1’193 болж 25 дахин өссөн байна. Эдгээр тоо баримт нь Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх нь шүүхийн тогтолцоонд баттай байр суурьтай, шүүхээс гаргаж байгаа шийдвэр нь захиргааны байгууллага, албан тушаалтанд хууль хэрэглээний практик, жишиг болж тогтдог сайн талтайн хажуугаар харьцангуй өндөр ажлын ачаалалтай гэдгийг харуулж байна. Үүгээр зогсохгүй, тус шүүх иргэдийн эрэлт хэрэгцээг хангасан, нийгэмд шударга ёсыг тогтоох үйлст бодитой хувь нэмэр оруулж буйг илтгэнэ. Хэрэг, нэхэмжлэл хуваарилах журам Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхийн шүүгчдийн зөвлөгөөний тогтоолоор “Хэрэг, нэхэмжлэл, гомдол, хүсэлт хүлээн авах, хуваарилах болон хэрэг, маргааныг хянан шийдвэрлэх шүүх, шүүх бүрэлдэхүүнийг сугалаагаар томилох нарийвчилсан журам” -ыг баталдаг ба үүний дагуу шүүгчийг томилж, нэхэмжлэлийг хуваарилдаг [4]   (НдЗХАШШ-ийн журам) . Ингэснээр, урьдчилан мэдэх боломжгүй, санамсаргүй тохиолдлоор шүүгчид нэхэмжлэл, хэргийг хуваарилах нөхцөлийг хангахаас гадна, шийдвэр хүчингүй болж дахин хэлэлцүүлэхээр буцаан ирүүлсэн хэрэг, шинээр илэрсэн нөхцөл байдлын улмаас шүүхийн шийдвэрийг дахин хянуулах хүсэлт, шинээр илэрсэн нөхцөл байдлын улмаас шүүхийн шийдвэр хүчингүй болж, ердийн журмаар хянагдах хэргийг урьд нь шийдвэрлэсэн шүүгчид эргүүлэн хуваарилахгүй байх нөхцөл бүрддэг байна. Шүүхийн хэрэгжүүлж буй үйлчилгээ, сургалт Тус шүүх шүүхэд мэдүүлэх эрх, эрх зүйн мэдлэгийг дээшлүүлэх, хууль сурталчлах, шүүхийн өдөр тутмын үйл ажиллагаа, хэргийн хөдөлгөөн зэрэг төрөл бүрийн мэдээллийг нэг дороос өгөх  “Цахим хөтөч” , “Нээлттэй шүүх” , “Хэргийн хөдөлгөөний удирдлагын хэсэг”  зэрэг үйлчилгээг хэрэгжүүлэхийн зэрэгцээ, гадагш чиглэсэн сургалтыг тогтмол хүртээмжтэй байдлаар зохион байгуулдаг [5] . “Цахим хөтөч”  ажлын хүрээнд шүүхийн үйлчилгээний танхимд шүүгчийн туслахыг дуудан хэргийн материалтай танилцах, мөн шүүхийн албан хаагчийн ажил, хариуцлага, харилцаа холбоотой санал хүсэлт үлдээх, үнэлгээ өгөх автомат машиныг байршуулсан нь олон нийттэй эргэх холбоотой байх нөхцөл бүрджээ. Шүүхэд хандаж буй иргэдэд тусалж дэмжих, шаардлагатай мэдээллийг хялбараар, түргэн шуурхай өгөх зорилгоор хийж хэрэгжүүлж буй ажлын нэг нь “Нээлттэй шүүх” юм. Энэ хүрээнд, шүүхэд хандан гаргаж байгаа нэхэмжлэлээ мэдээлэл лавлагааны мэргэжилтэнд өгөхөөс гадна түүнээс шаардлагатай мэдээллийг лавлаж болно. Түүнчлэн, шүүхийн байранд шүүх хуралдааныг шууд дамжуулан үзэх дэлгэцийг байршуулсан ба иргэд сонирхсон шүүх хуралдаанаа үзэх боломжтойгоос гадна, шүүх хуралдааны бичлэг архивлан хадгалагддаг тул хэргийн оролцогч, сэтгүүлч, хэвлэл мэдээллийн ажилтан хүсэлт гарган шүүх хуралдааныг нөхөж үзэх, бүрэн эхээр нь хуулбарлан авах боломж бүрдсэн байна. Шүүхэд байршуулсан ухаалаг самбараас бүх шатны шүүхийн хаяг, байршил, холбоо барих утасны дугаар, цахим хаягийн мэдээллийг авахаас гадна түгээмэл нэхэмжлэлийн загвар байна. Мөн ухаалаг самбараас тэмдэгтийн хураамжийг тооцоолох арга, шүүх хуралдааны зарын мэдээлэл, шүүгчийн ёс зүйн талаар мэдээлэл авч болохоос гадна шүүхэд үнэлгээ өгөх санал асуулгад оролцох, хүсэлт гомдлоо цахимаар шууд гаргаж болохоор болжээ. 2023 онд Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхээс шүүгч, шүүхийн албан хаагчийн мэдлэг, ур чадварыг дээшлүүлэх зорилгоор сургалтын хөтөлбөр баталж, дотоод нөөц бололцоо дээр тулгуурлан 28 сургалт, Шүүхийн ерөнхий зөвлөлөөс 17 сургалт зохион байгуулсан байна. Тухайлбал, “Шүүх хуралдааны бэлтгэл, зохион байгуулалтыг хангах” ,  “Шүүгчийн туслахын туршлага судлах” , “Шүүхээс гарах эрх зүйн актын төсөл боловсруулах, анхаарах асуудал” , “Захиргааны хэргийн хөдөлгөөний стандарт” ,  “Нотлох баримт цуглуулах ажиллагаа” ,  “Төрийн болон албаны нууц, шүүхийн нууцын тухай ойлголт” , “Захиргааны хэргийн бүртгэл, хяналтын нэгдсэн системд гаргаж буй алдаа зөрчлүүд болон цаашид алдаа зөрчил гаргахгүй байхад анхаарах асуудал” , “Захиргааны хэргийн шүүх хуралдаанд иргэдийн төлөөлөгч оролцуулах нь” , “Шүүх хуралдааны тэмдэглэл хөтлөх, техник зохион байгуулалтыг хангах” , “Хэрэгт авагдсан шүүхийн баримтуудыг системд бүртгэх ажиллагаа”  зэрэг  (Тамгын газрын тайлан) . Шүүхийн байр, шүүх хуралдааны танхим Захиргааны хэргийн шүүхийн нэгдсэн байрны 1-4 дүгээр давхарт Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх, тус шүүхийн тамгын газар, 5-9 дүгээр давхарт Захиргааны хэргийн давж заалдах шатны шүүх, тус шүүхийн тамгын газар байрладаг. Захиргааны хэргийн шүүхийн нэгдсэн байр, байршлыг зурагт харуулав. Шүүхийн байрны 1 дүгээр давхарт иргэдийн хэрэгцээ шаардлагад нийцүүлэн нэхэмжлэл, хүсэлт гарган шүүхэд хандахад шүүхийн үйл ажиллагааны хөтөч бүхий самбар, түгээмэл нэхэмжлэл, хүсэлтийн хэвлэмэл загвар, брайль нэхэмжлэлийн загвар, томруулдаг шил, шүүхийн архивын лавлагааны болон улсын тэмдэгтийн хураамж төлөх Гэрэгэ машин, компьютер, принтер, цаас, ширээ, сандал, нээлттэй шүүх хуралдааны бичлэг үзэх дэлгэц байна. Мөн энэ давхарт мэдээлэл лавлагаа, бичиг хэргийн хэсэг, архив, цагдаа, урьдчилсан хэлэлцүүлгийн заал буюу сургалтын танхим, цахим шүүх хуралдааны танхим байдаг. 2 дугаар давхарт шүүх хуралдааны 5 танхим, цагдаагийн хэсэг; 3 дугаар давхарт иргэдэд үйлчлэх, уулзах хэсэг, шүүхийн албан хаагчид үнэлгээ өгөх дэлгэц, тамгын газар буюу шүүх хуралдааны нарийн бичгийн дарга нарын заал, шүүгчийн туслахын 4 өрөө, шүүхийн үйлчилгээний хэлтсийн дарга, хэргийн хөдөлгөөн хариуцсан мэргэжилтний өрөө, тамгын газрын даргын өрөө, нягтлан бодогч, нярвын өрөө, амралтын өрөө, шүүхээс гарч буй эрх зүйн акт болон тэдгээрийн цахим системд бүртгүүлсэн байдал, хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны хугацаа, тоон мэдээллийг хянах дэлгэц , шүүх хуралдааны бичлэгийг сонсох хэсэг, бичиг хэргийн тоног төхөөрөмжийн байрлах хэсэг байна. 2010 онд Захиргааны хэргийн анхан шатны 20 дугаар шүүх  хуучин байранд байрлаж байхдаа шүүгч туслахтайгаа нэг өрөөнд суудаг байсан бол өнөөдөр шүүгчид тусдаа 4 дүгээр давхарт байрладаг ба тус давхарт нэвтрэх хаалга кодтой ба цахилгаан шатаар гарахын тулд чипийг ашигладаг. Энэ давхарт эмчийн өрөө, амралтын төв хэсэг байна. 2025 оны 1 дүгээр сарын 01-ний өдрөөс захиргааны хэргийн анхан болон давж заалдах шатны шүүхийн боловсон хүчний тоог нэмэгдүүлж байгаатай холбоотойгоор өнөөгийн захиргааны хэргийн шүүхийн нэгдсэн байранд анхан болон давж заалдах шатны шүүх хамтдаа байрлахад багтаамжийн хувьд хүрэлцэхгүй тул аль нэг шүүх өөр байранд шилжин орохоор шийдвэр гарчээ. Шүүх хуралдааны танхим Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх нь дүрс бичлэгийн камер, микрофон, дэлгэц, прожектор, компьютер, аюул занал учирсан тохиолдолд цагдаа дуудах хонх, тусгаарлагч хана зэрэг тоноглолтой шүүх хуралдааны нийт 5 танхимтай ба үүнээс 2 нь зөвлөгөөний тасалгаатай. Шүүх хуралдааны танхимтай харьцуулахад харьцангуй энгийн, дүрс бичлэгийн камергүй урьдчилсан хэлэлцүүлгийн 1 танхимтай. Улсын дээд шүүх, Нийслэлийн давж заалдах шатны шүүх, Захиргааны хэргийн анхан болон давж заалдах шатны шүүх нь шүүхийн байрны стандарт, олон улсын жишигт нийцсэн шүүхийн танхимтай аж. Үүний нэг нь Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн хөрөнгө оруулалтаар тохижуулсан Захиргааны хэргийн шүүхийн нэгдсэн байрны 8-9 дүгээр давхарт байрлах 234 метр.кв талбайтай, 5.35 метр өндөртэй “Ногоон танхим” юм. Уг танхим нь шударга ёсны илэрхийлэл болоод зогсохгүй шүүхэд хүндэтгэлтэй хандах сэтгэгдэл төрүүлэхүйц орчин бүрдүүлжээ. Шүүх хуралдааны танхимыг тухайн шүүх хуралдаанд оролцогчдын тооноос хамаарч хуваарилдаг байна. Иргэд, байгууллагаас хүлээн авч буй нэхэмжлэл, шүүхийн шийдвэрлэх хэрэг жил ирэх тутам өсөн нэмэгдэж шүүх хуралдааны танхимын хүрэлцээ хангалтгүй болж шүүх хуралдаан хойшлох нэг шалтгаан болдог байна. Ж.Танан Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхэд хийсэн Мэргэжлийн дадлагын тайлангий цуврал нийтлэлтэй танилцаарай. Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхэд хийсэн мэргэжлийн дадлагын тайлангийн агуулга Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Талархал Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Удиртгал - Мэргэжлийн дадлагын төлөвлөгөө Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Дадлагажиж хийж гүйцэтгэсэн ажил - Шүүхийн албан хаагчдын ажлын чиг үүрэг Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Шүүхэд ирүүлсэн материалтай танилцах ажил Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд байлцах ажил Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх Дадлагажиж хийж гүйцэтгэсэн зарим ажил Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Системд эрх зүйн акт байршуулах, мэдээлэл авах эх сурвалжийг олж мэдэх ажил Зүүлт тэмдэглэл [1]  2002 оны ЗХХШтХ нь хүчингүй болж, ЗХШХШтХ 2016 оны 2 дугаар сарын 04-ний өдөр батлагдсан (ЗХШХШтХ, 2016). [2]  ЗХШБтХ нь 2013 оны 1 дүгээр сарын 24-ний өдөр баталсан Шүүх байгуулах тухай (ШН) хүчин төгөлдөр болсон өдрөөс буюу 2013 оны 4 дүгээр сарын 15-ны өдрөөс эхлэн хүчингүй болсон. [3]  2024 оны эхний хагаст улсын хэмжээнд хянан шийдвэрлэсэн нийт захиргааны хэрэгт НдЗХАШШ-ийн эзлэх хувь хэмжээ 53.6 хувь байна (2024 оны хагас жилийн шүүн таслах ажиллагааны мэдээ). [4]   ЗХШХШтХ 53 дугаар зүйлийн 53.2 дахь хэсэгт  заасны дагуу хэрэг, нэхэмжлэлийг шүүгчид хуваарилах журам нь урьдчилан мэдэх боломжгүй, тохиолдлоор хуваарилах нөхцөлийг хангасан байх бөгөөд тухайн шүүхийн шүүгчдийн зөвлөгөөнөөс батална. [5]   https://www.youtube.com/watch?v=1QuWiYd8xhk&t=28s Ашигласан эх сурвалж Г.Банзрагч. (2023). Захиргааны процессын эрх зүй (Хоёр дахь хэвлэл). Улаанбаатар: "Мөнхийн Үсэг" ХХК. УИХ. (2002, 12 26). Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем: https://legalinfo.mn/mn/detail/284 УИХ. (2002, 12 26). Захиргааны хэргийн шүүх байгуулах тухай хууль . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем: https://legalinfo.mn/mn/detail?lawId=282 НдЗХАШШ. (2024). Түүхэн замнал . Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх: https://admincourt.gov.mn/then-zamnal.html НдЗХАШШ. (2024). Шүүхийн тамгын газар . НдЗХАШШ: https://admincourt.gov.mn/tamga.html НдЗХАШШ. (2023). Тамгын газрын 2023 оны үйл ажиллагааны жилийн тайлан .  Улаанбаатар: НдЗХАШШ. Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх: https://admincourt.gov.mn/tailan/788-tamgyn-gazryn-2023-ony-yl-azhillagaany-zhiliyn-taylan-huraanguy-.html УИХ. (2021, 1 15). Шүүхийн тухай хууль (ШН) . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем: https://legalinfo.mn/mn/detail?lawId=16106892006021 НдЗХАШШ. (2024, 1 23). Хэрэг, нэхэмжлэл, гомдол, хүсэлт хүлээн авах, хуваарилах болон хэрэг, маргааныг хянан шийдвэрлэх шүүгч, шүүх бүрэлдэхүүнийг сугалаагаар томилох нарийвчилсан журам . Дүрэм, журам: https://admincourt.gov.mn/cat03/582-hereg-nehemzhlel-gomdol-hselt-hleen-avah-huvaarilah-bolon-hereg-margaanyg-hyanan-shiydverleh-shgch-shh-breldehniyg-sugalaagaar-tomiloh-nariyvchilsan-zhuram-shinechlen-batallaa.html #LawyerBirdie #ХуульчШувуухай #ЭрхЗүйнБлог #ЭрхЗүй #ЗахиргааныЭрхЗүй #НийслэлДэхЗахиргааныХэргийнАнханШатныШүүх #ЗахиргааныХэргийнШүүх #ЗахиргааныХэргийнШүүхийнЗорилго #ШүүгчийнТангараг #НогоонТанхим #ШүүхийнБайр #ШүүхийнҮйлчилгээ #ЦахимХөтөч #НээлттэйШүүх #ШүүхийнСургалт #ШүүхийнБоловсонХүчинТатахБодлого #ШүүхийнХэрэгНэхэмжлэлХуваарилахЖурам #ШүүхТогтолцоо #ХүлээнАвсанНэхэмжлэл #ХянанШийдвэрлэсэнХэрэг #ЗахиргааныХэргийнТүүхэнХөгжил #Нэхэмжлэл #Хэрэг #ЭрхЗүйнХамгаалалт #ШүүхЭрхМэдлийнБайгууллага #ХүнийЭрхЭрхЧөлөө #ХуульЁсныАшигСонирхол #ЭрхЗүйтТөр #Ардчилал #Шүүгч #ШүүхХуралдааныНарийнБичгийнДарга #ШүүгчийнТуслах #ШударгаЁс #ХуульДээдлэх #ШүүгчийнЁсЗүй #ШүүхийнАлбаныНууцынБаталгаа #ЗахиргааныХэрэгХянанШийдвэрлэхТухайХууль #ЗахиргааныХэргийнШүүхБайгуулахТухайХууль #ЗахиргааныХэргийнАнханШатны20ДугаарШүүх #АлбанХаагч #ШүүхийнТамгынГазар #ШүүхийнҮйлчилгээнийХэлтэс #ШүүхийнхэргийнХөдөлгөөнийХэлтэс #ШүүхийнЗохионБайгуулалт #ХэргийнХөдөлгөөн #ХүнийНөөцийнХөдөлгөөн #НийслэлийнЗасагЗахиргаа #ЗахиргааныХэрэгМаргаан #ХуульХэрэглээнийПрактик #ШүүхийнАчаалал #ШүүхБүрэлдэхүүн #ШинээрИлэрсэнНөхцөлБайдал #ХэргийнХөдөлгөөнийУдирдлага #ШүүхХуралдааныТанхим #ШүүхээсГарахэрхЗүйнАкт #НотлохБаримтЦуглуулахАжиллагаа #ИргэдийнТөлөөлөгч #ШүүхХуралдааныТэмдэглэл #ШүүхХуралдааныБичлэг #ХэрэгХянанШийдвэрлэхАжиллагаа

Ж.Танан би Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхэд шүүгч Х.Нямдэлгэр, шүүгчийн туслах Э.Мөнхзавъяа нарын удирдлага дор мэргэжлийн дадлагыг амжилттайгаар хийж гүйцэтгэлээ. Шүүхэд дадлага хийх боломжийг олгож, шүүхийн байранд нэвтрэх эрхийг өгч, техник хэрэгслээр хангаж, өдөр тутам бүх талаар тусалж дэмжиж байсан Тамгын газрын дарга Н.Батхүү болон шүүх, тамгын газрын хамт олонд цаг зав гаргаж, урам зориг хайрлаж, найрсгаар асуултад хариулж, надтай хуваалцсан үнэлшгүй мэдлэгт чин сэтгэлээсээ гүнээ талархаж байгаагаа илэрхийлж байна. Тэр дундаа шүүгч Х.Нямдэлгэр шүүхийн тогтолцооны талаарх ойлголтод гүн гүнзгий сэтгэгдэл үлдээсэн ба шүүгчийн шударга зан чанар, мэргэжлийн ур чадвар, эелддэг сайхан харьцаанаас үлгэр дуурайлал авах нэр төрийн хэрэг байлаа. Шүүгч Х.Нямдэлгэр хүлээн авч, уулзаж, мэдэж сурах зүйлийг тайлбарлаж, тэр бүү хэл оюутан надад тус шүүх дээр дадлага хийж, шүүхийн ажилд туслалцаа үзүүлж байгаад талархал илэрхийлсэн байдаг. Тэрээр шүүх хуралдаанд ажиглагчаар оролцох, үзлэг хийхэд байлцах, нэхэмжлэл, хавтас хэрэгтэй танилцахыг зөвшөөрч, дадал туршлага эзэмших боломжийг олгосон. Түүний өгч байсан зөвлөгөөнүүд үнэлж баршгүй хэрэгтэй, цаашид ихийг сурч мэдэх хүсэл эрмэлзэл төрүүлсэн гэдгийг тэмдэглэн үлдээх нь зүйтэй. Шүүгчийн туслах Э.Мөнхзавъяа сургуулийн танхимд олж авсан онолын мэдлэгийн практик хэрэглээг богино хугацаанд ойлгуулах зорилгоор оюутанд тусгайлан төлөвлөгөөг өдөр тутам хийх ажлаар ангилан, нягт нямбай бэлдсэн ба дадлагын явцад чиглүүлж, төлөвлөгөөний дагуу дадлагаа хийж гүйцэтгэхэд тусалсан нь талархууштай. Тэрээр дадлага хийж эхэлсэн эхний өдөр захиргааны хэргийн шүүхээс гарах эрх зүйн актын төрлийг танилцуулж, баримт бичиг боловсруулах арга зүйг тайлбарлаж өгсөн. Энд заавал дурдах зүйл нь тэрээр Хууль зүй, дотоод хэргийн яаманд хуулийн төсөл боловсруулах хэлтэст дадлага хийж хуримтлуулсан туршлагаасаа хуваалцан эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн системээс хуулийг зөвхөн олж унших бус хуулийн зүйл, хэсэг, заалт, дэд заалт, урд байрлах тэмдэглэгээ, бусад цонхны хэрэглээг тайлбарлан зааж сургасан. Шүүгчийн туслах Э.Мөнхзавъяа нь ажлын болон ажлын бус цагаар лавлаж асуусан зүйлийг чухал, чухал бус гэж ялгалгүй цэгцтэй тайлбарлаж, мэдлэг, туршлагаа харамгүй хуваалцдаг, хөдөлмөрч, харьцаа сайтай, ажилдаа гаргуун, мэргэжилдээ онц нэгэн билээ. Шүүгч Т.Мөнх-Эрдэнэ “Захиргааны эрх зүйн дадлага бататгах хичээл” -д хамрагдахыг зөвшөөрсөнд баярлаж байгаагаа илэрхийлж байна. Түүний заасан удиртгал хичээлээс шүүхийн түүхэн замнал , дадлагаар сурч мэдэх зүйл, тэмдэглэл хөтлөхийн ач холбогдол, шүүхээс хийгддэг ажиллагааны талаар анхан шатны ойлголтыг авсан билээ. Тэрээр хичээлийн бэлтгэлийг бүрэн хангаж удирдан явуулж байсны дээр ойлгомжтой заах чадварыг сайн эзэмшсэн, хүндэтгэл хүлээсэн багш гэдгийг онцлон хэлэх нь зүйтэй. Шүүхийн үйлчилгээний хэлтсийн дарга Н.Амаржаргал статистик тоо мэдээг авахаар хүсэлт тавихад тэр дор нь гарган өгч, дэвшүүлсэн санал зөвлөмжтэй цаг гарган танилцаж, нааштай хүлээн авч хэрэгжүүлэх болно гэдгээ илэрхийлэн урам зориг өгсөн билээ. Шүүхийн архив, бичиг хэргийн эрхлэгч Л.Баянжаргал, мэдээлэл лавлагааны мэргэжилтэн А.Шинэцэцэг нар өндөр ачаалалтай ажлын хажуугаар цаг гарган, тус тусын албан тушаалын чиг үүргийг процедур, дүрэм журмын хамт нэг нэгэнгүй тайлбарлан өгч, ярилцсанд талархаж байна. Шүүх хуралдааны нарийн бичгийн дарга Н.Лхамноров өөрийн хийж гүйцэтгэдэг ажлыг тайлбарлаж, программ хангамж ашиглах туршлагаасаа хуваалцаж, тойм бичихээр сонгон авах хэрэг, тавих шалгуурын талаар санал өгсөн явдалд баярлаж байна. Шүүгчийн туслах Х.Цэцэгсүрэн, Г.Байгалмаа нар намайг хамт олны нэг болгон халуун дотно хүлээн авч, өөрсдийн ширээ, сандлыг хуваалцаж, асууж лавлахад төвөгшөөхгүй хариу өгч, бодитоор үзүүлж тайлбарлаж, үргэлж инээмсэглэл тодруулан харьцдагт талархаж байна. МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн 5 дугаар курсийн оюутан Б.Нансалмаа дадлага хамт хийхдээ сурсан мэдсэн зүйлээ харамгүй хуваалцаж, ярилцаж, дутуу буруу ойлгосон зүйлийг зөвөөр тайлбарлаж, дадлагаар сурсан мэдсэн, эзэмшсэн ур чадвараа хамтдаа бататгаж, цаг зарцуулж байсанд баярлалаа. Энэхүү мэргэжлийн дадлага нь сурсан мэдсэн зүйл арвинтай, эзэмших мэргэжил, судалгааны ажилд хувь нэмэртэй туршлага болсон билээ. Талархал илэрхийлэн хүндэтгэсэн,                                     Ж.Танан Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхэд хийсэн Мэргэжлийн дадлагын тайлангий цуврал нийтлэлтэй танилцаарай. Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхэд хийсэн мэргэжлийн дадлагын тайлангийн агуулга Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхийн танилцуулга Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Удиртгал - Мэргэжлийн дадлагын төлөвлөгөө Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Дадлагажиж хийж гүйцэтгэсэн ажил - Шүүхийн албан хаагчдын ажлын чиг үүрэг Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Шүүхэд ирүүлсэн материалтай танилцах ажил Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд байлцах ажил Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх Дадлагажиж хийж гүйцэтгэсэн зарим ажил Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Системд эрх зүйн акт байршуулах, мэдээлэл авах эх сурвалжийг олж мэдэх ажил Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхэд хийсэн мэргэжлийн дадлагын тайлангийн агуулга #LawyerBirdie #ХуульчШувуухай #ЭрхЗүй #ЭрхЗүйнБлог #ЗахиргааныЭрхЗүй #НийслэлДэхЗахиргааныХэргийнАнханШатныШүүх #ЗахиргааныХэргийнШүүх #Шүүгч #ШүүгчийнТуслах #ШүүхХуралдааныНарийнБичгийнДарга #МэргэжлийнДадлага #Дадлага #ШүүхийнБайр #ШүүхийнТамгынГазар #ШүүхийнТогтолцоо #ШүүгчийнШударгаЗанЧанар #МэргэжлийнУрЧадвар #ШүүгчийнХарилцаа #ШүүхХуралдаан #ШүүхХуралдааныАжиглагч #Оюутан #ҮзлэгХийх #Нэхэмжлэл #ХавтасХэрэг #ДадалТуршлага #Зөвлөгөө #СурчМэдэх #ОнолынМэдлэг #ДадлагынТөлөвлөгөө #ЭрхЗүйнАкт #ШүүхээсГарахБаримтБичиг #БаримтБичигБоловсруулах #ХуульЗүйДотоодХэргийнЯам #ХуулийнТөсөл #ХуримтлуулсанТуршлага #ХуулийнЗүйл #ХуулийнЗаалт #ХуулийнДэдЗаалт #ХуулийнТэмдэглэгээ #ХуульчийнМэргэжил #ЗахиргааныЭрхЗүйнДадлагаБататгахХичээл #ШүүхийнТүүхэнЗамнал #ДадлагаарСурчМэдэхЗүйл #ТэмдэглэлХөтлөх #ШүүхээсХийгдэхАжиллагаа #ШүүхийнҮйлчилгээнийХэлтэс #ШүүхийнАрхив #ШүүхийнБичигХэрэг #ШүүхийнМэдээлэлЛавлагаа #Дүрэм #Журам #ХэргийнТойм #ШүүхийнПрограммХангамж #ХуульЗүйнСургууль #ДадлагаарСурахЗүйл #ДадлагаарЭзэмшихУрЧадвар #ДадлагаарХуримтлуулахТуршлага #МэдлэгБататгах #СудалгааныАжил

Энэхүү тайланг бичих зорилго нь Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхэд (НдЗХАШШ) мэргэжлийн дадлага хийсэн туршлагыг цогцоор нь тусгах явдал ба тайланд захиргааны хэргийн шүүхийн (ЗХШ) үйл ажиллагаа, захиргааны процессын эрх зүйн үндсэн ойлголт, зарим онол, зарчим зэргийг аль болох оруулахыг эрмэлзлээ. Ингэхдээ сурсан мэдлэг, эзэмшиж, хөгжүүлсэн ур чадвар, хийж гүйцэтгэсэн ажлаа дадлага хийх болон тайлан бичих үед тулгарсан бэрхшээл, сорилт, тэдгээрийг даван туулсан туршлагын хамт баримтжуулахын зэрэгцээ гол нь дадлагаар хуримтлуулсан практик туршлагын мэргэжлийн өсөлтөд оруулах хувь нэмрийг онцлов. Мөн шүүхийн үйл ажиллагаанд хийсэн статистикийн дүн шинжилгээний үр дүнг танилцуулах, шүүхийн үйл ажиллагаа болон хэргийн удирдлагыг сайжруулах талаар дэвшүүлсэн санал зөвлөмжийг хүргэх байлаа. Мэргэжлийн дадлагын зорилго НдЗХАШШ-д дадлага хийхдээ танхимын хичээлээр олж авсан онолын мэдлэгээ практикт хөгжүүлэн бататгах; хууль хэрэглээ, мэргэжлийн ур чадвараа дээшлүүлэх; эрх зүйн баримт бичиг боловсруулах чадвар, туршлага эзэмших; харилцааны хандлага төлөвшүүлэх, багаар ажиллах чадвар, хуульчийн ёс зүйд суралцах зорилгуудыг дэвшүүлсэн болно. Эдгээр зорилгод хүрэхийн тулд мэргэжлийн дадлагын төлөвлөгөөний дагуу ажлыг хийж гүйцэтгэсэн. Дадлагын төлөвлөгөөний тойм Мэргэжлийн дадлагын удирдамжийн дагуу төлөвлөгөө гарган, дадлага удирдагчаар (цаашид “удирдагч” гэх)  батлуулсан (Мэргэжлийн дадлагын төлөвлөгөө) . Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа (ХХША) болон бусад чиглэлээр төлөвлөгөөт ажлыг үндсэн 5 хэсэгт хуваан хийсэн ба инфографик зурагт харуулав. Дадлагын төлөвлөгөө Дадлагын тайлангийн бүтэц Дадлагын тайланг (цаашид “тайлан” гэх)  үндсэн 4 бүлэгт дэлгэрүүлэн танилцуулсан ба тайлангийн бүрэлдэхүүн, тэдгээрийн уялдаа холбоог инфографик зурагт харуулав. Дадлагын тайлангийн бүтэц Эхний бүлэгт шүүх байгуулагдсан түүх, орон тоо, бүтэц, шүүх тогтолцоонд эзэлж буй байр суурь, хэрэг, нэхэмжлэл хуваарилах журам, шүүхээс хэрэгжүүлж буй үйлчилгээ, зохион байгуулдаг сургалт зэрэг НдЗХАШШ, түүний үйл ажиллагааг танилцуулсан. Дадлагажиж, хийж гүйцэтгэсэн ажил бүлэгт шүүхэд ирүүлсэн материалтай танилцах ; шүүх хуралдаанд ажиглагчаар оролцох; ЗХШ-ээс гарах эрх зүйн акт, албан тоот, тэдгээрийг бичиж дадлагажих зэрэг ажлыг төлөвлөгөөтэй нийцүүлэн 11 хэсэгт хуваан бичсэн. Шүүхээр шийдвэрлэгдэж буй сонгон авсан хэрэг, маргааны тойм бүлэгт хэрэг, нэхэмжлэлийг шалгуур тавин сонгон авч, үйл явц, хууль хэрэглээний талаар бичсэн. Шүүхийн үйл ажиллагааны статистик дүн шинжилгээ бүлгийн эхний хэсэгт ЗХШ-ийн үйл ажиллагааны ерөнхий дүр зургийг гаргасан бол хоёр дахь хэсэгт ирээдүйн чиг хандлагыг тодорхойлох прогноз, тооцоог хийсэн. Төгсгөлд нь мэргэжлийн дадлагын хүрээнд дэвшүүлсэн зорилгын биелэлт, төлөвлөгөөний гүйцэтгэлд дүгнэлт хийсэн ба дадлагаас авсан гол сургамж, хөгжүүлсэн ур чадвар, хуримтлуулсан туршлага, ирээдүйн зорилгыг бичсэн. Ашигласан эх сурвалжийг жагсаалтаар заасан ба дадлагын төлөвлөгөө ; сурсан мэдлэг, хөгжүүлсэн ур чадвар, хуримтлуулсан туршлага; ажиглалт ба санал; бэрхшээл ба шийдэл; шүүх хуралдааны ажиглагчийн тэмдэглэл; шүүхээс гарах эрх зүйн акт, албан тоот, шүүх хуралдааны тэмдэглэл; статистик мэдээллийн дашборд; шүүхийн албан хаагчдын дунд хэрэглэж хэвшиж тогтсон үг хэллэгийн жагсаалт; цахим хуудасны шинэчлэх шаардлагатай мэдээлэл, жижиг сажиг алдааны жагсаалт; тайлангийн презентац танилцуулга зэрэг нэмэлт мэдээллийг хавсралтаар оруулсан. Тайлангийн үндсэн бичвэрт хууль тогтоомжийн зүйл, хэсэг, заалтыг тусгаснаас гадна, тодруулах зүйлийг зүүлт тэмдэглэл хийсэн, мөн түгээмэл хэрэглэсэн зарим үгийг товчилж оруулсан. Тайлантай электрон хэлбэрээр танилцахад амар байх үүднээс үндсэн гарчгаас дурын хэсэг рүү, эсвэл доор зураастай үгээр, эсвэл хаалтад заасан хавсралт, бүлэг, хэсэг рүү шилжих, уншиж буй хэсэг рүү эргэн очих, зүйлт тайлбарыг харах холбоосыг хийсэн. Ж.Танан Мэргэжлийн дадлагын төлөвлөгөө Оюутан: Ж.Танан Дадлагажих байгууллага: Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх Дадлагажуулагч мэргэжилтэн: Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхийн Х.Нямдэлгэр шүүгчийн туслах Э.Мөнхзавъяа Томилсон эрх бүхий албан тушаалтан Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхийн Тамгын газрын дарга Н.Батхүү Оюутныг дадлагажуулах зорилго Танхимын сургалтаар авсан онолын мэдлэгээ практикт хөгжүүлэн бататгах; Хууль хэрэглээ, мэргэжлийн ур чадвараа дээшлүүлэх; Эрх зүйн баримт бичиг үйлдэх, бие даан боловсруулах чадвар, туршлага эзэмших; Харилцааны хандлага төлөвшүүлэх, багаар ажиллах чадвар, хуульчийн ёс зүйд суралцах. Өдөр тутмын үйл ажиллагаанд мөрдлөг болгон хийж гүйцэтгэх ажлын төлөвлөгөө Д/д Хийж гүйцэтгэх ажил Тэмдэглэл Нэг. НдЗХАШШ Шүүхийн бүтэц, зохион байгуулалт, чиг үүрэг, албан хаагчийн ажил үүрэгтэй танилцах 1.1 НдЗХАШШ-ийн бүтэц, зохион байгуулалт, бүрэлдэхүүн, чиг үүрэгтэй танилцах. НдЗХАШШ-ийн бүтэц, зохион байгуулалттай танилцаж, газар хэлтсийн чиг үүрэгтэй танилцсан. Тайлангийн НдЗХАШШ-ийн танилцуулга бүлэгт  тусгасан. 1.2 Тамгын газрын чиг үүрэг, шүүхийн түлхүүр албан хаагчийн ажлын байрны тодорхойлолттой танилцах. НдЗХАШШ-ийн цахим хуудаст нийтлэгдсэн шүүхийн албан хаагчийн албан тушаалын тодорхойлолт, тэр дундаа шүүгчийн туслах, ШХНБД, мэдээлэл лавлагааны мэргэжилтний ажлын чиг үүрэгтэй танилцсан. Тайлангийн шүүхийн албан хаагчийн ажлын чиг үүрэгтэй танилцах ажил хэсэгт  оруулсан. 1.3 НдЗХАШШ-ийн байр, шүүх хуралдааны танхимууд, зохион байгуулалттай танилцах. ·  Шүүхийн байр, шүүх хуралдааны жишиг “Ногоон танхим”-тай танилцсан. ·  НдЗХАШШ нь шүүх хуралдааны нийт 5 танхимтай, урьдчилсан хэлэлцүүлгийн 1 заалтай. ·  Цахим хуудаснаас НдЗХАШШ-ийн бүтэц бүрэлдэхүүний мэдээллийг авсан. Тайлангийн  НдЗХАШШ-ийн танилцуулга бүлэгт  тусгасан. 1.4 НдЗХАШШ-ийн үүсэл хөгжилтэй танилцах. НдЗХАШШ-ийн үүсэл хөгжлийн талаар тус шүүхийн цахим хуудаст нийтэлсэн мэдээлэл болон ЗХШ үүсгэн байгуулагдсаны 20 жилийн ойн хүрээнд бүтээгдсэн баримт кинотой үзэж танилцсан. https://www.youtube.com/watch?v=oiasSkNInrc&t=13s 1.5 НдЗХАШШ-ээс хэрэгжүүлж буй үйлчилгээтэй танилцах. Удирдагч тусгайлан цаг гарган шүүхээс хэрэгжүүлж буй “Цахим хөтөч” , “Нээлттэй шүүх” , “Хэргийн хөдөлгөөний удирдлагын хэсэг”   зэрэг үйлчилгээтэй танилцуулсан. Тайлангийн  НдЗХАШШ-ийн танилцуулга бүлэгт  тусгасан. 1.6 НдЗХАШШ-ийн цахим хуудас, ашигладаг программ хангаж, ЗХБХНС-тэй танилцах. НдЗХАШШ-ийн цахим хуудас, ашигладаг программ хангаж, ЗХБХНС-тэй танилцаж, тодорхой зүйлийг мэдээллийн технологийн мэргэжилтнээс асууж тодруулсан. Тайлангийн дадлагажиж, хийж гүйцэтгэсэн ажил бүлэгт дурдсан. 1.7 НдЗХАШШ-ээс зохион байгуулах шүүхийн ажилтны мэдлэг, ур чадварыг дээшлүүлэх дотоодын сургалтын талаар мэдээлэл авах, сургалтад ажиглагчаар оролцох. НдЗХАШШ нь шүүхийн ажилтны мэдлэг, ур чадварыг дээшлүүлэх дотоодын сургалтыг тогтмол зохион байгуулдаг бөгөөд (i) зөвхөн дотоодын хэрэгцээнд; (ii) танхимын хүрэлцээгүй шалтгаанаар биечлэн оролцож чадаагүй боловч мэдээллийг цахим хуудаснаас авсан. Шүүгч Т.Мөнх-Эрдэнийн зохион байгуулсан “Захиргааны эрх зүйн дадлага бататгах” хичээлд хамрагдсан. Тайлангийн  НдЗХАШШ-ийн танилцуулга бүлэгт  тусгасан. Хоёр. НдЗХАШШ  Шүүхийн үйл ажиллагааны явцад үйлдэгдэх баримт бичгийн төрөл, стандарт, тавигдах шаардлагыг судалж, боловсруулах арга зүйд дадлагажих 2.1 ЗХШ-ээс гарах эрх зүйн актын төрөлтэй танилцах. Шүүхээс гарах бүхий л төрлийн акттай танилцаж, тэдгээрт өөрчлөлт оруулж болдог эсэх, гомдол гаргах тохиолдол болон эрх зүйн үр дагаврыг мэдэж авсан. Тайлангийн захиргааны хэргийн шүүхээс гарах эрх зүйн акт, албан тооттой танилцах, тэдгээрийг бичиж дадлагажих ажил хэсэгт  бичсэн. 2.2 ЗХШ-ээс гарах эрх зүйн баримт бичиг боловсруулах арга зүйд дадлагажих. Дадлагын хугацаанд ЗХШ-ээс гарах эрх зүйн баримт бичгийг боловсруулах арга зүйд дадлагажиж зарим баримт бичгийн төслийг бичиж боловсруулж, заримтай нь танилцсан. Тайлангийн захиргааны хэргийн шүүхээс гарах эрх зүйн акт, албан тооттой танилцах, тэдгээрийг бичиж дадлагажих ажил хэсэгт  холбогдох зохицуулалтыг тайлбарлаж, бичиж дадлагажсан, танилцсан баримт бичгийн төсөл, загварыг хавсралт хэсэгт  оруулсан. 2.3 ЗХШ-ээс гарах эрх зүйн баримт бичиг, тэдгээрт тавигдах шаардлага, агуулгын хувьд анхаарах зүйл, эрх зүйн үр дагаврыг судлах. ЗХШ-ээс гарах эрх зүйн баримт бичиг, тэдгээрт тавигдах шаардлага, агуулгын хувьд анхаарах зүйл, эрх зүйн үр дагаврыг судалж тайланд дэлгэрэнгүй тусгасан. Тайлангийн захиргааны хэргийн шүүхээс гарах эрх зүйн акт, албан тооттой танилцах, тэдгээрийг бичиж дадлагажих ажил хэсэгт  оруулсан. ШтХ-д “…шүүхийн шийдвэрийн бүтэц, төрөл, агуулга, хэл найруулга, хууль зүйн техник, шүүхийн шийдвэр эшлэхэд тавих шаардлага, талуудын шаардлага, татгалзал, тайлбарт маргаж байгаа үйл баримт болон хууль зүйн үндэслэл бүрд бүрэн арга зүйг агуулсан байна” гэжээ. Дэлгэрүүлэн УДШ-ийн нийт шүүгчийн хуралдааны тогтоолоор баталсан “Шүүхийн шийдвэр боловсруулах журам”, “Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхийн шийдвэр боловсруулах аргачлал”-тай танилцсан. Тайланд захиргааны хэрэг шийдвэрлэсэн шүүхийн шийдвэрийн загварыг  хавсаргасан. 2.4 Захиргааны хэргийн хөдөлгөөний нийтлэг аргачлал; нэхэмжлэл хүлээн авах ажиллагаа; тусгай журмаар шийдвэрлэх маргаан, түүний цаг хугацаа ба эрх мэдэл; нэхэмжлэлийг буцаах, татгалзах, гомдол хүлээн авах, хэрэг хүргүүлэх, нотлох баримт цуглуулах, тэдгээрийн хугацаа; шүүх хуралдаан ба түүний бэлтгэлийг хангах талаар танилцах. Захиргааны хэргийн хөдөлгөөний нийтлэг аргачлалын талаар судалсан. Тайлангийн нэхэмжлэлтэй танилцах ажил  хэсэгт бичсэн. Мэдээлэл лавлагааны мэргэжилтний ажлын чиг үүргийн нэг нэхэмжлэл хүлээн авах ажиллагаатай танилцсан. Тайлангийн мэдээлэл лавлагааны мэргэжилтний албан тушаалын тодорхойлолт, ажлын чиг үүрэг хэсэгт  бичсэн. Тусгай журмаар шийдвэрлэх маргаан, түүний цаг хугацаа ба эрх мэдлийн талаар нэмэлтээр судалсан. Тайлангийн тусгай журмаар шийдвэрлэх маргаан хэсэгт  бичсэн. Нэхэмжлэлийг буцаах, татгалзах, гомдол хүлээн авах, хэрэг хүргүүлэх, нотлох баримт цуглуулах талаар ЗХШ-ээс гарах эрх зүйн акт, албан тоот боловсруулах ажлыг хийж гүйцэтгэх явцад давхар суралцаж, тухай бүр зохих хуулийн зохицуулалттай танилцсан. Тайлангийн захиргааны хэргийн шүүхээс гарах эрх зүйн акт, албан тооттой танилцах, тэдгээрийг бичиж дадлагажих ажил хэсэгт  бичсэн. Шүүх хуралдаан ба түүний бэлтгэлийг хангах талаар судалсан. Тайлангийн шүүх хуралдааны бэлтгэл ажлыг хангахад туслах ажил хэсэгт  бичсэн. Гурав. НдЗХАШШ Шүүх хуралдаан, ХХША-ны процессыг судлах, үзлэг хийхэд байлцах, нотлох баримт цуглуулах үйл явц, нэхэмжлэл, хэргийн материалтай танилцах 3.1 НдЗХАШШ-ийн шүүх хуралд ажиглагчаар оролцох. Ажиглагчаар биечлэн оролцсон шүүх хуралдаан ·  “Нутгийн шийдэл” НҮТББ-ын нэхэмжлэлтэй Нийслэлийн засаг даргад холбогдох шүүх хуралдаан. ·  “Рандонхорс” БОУАӨЯ-ны сайдад холбогдох шүүх хуралдаан. Сонирхсон бусад шүүх хуралдааныг шүүхийн 1 дүгээр давхарт байрлах шууд дамжуулах дэлгэцээр үзсэн. Тайлангийн шүүх хуралдаанд ажиглагчаар оролцох ажил хэсэгт  бичсэн. 3.2 Шүүх хуралдааны ажиглагчийн тэмдэглэл хөтлөх, асуултын жагсаалт гаргах, удирдагчид танилцуулах. Удирдагчид шүүх хуралдааны ажиглагчийн тэмдэглэлээ танилцуулж, урган гарсан асуултуудын хариултыг авч, нэмж судлах зүйлийг тодорхой болгов. Тайланд шүүх хуралдааны ажиглагчийн тэмдэглэлийг  хавсаргасан. 3.3 Шүүгчтэй уулзах. Шүүгчтэй тусгайлан уулзсан ба дадлага хийх хугацаанд шүүгчийн даалгасан ажлыг хийхээс гадна, асуух зүйлийг тодруулж ажилласан. 3.4 ЗХШ-д ирүүлсэн нэхэмжлэл, шийдвэрлэгдэж буй хэрэгтэй танилцах. Удирдагч, НдЗХАШШ-ийн шүүгчид хуваарилагдсан нэхэмжлэл, хэрэгтэй танилцсан. Тайлангийн шүүхэд ирүүлсэн материалтай танилцах ажил хэсэгт  бичсэн. 3.5 Үзлэг хийхэд биечлэн байлцах, процедур, бүрдүүлэх баримт бичигтэй танилцах. Хэрэг 1-ийн үзлэг хийхэд байлцаж, гэрэл зураг авсан. Хэрэг 2-ын үзлэг хийхэд байлцаж хөндлөнгийн гэрчээр оролцсон. Тайлангийн  хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд байлцах ажил хэсэгт  оруулсан. 3.6 Нотлох баримт цуглуулах үйл явцтай танилцах. Нотлох баримтын талаар дэлгэрэнгүй судалсан. Тайлангийн хавтас хэрэгтэй танилцах ажил хэсэгт  дэлгэрэнгүй бичсэн. Хавтас хэрэгтэй танилцаж, “Нотлох баримт шаардах тухай” албан тоотыг төслийг боловсруулсан. Тайланд нотлох баримт шаардах тухай албан тоотыг төслийг хавсаргасан . Дөрөв. НдЗХАШШ Шүүх хуралдаан, шүүхийн шийдвэр, хэргийн талаар мэдээлэл авах, холбогдох хууль, зохицуулалттай танилцах 4.1 Монгол Улсын шүүхийн шийдвэрийн цахим сан ашиглах, үр дүнтэй хайлт хийх арга барил эзэмших. Шүүхийн шийдвэрийн цахим сангаас үр дүнтэй хайлт хийх хэд хэдэн аргыг сурсан. Тайлангийн мэдээлэл авах эх сурвалжийн талаар олж мэдэх ажил хэсэгт  бичсэн. 4.2 Шүүхийн шийдвэр болон шүүх хуралдааны мэдээлэл авах эх сурвалжийг олж мэдэх. https://shuukh.mn https://live.shuukh.mn/#gsc.tab=0 https://admincourt.gov.mn/courtzar Тайлангийн мэдээлэл авах эх сурвалжийн талаар олж мэдэх ажил хэсэгт  тусгав. 4.3 Шүүхийн үйл ажиллагаатай холбоотой болон бусад хамааралтай хууль тогтоомж, дүрэм, журам, аргачлал, тэдгээрийн хэрэглээтэй танилцах. ЗХШ-ээс гарах эрх зүйн акт, албан тоот боловсруулж, бичиж дадлагажих явцад хэрэг хянан шийдвэрлэх процесст баримтлах хууль болон тухайлсан асуудалтай холбоотой зохицуулалттай танилцсан. Тайлангийн мэдээлэл авах эх сурвалжийн талаар олж мэдэх ажил хэсэгт  тусгасан. Тав. НдЗХАШШ Шүүхээр шийдвэрлэгдэж буй сонгон авсан хэрэг, маргааны үйл явц, хууль хэрэглээний талаар бичих, статистик дүн шинжилгээ хийх, санал зөвлөмж боловсруулах, тайлан бичих 5.1 Шүүхийн үйл ажиллагааны процедур, боловсон хүчин, бүтэц бүрэлдэхүүн, шүүхийн байр, зохион байгуулалт, цахим хуудас, ашигладаг программ хангамжийн талаар товч тэмдэглэл хөтлөх. Тайлангийн  НдЗХАШШ-ийн танилцуулга бүлэгт  болон дадлагажиж, хийж гүйцэтгэсэн ажил бүлэгт тусгав . 5.2 НдЗХАШШ-ийн ажилчдын харилцаа, хандлагыг ажиглах замаар санал, дүгнэлт бичих. Тайлангийн  НдЗХАШШ-ийн танилцуулга бүлэгт  тусгав . 5.3 НдЗХАШШ-ийн үйл ажиллагааны статистик дүн шинжилгээ хийх. Шүүхийн үйлчилгээний хэлтэс, шүүх, ШЕЗ-өөс гаргасан тайлангаас тоо мэдээг авч дүн шинжилгээ хийсэн. Тайлангийн шүүхийн үйл ажиллагааны статистик дүн шинжилгээ бүлэгт  бичсэн. 5.4 ЗХШ-ээр шийдвэрлэгдэж буй сонгон авсан хэрэг, маргааны үйл явц, хууль хэрэглээний талаар бичих. ЗХШ-ээр шийдвэрлэгдэж буй болон шийдвэрлэсэн хэргээс шалгуур тавин сонгон авч шүүхийн процессын болон хэргийн тойм бичсэн. Тайлангийн шүүхээр шийдвэрлэгдэж буй сонгон авсан хэрэг, маргааны тойм бүлэгт  буулгасан. 5.5 Дадлага хийх хугацаанд гаргасан санал зөвлөмжийг бичиж НдЗХАШШ-ийн Тамгын газар хүргүүлэх. Дадлага хийх хугацаанд ажиглалт дээр үндэслэн санал зөвлөмжийг гаргаж, шүүхийн тамгын газрын хариуцсан албан тушаалтан, удирдагч, зохих байгууллагад хүргүүлсэн. Тайлангийн ажиглалт ба санал хэсэгт  буулгасан. 5.6 Дадлагын ажлын тайлан бичих. Тайланг удирдагчаар дүгнүүлж, сургалтын нэгдсэн албанд хүргүүлэхээр бэлэн болгосон. Тайланг тоймлон дадлагын тайлангийн презентац танилцуулга  бэлдэж, хавсаргасан. Боловсруулсан: Ж.Танан Баталж, хянасан: Дадлага удирдагч Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхийн шүүгч Х.Нямдэлгэр, Шүүгчийн туслах Э.Мөнхзавъяа Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхэд хийсэн Мэргэжлийн дадлагын тайлангий цуврал нийтлэлтэй танилцаарай. Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхэд хийсэн мэргэжлийн дадлагын тайлангийн агуулга Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Талархал Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхийн танилцуулга Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Дадлагажиж хийж гүйцэтгэсэн ажил - Шүүхийн албан хаагчдын ажлын чиг үүрэг Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Шүүхэд ирүүлсэн материалтай танилцах ажил Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд байлцах ажил Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх Дадлагажиж хийж гүйцэтгэсэн зарим ажил Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Системд эрх зүйн акт байршуулах, мэдээлэл авах эх сурвалжийг олж мэдэх ажил Ашигласан эх сурвалж Г.Галбаатар. (2018). Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн хэрэгжилт: Бэрхшээл ба сайн туршлага. Улаанбаатар: ШЕЗ Шүүхийн судалгаа, мэдээлэл, сургалтын хүрээлэн. УИХ. (2021, 1 15). Шүүхийн тухай хууль (ШН) . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. УИХ. (2015, 6 19). Захиргааны ерөнхий хууль . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. НдЗХАШШ. (2024). Түүхэн замнал . Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх. УИХ. (2017, 12 07). Төрийн албаны тухай хууль (ШН) .  Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн сан. НдЗХАШШ. (2024). Шүүхийн тамгын газар . НдЗХАШШ. НдЗХАШШ. (2022, 12 22). НдЗХАШШ-ийн Шийдвэр . Монгол Улсын шүүхийн шийдвэрийн цахим сан. УИХ. (2002, 12 26). Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. УИХ. (2002, 12 26). Захиргааны хэргийн шүүх байгуулах тухай хууль . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. ШЕЗ. (2023). Монгол Улсын шүүхийн 2023 оны бүтэн жилийн шүүн таслах ажиллагааны нэгдсэн дүн мэдээ.  Улаанбаатар: ШЕЗ. ШЕЗ. (2022). Монгол Улсын шүүхийн 2022 оны бүтэн жилийн шүүн таслах ажиллагааны нэгдсэн дүн мэдээ.  Улаанбаатар: ШЕЗ. ШЕЗ. (2020). Монгол Улсын шүүхийн 2020 оны бүтэн жилийн шүүн таслах ажиллагааны нэгдсэн дүн мэдээ.  Улаанбаатар: ШЕЗ. ШЕЗ. (2019). Монгол Улсын шүүхийн 2019 оны бүтэн жилийн шүүн таслах ажиллагааны нэгдсэн дүн мэдээ.  Улаанбаатар: ШЕЗ. ШЕЗ. (2018). Монгол улсын шүүхийн 2018 оны бүтэн жилийн шүүн таслах ажиллагааны нэгдсэн дүн мэдээ.  Улаанбаатар: ШЕЗ. ШЕЗ. (2017). Монгол Улсын шүүхийн 2017 оны бүтэн жилийн шүүн таслах ажиллагааны нэгдсэн дүн мэдээ.  Улаанбаатар: ШЕЗ. ШЕЗ. (2016). Монгол Улсын шүүхийн 2016 оны бүтэн жилийн шүүн таслах ажиллагааны нэгдсэн дүн мэдээ.  Улаанбаатар: ШЕЗ. ШЕЗ. (2012). Монгол Улсын шүүхийн 2012 оны бүтэн жилийн шүүн таслах ажиллагааны нэгдсэн дүн мэдээ.  Улаанбаатар: ШЕЗ. ШЕЗ. (2013). Монгол Улсын шүүхийн 2013 оны бүтэн жилийн шүүн таслах ажиллагааны нэгдсэн дүн мэдээ.  Улаанбаатар: ШЕЗ. ШЕЗ. (2014). Монгол Улсын шүүхийн 2014 оны бүтэн жилийн шүүн таслах ажиллагааны нэгдсэн дүн мэдээ.  Улаанбаатар: ШЕЗ. ШЕЗ. (2015). Монгол Улсын шүүхийн 2015 оны бүтэн жилийн шүүн таслах ажиллагааны нэгдсэн дүн мэдээ.  Улаанбаатар: ШЕЗ. ШЕЗ. (2011). Монгол Улсын шүүхийн 2011 оны бүтэн жилийн шүүн таслах ажиллагааны нэгдсэн дүн мэдээ.  Улаанбаатар: ШЕЗ. ШЕЗ. (2010). Монгол Улсын шүүхийн 2010 оны бүтэн жилийн шүүн таслах ажиллагааны нэгдсэн дүн мэдээ.  Улаанбаатар: ШЕЗ. ШЕЗ. (2008). Монгол Улсын шүүхийн 2008 оны бүтэн жилийн шүүн таслах ажиллагааны нэгдсэн дүн мэдээ.  Улаанбаатар: ШЕЗ. ШЕЗ. (2006). Монгол Улсын шүүхийн 2006 оны бүтэн жилийн шүүн таслах ажиллагааны нэгдсэн дүн мэдээ.  Улаанбаатар: ШЕЗ. ШЕЗ. (2007). Монгол Улсын шүүхийн 2007 оны бүтэн жилийн шүүн таслах ажиллагааны нэгдсэн дүн мэдээ.  Улаанбаатар: ШЕЗ. ШЕЗ. (2009). Монгол Улсын шүүхийн 2009 оны бүтэн жилийн шүүн таслах ажиллагааны нэгдсэн дүн мэдээ.  Улаанбаатар: ШЕЗ. ШЕЗ. (2005). Монгол Улсын шүүхийн 2005 оны бүтэн жилийн шүүн таслах ажиллагааны нэгдсэн дүн мэдээ.  Улаанбаатар: ШЕЗ. ШЕЗ. (2004). Монгол Улсын шүүхийн 2004 оны бүтэн жилийн шүүн таслах ажиллагааны нэгдсэн дүн мэдээ.  Улаанбаатар: ШЕЗ. ШЕЗ. (2018, 12 13). ШЕЗ-ийн тогтоол .  Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн сан. НдЗХАШШ. (2023). НдЗХАШШ-ийн шүүн таслах ажлын тайлан.  Улаанбаатар: НдЗХАШШ. НдЗХАШШ. (2022). 2022 оны бүтэн жилийн шүүн таслах ажиллагааны тайлан.  Улаанбаатар: НдЗХАШШ. ШЕЗ. (2021). Монгол Улсын Шүүхийн тайлан 2021. Улаанбаатар: ШЕЗ. ШЕЗ. (2023). ШЕЗ-ийн 2021-2023 оны тайлан. Улаанбаатар: ШЕЗ. ҮСХ. (2024, 11 03). Монгол Улсад оршин суугаа хүн амын тоо . Статистик. ШЕЗ. (2014, 1 10). Хэргийн индексийн журам . ШЕЗ Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн сан. Google map. (2024, 9 28). Нийслэл дэх захиргааны анхан шатны шүүх . Google map. Г.Банзрагч. (2023). Захиргааны процессын эрх зүй (Хоёр дахь хэвлэл). Улаанбаатар: "Мөнхийн Үсэг" ХХК. ШЕЗ, Нээлттэй нийгэм форум. (2015). Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгч (гарын авлага) .  Нээлттэй нийгэм форум. ЗХДЗШШ. (2023, 3 23). ЗХДЗШШ-ийн Магадлал . Монгол Улсын шүүхийн шийдвэрийн цахим сан. НдЗХАШШ. (2020, 4 13). Албан тушаалын тодорхойлолт .  Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх. НдЗХАШШ. (2022, 6 08). Нэхэмжлэлийн загварууд . Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх. Т.Мөнх-Эрдэнэ. (2024, 9 12). Захиргааны эрх зүйн дадлага бататгах хичээл.  ЗХШ-ийн "Ногоон танхим", Улаанбаатар. УДШ-ийн нийт шүүгчийн хуралдааны тогтоол. (2021, 9 20). Шүүхийн шийдвэр боловсруулах журам, аргачлалыг батлах тухай . Монгол Улсын Дээд шүүх. УИХ. (2002, 6 07). Газрын тухай хууль (ШН) . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн сан. УИХ. (2016, 2 04). Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль (ШН) .  Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. УИХ. (2019, 3 22). Татварын ерөнхий хууль (ШН) . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн сан. УИХ. (2023, 6 16). Төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авах тухай хууль (ШН) . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. УИХ. (2018, 6 21). Улсын бүртгэлийн ерөнхий хууль (ШН) .  Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. НдЗХАШШ. (2024, 1 23). Хэрэг, нэхэмжлэл, гомдол, хүсэлт хүлээн авах, хуваарилах болон хэрэг, маргааныг хянан шийдвэрлэх шүүгч, шүүх бүрэлдэхүүнийг сугалаагаар томилох нарийвчилсан журам .  Дүрэм, журам. ШЕЗ. (2024, 7 23). Монгол улсын шүүхийн 2024 оны хагас жилийн шүүн таслах ажиллагааны мэдээ .  Монгол Улсын шүүхийн ерөнхий зөвлөл. НдЗХАШШ. (2023). Тамгын газрын 2023 оны үйл ажиллагааны жилийн тайлан .  Улаанбаатар: НдЗХАШШ. Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх. Т.Мөнх-Эрдэнэ. (2017, 1 04). Нийтийн ашиг сонирхлыг тодорхойлох нь. Legaldata . Нээлттэй нийгэм форум; Оюуны инноваци ТББ. (2024). Монгол Улс шүүхийн индекс 2023.  Улаанбаатар: Нээлттэй нийгэм форум. Legaldata. (2024). ЗХАШШ-ийн 2015-2022 онд шийдвэрлэсэн хэрэг шүүх тус бүрээр (жилээр).  Улаанбаатар: Legaldata. НдЗХАШШ. (2024, 11 07). "Монголын гол, нууруудын нэгдсэн хөдөлгөөн" НҮТББ-ын нэхэмжлэлтэй захиргааны хэргийн тухай . НдЗХАШШ. ШЕЗ. (2013, 6 19). Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчийг сонгон шалгаруулах, ажиллуулах журам .  ШЕЗ Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн сан.   #LawyerBirdie #ХуульчШувуухай #ЭрхЗүй #ЭрхЗүйнБлог #ЗахиргааныХэргийнШүүх #НийслэлДэхЗахиргааныХэргийнАнханШатныШүүх #МэргэжлийнДадлага #ДадлагынТайлан #Шүүх #Шүүгч #ШүүгчийнТуслах #ШүүхХуралдааныНарийнБичгийнДарга #ШүүхХуралдаан #НотлохБаримт #Хэрэг #Нэхэмжлэл #ШүүхийнҮйлАжиллагаа #ДадлагынЗорилго #ДадлагынТөлөвлөгөө #АшигласанЭхСурвалж #СтатистикДүнШинжилгээ #Зөвлөмж #Санал #ОнолынМэдлэг #ПрактикТуршлага #ЭрхЗүйнАкт #ЗахиргааныХэрэгХянанШийдвэрлэхАжиллагаа #ХэрэгМаргаан

Дадлагын хугацаанд удирдагч шүүгчид хуваарилагдсан нэхэмжлэл, хэрэг үүсгэсэн болон татгалзсан хэргийн хавтас, бусад материалтай танилцсан. Нэхэмжлэлтэй танилцах ажил Хүн, хуулийн этгээд , захиргааны байгууллага , албан тушаалтан болон нийтийн ашиг сонирхлыг төлөөлөх эрх бүхий этгээд шүүхэд нэхэмжлэл гаргах эрхтэй. ШЕЗ-ийн тогтоолоор [1]  баталсан “Захиргааны хэргийн хөдөлгөөний нийтлэг аргачлал”- ын (ШЕЗ, 2018) дагуу Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхэд (ЗХАШШ) нэхэмжлэл, сөрөг нэхэмжлэл, гуравдагч этгээдийн бие даасан шаардлага (ГЭБДШ), нэхэмжлэлийн ихэсгэсэн буюу өөрчилсөн шаардлагыг [2]  шүүхийн албан хаагч 7 хоногийн ажлын бүх өдөр, ажлын цагт ямар нэг хязгаарлалт тогтоолгүйгээр хүлээн авч, бүртгэл үйлдэж, шүүхэд хүлээлгэн өгсөн хүний гарын үсгийг зуруулсан байна. Мэдээлэл лавлагааны мэргэжилтэн хэрэг, нэхэмжлэл, гомдол, хүсэлт [3] , дүгнэлт, даалгавар ирсэн даруйд системд бүртгэж, хуваарилсан шүүгчид 1 хоногийн дотор хүлээлгэн өгнө. Шүүгчийн туслах хууль, дүрэм, журамд заагдсан ажлын чиг үүргийг мөрдлөг болгон стандартын дагуу гүйцэтгэх зорилтын хүрээнд (i) амаар болон бичгээр ирүүлсэн тодорхой хэрэг, маргааны гомдол, хүсэлт, өргөдлийг хүлээн авч нэн даруй танилцуулах, баримт бичгийн төсөл боловсруулах, хариу мэдэгдэх; (ii) шүүгчээс гарах эрх зүйн актын төслийг тухай бүр алдаа зөрчилгүй боловсруулж шүүгчид танилцуулах үүрэгтэй байна  (Албан тушаалын тодорхойлолт) . Хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны (ХХША) явцад гарах эрх зүйн акт, баримт бичгийг хуулийн хугацаанд эцэслэн боловсруулж, системд бүртгэж, бүрэн хадгална. 2023 онд шүүгчийн туслах эрх зүйн актын 15’207 төсөл бичжээ. Нэг шүүгчийн туслахад 724 эрх зүйн акт ногдож байна  (Тамгын газрын тайлан) . Нэхэмжлэлтэй танилцахад нэн тэргүүнд шүүхэд нэхэмжлэгч, эсхүл түүний төлөөлөгч бичгээр, эсхүл zakhirgaa_tg@shuukh.mn хаягаар цахим хэлбэрээр гаргасан нэхэмжлэлд гарын үсэг зурсан  эсэхийг нягтална. Мөн нэхэмжлэлд дурдсан жагсаалттай хавсаргасан нотлох баримтыг тулгах ба нэхэмжлэлд тусгагдах зүйл бүрэн буюу хуульд заасан шаардлагын дагуу нэхэмжлэлийн бүрдүүлбэр хангагдсан эсэхтэй танилцана. Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуульд (ЗХШХШтХ) заасан нэхэмжлэлд тусгагдах зүйлийг хүснэгтэд жагсаав. ЗХШХШтХ заалт Нэхэмжлэлд тусгагдах зүйл 52.2.1. нэхэмжлэлийг захиргааны хэргийн аль шүүхэд гаргаж байгаа; 52.2.2. нэхэмжлэгчийн ургийн овог, эцэг (эх)-ийн нэр, өөрийн нэр, оршин суугаа газрын хаяг, хуулийн этгээд бол нэр , оршин байгаа газрын хаяг ; 52.2.3. хариуцагчийн нэр, оршин байгаа газрын хаяг; 52.2.4. нэхэмжлэлийн шаардлага, түүний үндэслэл; 52.2.5. улсын тэмдэгтийн хураамж төлсөн баримт, эсхүл чөлөөлөгдөх хүсэлт, түүнийг нотлох баримт; 52.2.6. хавсаргасан баримт бичгийн жагсаалт; 52.2.7. холбоо барих утас, факс, цахим хаяг. Нэхэмжлэлийн бүрдүүлбэр хангагдаагүй бол шүүхээс “ бүрдүүлбэрдэх ”  гэж хэвшиж тогтсон үгээр илэрхийлэгдэх бүрдүүлбэр хангах боломж олгохоор хугацаа өгч [4]   ( ХХША-ны үе шат -2)   “Нэхэмжлэлийн бүрдүүлбэр хангуулах хугацаа тогтоох тухай шүүгчийн захирамж”  гарна. Бүрдүүлбэр хангуулах хугацаа тогтоох нь шүүх нэхэмжлэлийг хүлээн авахаас татгалзаж буй хэрэг бус, харин нэхэмжлэлд тавигдах шаардлагыг хангах боломжийг олгож буй хэрэг юм. Энэ ажлын чухал хэсэг нь нэхэмжлэлийн шаардлага, түүний үндэслэлийг нягтлах байлаа. Нэхэмжлэлийн шаардлага нь нэхэмжлэлийн бүрдүүлбэрийн гол хэсэг бөгөөд нэхэмжлэгч захиргааны байгууллагын ямар хууль бус үйл ажиллагаанаас өөрийн зөрчигдсөн, эсвэл зөрчигдөж болзошгүй гэх ямар эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлоо шүүхээр хэрхэн яаж хамгаалуулах буюу сэргээлгэхийг хүсэж байгаагаа илэрхийлсэн байна. Тухайлбал, маргаан бүхий захиргааны акттай (МБА) [5] танилцаж, чухам ямар захиргааны хууль бус үйл ажиллагааны улмаас хуулиар хамгаалагдсан эрх, хууль ёсны ашиг сонирхол хөндөгдсөн, захиргааны актыг хэрхэх хүсэлтэй байгаатай танилцана (Зураг . Захиргааны хэргийн шүүхэд гаргах нэхэмжлэлийн төрөл) . Нэхэмжлэгч нь хуульд заасан нэхэмжлэлийн шаардлагын аль нэг, эсвэл хэд хэдэн шаардлагыг бие даасан байдлаар зэрэгцүүлж, эсвэл үндсэн, дагалдах байдлаар гаргасан байж болно. Тэрчлэн, хуульд заасан журам, хөөн хэлэлцэх хугацааны дотор шүүхэд хандсан эсэхийг нягтална. Харин нэхэмжлэлийн шаардлагын үндэслэлд захиргааны үйл ажиллагааг яагаад хууль бус гэж үзсэн, түүний улмаас нэхэмжлэгчийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхол нь хэрхэн яаж зөрчигдсөн талаарх хууль зүйн болон бодит үндэслэлээ тодорхойлсон байна. ЗХШХШтХ-д заасан нэхэмжлэлийн шаардлага, түүний үндэслэлийг хүснэгтэд харуулав. ЗХШХШтХ заалт Нэхэмжлэлийн шаардлага Нэхэмжлэлийн шаардлагын үндэслэл 52.5.1. захиргааны акт, захиргааны гэрээг хүчингүй болгуулах, илт хууль бус болохыг тогтоолгох, эсхүл эс үйлдэхүй хууль бус болохыг тогтоолгох, захиргааны акт гаргуулахыг даалгах нэхэмжлэлийн хувьд нэхэмжлэгчийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхол нь хэрхэн зөрчигдсөн ; 52.5.2. хохирол гаргуулах  нэхэмжлэлийн хувьд захиргааны байгууллага ямар үүргээ биелүүлээгүйгээс, эсхүл захиргааны хууль бус үйл ажиллагааны улмаас нэхэмжлэгчид ямар хохирол учирсан, түүнийг хэрхэн шийдвэрлүүлэх ; 52.5.3. нийтийн эрх зүйн харилцаа байгаа эсэхийг тогтоолгох  нэхэмжлэлийн хувьд эрх зүйн харилцаа байгаа эсэхийг тогтоолгосноор нэхэмжлэгчид ямар эрх, хууль ёсны ашиг сонирхол үүсэхийг ; 52.5.4. захиргааны байгууллагаас гаргах нэхэмжлэлийн хувьд ямар хууль зөрчигдсөн, эсхүл нийтийн эрх зүйн ямар чиг үүргээ хэрэгжүүлэх боломжгүйд хүрсэн ; 52.5.5. нийтийн ашиг сонирхлыг төлөөлөн нэхэмжлэл гаргаж байгаа этгээдийн хувьд маргаж байгаа асуудлын талаар хангалттай сонирхол илэрхийлсэн байх бөгөөд нийтийн ямар ашиг сонирхол хэрхэн зөрчигдсөн, эсхүл зөрчигдөж болзошгүй ; 52.5.6. захиргааны хэм хэмжээний актыг хүчингүй болгох, хүчин төгөлдөр бус болохыг тогтоолгох нэхэмжлэлийн хувьд хүн, хуулийн этгээдийн ямар эрх, хууль ёсны ашиг сонирхол хэрхэн зөрчигдсөн, эсхүл зөрчигдөж болзошгүй болон ямар хуультай зөрчилдсөн . Захиргааны байгууллага нь өөрийн хэрэгжүүлж буй чиг үүрэгт хамааралгүй хуулийн зөрчлийн талаар маргах, бүрэн эрхийн хэрэгжилтийн талаар гомдоллох боломжгүй байна. Нэхэмжлэлд ямар шийдвэр гаргуулахыг хүсэж байгаагаа тодорхой заасан байна. Үүрэг хүлээлгэх, өөрчлөх, тогтоох гэсэн нэхэмжлэлийн үндсэн гурван төрөл байна. ЗХШ-д гаргах нэхэмжлэлийн төрөл, зорилго, шаардлагыг инфографик зурагт харуулав. Захиргааны хэргийн шүүхэд гаргах нэхэмжлэлийн төрөл Тухайлбал, захиргааны акт , захиргааны гэрээг хүчингүй болгуулах, илт хууль бус болохыг тогтоолгох, эсхүл эс үйлдэхүй хууль бус болохыг тогтоолгох, захиргааны акт гаргуулахыг даалгах; захиргааны актыг бүхэлд нь, эсхүл холбогдох хэсгийг хүчингүй болгуулах; захиргааны зохих акт гаргахыг тухайн захиргааны байгууллагад даалгах; захиргааны актыг өөрчлүүлэх байна. Захиргааны акттай холбоотой нэхэмжлэлд дурдсан баримт бүрэн бол нэхэмжлэгч хэлбэржсэн эрх зүйн хамгаалалт эрэлхийлэн Захиргааны ерөнхий хуулийн (ЗЕХ) 92-94 дүгээр зүйлд заасан урьдчилан шийдвэрлүүлэх ажиллагааны журмаар (УШАЖ) [6]  гомдол гаргаж, хариу авсан эсэхийг тодруулна . Энэхүү ажиллагаа нь зайлшгүй хийгдэх ёстой ба нэхэмжлэгч эхний ээлжид МБА-ыг гаргасан байгууллагын дээд шатны захиргааны байгууллага, гомдол хянан шийдвэрлэх чиг үүрэг бүхий захиргааны байгууллага, эсхүл тухайн актыг гаргасан байгууллагад хандан гомдол гаргасан байх ёстой байдаг. Энэхүү ажиллагаа хугацаандаа хийгдэж, тухайн байгууллага хянан шийдвэрлэж УША-тай холбоотой гомдлын хариу өгсөн баримт нэхэмжлэлд хавсарган, хэрэгт авагдсан эсэхтэй танилцана. Захиргааны процессын хувьд хэргийн оролцогчдын тэгш бус байдлыг арилгах зорилгоор нэхэмжлэл гаргаснаар ХХША бүхэлдээ шүүхийн санаачилга, удирдлагаар хэрэгжиж эхэлдгээрээ эрүүгийн хийгээд иргэний процессын эрх зүйгээс ялгаатай. Тийм тул, шүүх нэхэмжлэлийн дагуу хэрэг үүсгэхээс өмнө нь ч, дараа нь ч маргааны нөхцөл байдлыг тодруулах, үнэлэлт дүгнэлт өгөхийн тулд шаардлагатай ажиллагаа явуулна ( ХХША-ны үе шат -3) . Энэ хүрээнд, шүүгч хэрэг үүсэхээс өмнө нэхэмжлэл, хүсэлтийг тодруулах, холбогдох этгээдээс тайлбар, баримтыг гаргуулах, шаардлагатай нотлох баримтыг цуглуулах зэрэг ажиллагааг хийнэ. Захиргааны байгууллага нь хэргийн оролцогч биш, хариуцагчаар татагдаагүй байсан ч шүүхийн шаардсан баримтыг өгөх үүрэгтэй байна. Субъектийн эрхийн зөрчлөөс үүдсэн маргаан байх тохиолдолд эрх, хууль ёсны ашиг сонирхол нь хөндөж буй эсэхийг зайлшгүй тодруулах бол энэ нь объектив эрх олгогдсон этгээдийн нэхэмжлэлийн хувьд эцэстээ захиргааны үйл ажиллагаа дахь хуулийн зөрчил арилгах тул хамаарахгүй. Бүрдүүлбэр хангаад ирсэн нэхэмжлэлийг нэхэмжлэлийг хангуулсан шүүгчид 1 хоногийн дотор хүлээлгэн өгсөн байна. Харин тогтоосон хугацаанд хүндэтгэн үзэх шалтгаангүйгээр нэхэмжлэлийн бүрдүүлбэр хангаагүй бол шүүгч уг нэхэмжлэлийг буцаадаг ба шүүгчийн туслах “Нэхэмжлэлийн бүрдүүлбэр хангаагүйн улмаас буцаах тухай шүүгчийн захирамж” -ийг гарсан өдөрт нь ёсчлуулж, нэхэмжлэгчид 1 хоногийн дотор мэдэгдсэн байна. Нэхэмжлэгчээс шүүгчийн шаардсан нэхэмжлэлийн бүрдүүлбэрийг ханган нэхэмжлэлийг дахин өгсөн хугацааг нэхэмжлэл гаргасан хугацаа гэж үзэхгүй. Нэхэмжлэлийг буцаасан тохиолдолд үүсэх үр дагавар тодорхойгүй ба дахин нэхэмжлэл хэдийд ч гаргаж болно. Үүнээс гадна, шүүгч нэхэмжлэл, гомдлыг хүлээн авахаас татгалзаж болно ( ХХША-ны үе шат -4) . ЗХШХШтХ-д заасан шүүгч нэхэмжлэл хүлээн авахаас татгалзах тохиолдлыг хүснэгтэд харуулав. ЗХШХШтХ заалт Шүүгч нэхэмжлэл хүлээн авахаас татгалзах тохиолдол 54.1.1. ЗХШ-ийн харьяаллын бус; 54.1.2. тухайн ЗХШ-ийн харьяаллын бус; 54.1.3. ЗЕХ-ийн 92-94 дүгээр зүйлд заасан гомдол гаргах журмаар УШШ-ыг биелүүлээгүй ба энэ журмыг хэрэглэх боломжтой; 54.1.4. нэхэмжлэгч нь эрх зүйн бүрэн чадамжгүй бөгөөд түүнийг төлөөлсөн этгээд байхгүй; 54.1.5. нэхэмжлэгчийг төлөөлөх бүрэн эрхгүй болон нэхэмжлэл гаргах эрхгүй этгээд нэхэмжлэл гаргасан; 54.1.6. нэхэмжлэлд заасан үйл баримт, захиргааны үйл ажиллагааны талаар, эсхүл уг нэхэмжлэлийг хүлээн авахаас татгалзсан, түүнчлэн хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон хуулийн хүчин төгөлдөр шүүхийн шийдвэр болон шүүгчийн захирамж, шүүхийн тогтоол байгаа; 54.1.7. нэхэмжлэгч болох хүн нас барсан, хуулийн этгээд татан буугдсан боловч эрх, үүрэг нь эрх залгамжлагчид шилжээгүй; 54.1.8. энэ хуулийн 14.1-14.4-т заасан хугацааг хүндэтгэн үзэх шалтгаангүйгээр хэтрүүлсэн [7] . Шүүгчийн туслах “Нэхэмжлэл, гомдлыг хүлээн авахаас татгалзах тухай шүүгчийн захирамж” -ийг гарсан өдөрт нь нэхэмжлэгч, гомдол гаргагчид мэдэгдэнэ. Хүндэтгэн үзэх шалтгаангүйгээр нэхэмжлэлийн бүрдүүлбэр хангаагүй, харьяаллын бус, гаргах эрхгүй этгээд гаргасан, нэхэмжлэлд заасан үйл баримт, захиргааны үйл ажиллагааны талаар, эсхүл уг нэхэмжлэлийг хүлээн авахаас татгалзсан, түүнчлэн хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон хуулийн хүчин төгөлдөр шүүхийн шийдвэр болон шүүгчийн захирамж, шүүхийн тогтоол байгаа шалтгаанаар буцаасан тохиолдолд нэхэмжлэгч дахин нэхэмжлэл гаргасан ч хэрэг үүсэхгүй байх үр дагавартай . Шүүгч нэхэмжлэл хүлээн авахаас татгалзах үндэслэл байхгүй гэж үзвэл, нэхэмжлэлийг хүлээн авсан, эсхүл нэхэмжлэлийн бүрдүүлбэрийг хангаж ирүүлсэн өдрөөс хойш 7 хоногийн дотор “Захиргааны хэрэг үүсгэх тухай шүүгчийн захирамж” гаргана. Тайлбарлавал, ЗХШ өөрийн санаачилгаар бус зөвхөн хүн, хуулийн этгээдийн нэхэмжлэлийн үндсэн дээр  захиргааны хэрэг үүсгэнэ ( ХХША-ны үе шат -5) . Шүүгч хариуцагчийг дуудан ирүүлж, хэрэг үүсгэсэн өдрөөс хойш нийслэлд 7 хоног, орон нутагт 14 хоногийн дотор нэхэмжлэлийн хувийг гардуулж, хэргийн оролцогчид эрх, үүргийг нь тайлбарлан өгч, эдгээрийг баримтжуулна. Нэхэмжлэгч, хариуцагч, гуравдагч этгээдийг хэргийн оролцогч гэх ба инфографик зургаар товч тайлбарын хамт харуулав. Хэргийн оролцогч Нэхэмжлэлд хариуцагчаар хэнийг татсан байгааг анхаарах хэрэгтэй. Тухайлбал, гомдол шийдвэрлэсэн шийдвэрийг эс зөвшөөрч шүүхэд нэхэмжлэл гаргахдаа гомдол шийдвэрлэсэн байгууллагыг хариуцагчаар татах шаардлагагүй. Харин хүн, хуулийн этгээдийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хөндсөн анхны захиргааны актыг гаргасан этгээдийг хариуцагчаар татна. Түүнчлэн, нэг нэхэмжлэлд хэд хэдэн хариуцагч байж болох ба тэдгээр нь хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд бие даан оролцох эрхтэй байна. Нэхэмжлэгч шүүхийн шийдвэрийг цаг алдахгүй гаргуулахад зориулан тендер, татвар, улсын бүртгэл, төрийн алба, газар гэх зэрэг маргааны төрлөөр болон захиргааны байгууллагаар ялган шүүхэд хандан гаргах түгээмэл нэхэмжлэлийг шууд нөхөж бичихээр хэвлэмэл байдлаар загварт оруулан цахим хуудсанд болон шүүхийн байрны нэг давхарт байршуулсан. Иргэдийн хэрэгцээнд зориулан компьютер, принтер ч байна. Загварын дор маргааны төрлөөс хамааран зайлшгүй хийгдэх УШАЖ-ын дагуу хандах байгууллага, хугацаа, зохицуулах хуулийн заалтыг заан анхааруулан тодорхой тайлбарласан. Гэтэл бодит байдал дээр нэхэмжлэлийн загварыг ашиглаагүй байх, зайлшгүй хавсаргах баримтыг дутуу өгөх, нотлох баримтыг шаардлага хангаагүй хавсаргах, улсын тэмдэгтийн хураамж төлсөн баримтыг орхигдуулах, нэхэмжлэлийн шаардлага, үндэслэлээ ойлгомжгүй тодорхойлох зэрэг дутагдал элбэг гардаг. Маргааны төрөл, түүнээс хамааран анхаарах зүйлийг нэхэмжлэлийн загвараас түүвэрлэн хүснэгтэд нэгтгэн харуулав  (Нэхэмжлэлийн загварууд) . Маргааны төрөл Анхаарах зүйл Тендерийн маргаан Тендерийн маргаантай холбоотойгоор шүүхэд хандах нэхэмжлэлд тендерт оролцогч нь шүүхэд хандахын өмнө заавал ТБОНӨХБАҮХАтХ-ийн 11.2-т заасныг зөрчсөн болон тендерийн баримт бичиг бэлтгэх явцад өрсөлдөөнийг хязгаарласан ямар нэгэн зөрчил гарсан гэж үзвэл, гомдлоо тендерийн нээлт хийхээс өмнө Шударга өрсөлдөөн, хэрэглэгчийн төлөө газарт [8] , захиалагчийн шийдвэрийг эс зөвшөөрсөн, хуульд заасан хугацаанд захиалагч шийдвэр гаргаагүй, эсхүл гэрээ байгуулах эрх олгосон тухай гомдлыг зөвхөн Сангийн яаманд тус тус ажлын 5 өдрийн дотор гаргаж хариу авсан байх ёстой (ТБОНӨХБАҮХАтХ, 2023) -ийн 57 дугаар зүйлийн 57.1 дэх хэсэг. Татварын маргаан Татварын маргаанаар нэхэмжлэл гаргах буюу нэхэмжлэгч нь Татварын алба болон татварын улсын байцаагчийн гаргасан шийдвэрийг эс зөвшөөрвөл шүүхэд хандахын өмнө дээд шатны байгууллага болон маргаан таслах зөвлөлд тус тус УШАЖ-аар хандаж, хариу авсан байх ёстой  (ТЕХ, 2019) -ийн 47 дугаар зүйлийн 47.19 дэх хэсэг. Улсын бүртгэлийн маргаан Улсын аливаа бүртгэлийг хууль бус гэж үзвэл, шүүхэд хандахын өмнө заавал Оюуны өмч, улсын бүртгэлийн ерөнхий газар УШАЖ-аар хандаж, хариу авсан байх ёстой  (УБЕХ, 2018) -ийн 22 дугаар зүйл 22.1 дэх хэсэг. Төрийн алба Төрийн жинхэнэ албан хаагч үндэслэлгүйгээр ажлаас чөлөөлөгдсөн, ажил албан тушаал буруулсан гэж үзвэл, шүүхэд хандахын өмнө заавал Төрийн албаны төв болон салбар зөвлөлд УШАЖ-аар хандах ёстой (ТАтХ, 2017)-ийн 75 дугаар зүйлийн 75.2 дахь хэсэг. Харин Төрийн жинхэнэ албан хаагч, сахилгын шийтгэл ногдуулсан тухай шийдвэрийг үндэслэлгүй гэж үзвэл, энэ тухай гомдлоо тухайн шийдвэрийг мэдсэн өдрөөс хойш 1 сарын дотор төрийн дээд шатны байгууллага, эсхүл шүүхэд гаргаж болно  (ТАтХ, 2017) -ийн 48 дугаар зүйлийн 48.9 дэх хэсэг. Газрын маргаан Дүүргийн засаг даргын хууль бус захиргааны үйл ажиллагаатай холбогдсон асуудлаар шүүхэд хандахын өмнө заавал Нийслэлийн засаг даргад УШАЖ-аар хандах ёстой  (ГтХ, 2002) -ийн 603 дугаар зүйлийн 603.6 дахь хэсэг. Дурдсан түгээмэл маргаанаас гадна, захиргааны байгууллагын үйл ажиллагааны улмаас хохирсон этгээд хохирол гаргуулахаар нэхэмжлэл гаргаж болдог ч цөөн тохиолддог. Энэ тохиолдолд, захиргааны байгууллага үүргээ биелүүлээгүйгээс, эсвэл захиргааны хууль бус үйл ажиллагааны улмаас нэхэмжлэгчид учирсан хохирол, түүнийг хэрхэн шийдвэрлүүлэх тухай нэхэмжлэлийн шаардлагад тодорхой бичиж, холбогдох нотлох баримтыг гарган өгнө. Энгийнээр хэлбэл, нэхэмжлэлийн шаардлагад эрх зүйн актыг хүчингүй болгох бус, харин хохирлыг барагдуулах тухай бичих нь зүйтэй  (Шүүхийн шийдвэр, 2022) (Магадлал, 2023) . 2023 онд тус шүүхэд нийт 2’514 нэхэмжлэл ирсэн ба нэг шүүгчид 110 нэхэмжлэл ногдож байна  (НдЗХАШШ-ийн шүүн таслах ажлын тайлан) . Тусгай журмаар шийдвэрлэх маргаан ЗХШХШтХ-ийн 11 дүгээр бүлэгт  тусгай журмаар шийдвэрлэх маргааныг зохицуулсан. Нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн бодит хэрэгцээ шаардлага, тулгамдаж буй асуудалтай холбоотой зарим төрлийн маргааныг шүүхээр түргэн шуурхай шийдвэрлэх үүднээс хянан шийдвэрлэх үе шатыг алгасаж, ХХША-ны ердийн хугацааг богиносгосон байдаг. Тухайлбал, Захиргааны хэргийн давж заалдах шатны шүүх (ЗХДЗШШ) анхан шатны журмаар [9] , Улсын дээд шүүх (УДШ) давж заалдах журмаар хэргийг хянан шийдвэрлэнэ. Шүүхэд ирүүлсэн нэхэмжлэлтэй танилцсанаар: (i) хэрэг үүсэхээс өмнө ЗХШ-ээс явуулах ажиллагаа; (ii) нэхэмжлэгч, нэхэмжлэл гаргах эрхтэй субъект, хариуцагчаар түгээмэл татагддаг захиргааны байгууллага; (iii) хуульд заасан шаардлагын дагуу нэхэмжлэлд тусгагдах зүйл, хангах бүрдүүлбэр; (iv) нэхэмжлэлийн шаардлага, түүний үндэслэл; (v) УШАЖ, түүний хугацаа; (vi) шүүгч нэхэмжлэл хүлээн авахаас татгалздаг тохиолдол; (vii) нэхэмжлэлийн төрөл, анхаарах зүйл; (viii) нэхэмжлэлийн улам өргөжиж буй агуулга; (ix) тусгай журмаар шийдвэрлэх маргааныг мэдэж авах зэрэг ач тустай байв. Хавтас хэрэгтэй танилцах ажил Захиргааны хэрэг үүсмэгц хэргийн дугаарыг системээс өгөгдсөн бүртгэлийн индексийг авч хавтас хэрэг нээнэ  (Хэргийн индекс) . Захиргааны хэрэг гэдэгт өргөн агуулгаараа ЗХШ-ээс нэхэмжлэл, хүсэлт, гомдлоор хянан шийдвэрлэж буй маргааныг ойлгоно. Эдгээрийн ялгааг инфографик зурагт харуулав. Нэхэмжлэл, хүсэлт, гомдлын ялгаа Нэхэмжлэлийг захиргааны байгууллагын хууль бус үйл ажиллагааны эсрэг гаргана. Хүсэлтийг эрх зүйн хамгаалалт авах түр зуурын шинжтэй шүүхийн шийдвэр гаргуулах зорилгоор гаргана. Харин гомдлыг хуульчийн хууль бус үйл ажиллагаанд холбогдуулан хариуцлага тооцуулахаар гаргана. Захиргааны хэрэг гэдэгт нарийвчилсан агуулгаараа зөвхөн нэхэмжлэлээр үүсэх маргааныг ойлгоно. Тиймээс, тайланд нэхэмжлэлээр үүссэн хэргийг голчлон авч үзсэн болно. Шүүгч нэхэмжлэл хүлээн авч хэрэг үүсгэхээс гадна, харьяалал тогтоолгож ирүүлсэн буюу шилжиж ирсэн, дээд шатны шүүхээс шийдвэрийг хүчингүй болгосон, ШИНБ-ын улмаас шийдвэр нь хүчингүй болсон хэргийг хүлээн авна. Хавтас хэргийг хөтлөх нь шүүгчийн туслахын албан тушаалын чиг үүргийн нэг юм. Хавтас хэргийн эхэнд бүрдүүлбэр хангасан, нэхэмжлэлийн шаардлага, түүний үндэслэл тодорхой нэхэмжлэл байна. Түүний араас нэхэмжлэлд хавсаргасан материал авагдана. Гол зүйлийн нэг нь нэхэмжлэгч өмгөөлөгч авсан бол түүнтэй байгуулсан гэрээ, эсвэл итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчид (НИТ) төлөөлөх эрх олгосон баримт бичиг буюу итгэмжлэлийг хавсаргасан эсэхийг шалгана. Үүний дараагаар, хариуцагчийн хариу тайлбарыг уншиж танилцах нь зүйтэй ба нэхэмжлэлийн шаардлагыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байгаа учир шалтгааны талаар мэдээллийг авна. Тайлбартаа үндэслэлийг зааж, нотлох баримт гаргаж ирүүлсэн байж болно. Шүүх хуралдаан товлохоос өмнө, зөвхөн ЗХАШШ-д хэргийн оролцогч, тэдгээрийн төлөөлөгч, өмгөөлөгчийн гаргаж өгсөн нотлох баримттай [10] танилцана. ЗХШ хэргийн нөхцөл байдлыг тодруулах , хэргийг хянан шийдвэрлэхэд ач холбогдол бүхий нотлох баримт цуглуулах  ажиллагааг хэрэгжүүлэх үүрэгтэй. Тодруулбал, ЗХШ талуудын эрх тэгш байдлыг хангах үүднээс нотлох баримтыг цуглуулах, үнэн бодит байдлыг шалгах, үнэлэх, нягтлах, дүгнэх үүргийг гүйцэтгэнэ ( ХХША-ны үе шат -6) . Тийм учир, ЗХШ нотлох баримтыг байгууллага, албан тушаалтан, хүнээс гаргаж өгөхийг шаардах эрхтэй бөгөөд холбогдох этгээд шаардлагыг биелүүлэх үүрэгтэй. Төрийн байгууллага, хуулийн этгээд нь бичмэл нотлох баримтыг өөрийн байгууллагын архивын “хуулбар үнэн”  гэсэн тэмдэг дарж баталгаажуулна. Цаашилбал, хэргийн оролцогч, тэдгээрийн төлөөлөгч, өмгөөлөгчийн шүүхэд гаргасан тайлбар бодит үнэнд нийцсэн, хэрэгт авагдсан нотлох баримтад үндэслэгдсэн байна. Нотлох баримтын ангиллыг инфографик зурагт буулгав. Нотлох баримтын ангилал Нотлох баримт нь хэд хэдэн төрөл байна. Бичмэл нотлох баримт гэдэг нь гэрээ, гэрчилгээ зэрэг бичгийн хэлбэртэй байна. Эд мөрийн нотлох баримт нь хэв, дуу, дүрсний бичлэг зэрэг биет эд зүйл байна. Үзлэгийн тэмдэглэл нь үзлэг, туршилт, таньж олуулах ажиллагааны тэмдэглэл хэлбэртэй байна. Шинжээчийн дүгнэлт нь шинжлэх ухаан, техникийн үнэлгээ юм. Гэрчийн мэдүүлэг гэдэг нь хэрэгт ач холбогдол бүхий нөхцөл байдлыг мэдэж байгаа хүний мэдүүлгийг хэлнэ. Хилийн чанадын нотлох баримт нь гадаад улсаас ирсэн нотлох баримт юм. Мөн шүүхийн даалгавар нотлох баримт болно. Өөрөөр хэлбэл, бусад шүүхэд даалгах ажиллагаа юм. Тайлбарлавал, шүүгч хэрэг хянан шийдвэрлэхэд шинжлэх ухаан, тооцоо, тоо бүртгэл, урлаг, утга зохиол, техникийн зэрэг тусгай мэдлэг шаардагдах асуудлыг тодруулахын тулд хэргийн оролцогчийн хүсэлтээр, эсхүл шүүхийн санаачилгаар шинжээчийг томилж, хэрэгт ач холбогдол бүхий нөхцөл байдлыг мэдэж байгаа гэрчийг дуудан мэдүүлэг авч, хэргийн газартай биечлэн танилцаж, үзлэгийг хийх, шүүхэд авчирч хадгалах боломжгүй эд мөрийн баримтыг түүний байгаа газарт нь үзлэг хийх, шаардлагатай бусад ажиллагаа явуулах ба энэ тухай тэмдэглэл хөтөлж, уг үйл ажиллагаанд оролцогчдоор гарын үсэг зуруулж баримтжуулсан байна. Товчхондоо, нотлох баримт гаргаж өгөх нь хэргийн оролцогчид хамаатай бол нотлох баримтыг цуглуулах нь шүүхэд хамаатай ажиллагаа юм. Тийм тул, хэргийн оролцогч шүүхэд гаргасан нэхэмжлэлийн шаардлагын үндэслэлийн талаар нотлох баримтаа шүүхэд гаргаж өгөх, түүний эх сурвалжийг заах үүрэгтэй. Нотлох баримтад үндэслэсэн хэргийн нөхцөл байдал гэдэг нь бодит байдлын талаар шүүгчийн төсөөллөөр бий болсон дүр зураг, дотоод итгэл учир бодит байдалд аль болох нийцсэн байх аваас шүүхийн шийдвэр эцэстээ оновчтой гарна. Анхан шатны шүүх хуралдаан дуусахаас өмнө нэхэмжлэгч урьдчилан шийдвэрлэх ажиллагааны, эсвэл нэхэмжлэл гаргах үедээ гаргаж өгөх боломжгүй буюу чадахгүй байсан нэхэмжлэлийн шаардлагын үндэслэлээ батлах шинэ нөхцөл байдал, нотлох баримт, хууль зүйн тайлбар зэргийг шүүхэд гаргаж өгөхийг хориглоогүй байдаг. Хэргийн болон бусад оролцогч, тэдгээрийн төлөөлөгч, өмгөөлөгчид хэрэгт авагдсан бичмэл нотлох баримтыг танилцуулах бүрд захиргааны ХХША-нд хэрэглэгдэх баримтыг үйлдэнэ. Шүүх хэргийн оролцогчийг татан оролцуулсан байж болно. Итгэмжлэлээр шинээр орж ирж буй хэргийн оролцогчоор “Нөлөөллийн мэдүүлгийн талаар танилцуулсан” баримтад гарын үсэг зуруулж хавтас хэрэгт авна. Дээрх үйл ажиллагаа бүр нь тавигдсан стандартын дагуу баримтаар хэрэгт авагдсан байх ба тухай бүр ЗХШ-ээс эрх зүйн акт  гарна. Тухайлбал, шүүхийн зүгээс хэрэг үүсгэх захирамж , мэдэгдэх хуудас, хэргийн оролцогчид нэхэмжлэлийн хувь гардуулж, эрх, үүрэг тайлбарласан баримт, хэргийн материалтай танилцуулсан баримт, хүсэлт хэлэлцэх ажиллагааны тэмдэглэл, шүүхээс цуглуулсан бусад баримт, ХХША-ны явцад гарсан шүүгчийн захирамж, шүүхийн тогтоол, захирамж, тогтоол гардуулсан, танилцуулсан баримт, шүүгчийн захирамж, шүүхийн тогтоолыг давж заалдах шатны шүүхийн бүх материал, шүүгчдийн зөвлөгөөний тогтоол , шүүх хуралдааныг товлон зарласан захирамж , шүүх хуралдааныг мэдэгдэх хуудас, шүүх хуралдааны тов мэдэгдсэн баримт байна. Мөн шүүх хуралдаан болон урьдчилсан хэлэлцүүлгийн үеэр тэмдэглэл  хөтлөгдөх ба хавтас хэрэгт авагдана. 2023 онд шүүгчийн туслах 1’350 удаа нэхэмжлэл гардуулж, эрх, үүрэг тайлбарлажээ   (Тамгын газрын тайлан) . Нэг шүүгчийн туслахад жилд дунджаар 64 нэхэмжлэл ногдоно. Хэрэг, маргаанд гуравдагч этгээд  оролцож байгаа бол түүний тайлбар, нотлох баримт, хүсэлт байна. Мөн шүүхээс гэрч дуудсан бол түүний мэдүүлэг, шинжээч оролцсон  бол түүний дүгнэлт, үзлэгийн тэмдэглэл байна. Хавтас хэргийн төгсгөлд анхан шатны шүүхийн шийдвэр , захирамж, тогтоол, шүүгчийн тусгай санал , шийдвэр гардуулсан буюу танилцсан баримт байна. Хавтас хэрэгт давж заалдах шатны шүүх болон хяналтын шатны шүүхийн баримт авагдана. Тэрчлэн, шийдвэрийг албадан биелүүлэх хүсэлт, шийдвэрийг албадан биелүүлэх захирамж, гүйцэтгэх хуудас, ШИНБ-ын улмаас хэргийг хянуулах хүсэлт шийдвэрлэсэнтэй холбоотой бүх баримт байна. Хариуцагч нь хэрэг хянан шийдвэрлэх явцад захиргааны гэрээтэй  холбоотой үндсэн нэхэмжлэлтэй хамтатган хянан шийдвэрлүүлэхийн тулд шүүх хуралдаанаар хэлэлцэхийн өмнө сөрөг нэхэмжлэл  гаргасан байж болно. Нэхэмжлэлийн бусад төрлийн хувьд сөрөг нэхэмжлэл гаргах боломжгүй, хэрэглэх нөхцөл нь хязгаарлагдмал. Тухайлбал, хэргийн хариуцагчаас бусад оролцогч гаргахгүй; зөвхөн захиргааны гэрээтэй холбоотой маргаанд гаргана; үндсэн нэхэмжлэлийг харьяалан шийдвэрлэх шүүхэд гаргана; үндсэн нэхэмжлэлийн шаардлагатай холбоотой, хэргийн оролцогчдын хүрээнд шийдвэрлэгдэхээр байна; сөрөг нэхэмжлэлд нэхэмжлэл гаргах нийтлэг журмыг баримтална. Эцэст нь архивд хүлээлгэн өгөх хяналтын хуудсыг бэлдэж, баримтжуулах ба энэ нь хавтас хэргийн сүүлийн хуудас байна. 2023 онд шүүгчийн туслах 422 хэрэг архивлажээ   (Тамгын газрын тайлан) . Нэг шүүгчийн туслах жилд дунджаар 20, сард дунджаар 2 хэрэг архивд шилжүүлсэн байна. Хавтас хэрэг товьёглон хөтлөх ажил нь хавтас хэрэгт шинээр материал авагдах бүрд шинэчлэх, талууд шаардлагатай бичиг баримттай танилцахад туслах, хэргийн мэдээллийг лавлахад бэлэн байлгах зэрэг ХХША-ны тасралтгүй байдлыг хангах төв цэг юм. Дадлагын хугацаанд хавтас хэрэгтэй танилцаж дуусаад байранд нь буцаан тавьж байсан ба баримт бичгийг салгаж, гээгдүүлэхээс болгоомжлон ажилласан. Гол нь хавтас хэрэгтэй танилцсанаар: (i) хэрэг, маргааны төрөл; (ii) бүртгэл хөтлөлт; (iii) хавтас хэрэгт зайлшгүй авагдах баримт бичиг, материал, холбоотой үйлдэгдэх баримт; (iv) захиргааны ХХША, хуулийн хэрэглээ; (v) эрх зүйн акт гарах тохиолдол; (vi) хэрэг үүсгэсний дараа хийгдэх ажиллагаа; (vii) хэрэгт авагдах нотлох баримтын төрөл; (viii) нотлох баримт цуглуулах үйл явц, түүнд өгөгдөх хугацаа; (ix) хэргийн оролцогчийн хүсэлтээр, эсхүл шүүгчийн санаачилгаар шүүхээс хийгдэх бусад ажиллагаа зэргийг мэдэж авсан. Хавтас хэрэг үдэж цэгцлэх ажил Хэргийн баримт бичгийг хавтас хэрэгт үдэхдээ тогтсон стандартын дагуу хийж гүйцэтгэнэ. Архивд хүлээлгэн өгөх журмын дагуу хавтас хэргийг эмхлэн цэгцэлж А4 хэмжээтэй цаасны дээрээс болон доороос 7.5 см хэмжээгээр цоолж үдэх ба зайлшгүй дугаарлана. Хэргийн нэг хавтас нийт 250 хуудастай байх ба урд талдаа товьёгтой байна. Хавтас хэргийн эхэнд бүрдүүлбэр хангасан, нэхэмжлэлийн шаардлага, түүний үндэслэл тодорхой нэхэмжлэл, харин түүний хойноос анхны гаргасан нэхэмжлэлийг оруулна, мөн улсын тэмдэгтийн хураамж төлсөн баримт байна. Үүнээс гадна, шүүх итгэмжлэл бүхий этгээдтэй харьцах ёстой ба итгэмжлэл хуульд заасан зохих шаардлагын дагуу авагдаагүй бол процессын алдаа болно. Тиймээс, хавтас хэрэгт итгэмжлэл авагдсан, хуулийн шаардлага хангасан эсэхийг заавал шалгах хэрэгтэй байдаг. Хавтас хэрэгтэй танилцахад дөхөм болгох үүднээс нэхэмжлэгч өмгөөлөгч авсан бол түүнтэй байгуулсан гэрээ (НӨ), эсвэл итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчид төлөөлөх эрх олгосон бол түүнийг баримтжуулсан итгэмжлэл (НИТ), хариуцагч талаас мөн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчид төлөөлөх эрх олгосон баримт бичиг буюу итгэмжлэл (ХИТ), гуравдагч этгээд (ГЭ), түүний итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч (ГЭИТ) болон МБА дээр түр тэмдэглэл буюу стикер   нааж ялгана. Шүүхээс нотлох баримт гаргуулах албан тоот явуулж, үүний дагуу нотлох баримт шинээр ирүүлбэл албан тоотын араас хавтас хэрэгт үднэ. Ойлгомжтой хэлбэл, хавтас хэрэгт баримтыг зорилго дагуу дараалуулан байршуулна. Шүүх хуралдааны тэмдэглэлийн араас холбогдон гарсан шүүгчийн захирамж, шүүхийн тогтоол, шүүхийн шийдвэрийг хавтас хэрэгт оруулах ба эдгээртэй танилцсан баримт бичгийг хойно нь дарааллын дагуу хавтас хэрэгт авна. Хэрэгт шинээр баримт бичиг авагдах бүрд хэргийн материалыг дахин дугаарладаг. Хэргийн оролцогч, тэдгээрийн төлөөлөгч, өмгөөлөгч хавтас хэрэгтэй хэдий ч танилцах хүсэлт гаргаж магад тул баримт бичиг гээгдэх, дутах, алга болохоос сэргийлэн хэргийн материалыг хэд хэдэн удаа дугаарлах ажил урган гарна. Хавтас хэрэг үдэж цэгцлэх ажил нь механик мэт боловч олон талын ач холбогдолтой тул төвөгшөөлгүй хийснээр: (i) хавтас хэрэгтэй харьцаж сурсан; (ii) хэргийн материалтай үр дүнтэй, дэс дараатай танилцах ур чадварыг эзэмшсэн; (iii) мэдрэмж авсан, дүйтэй болсон гэж дүгнэж болно. Хяналтын хуудас Дадлагын хугацаанд хавтас хэргийг дугаарлаж, хяналтын хуудсыг бөглөж бэлдэхэд тусалсан. Шүүгчийн захирамж, шүүхийн тогтоолд гаргасан гомдол, давж заалдах журмаар гаргасан гомдол, хяналтын журмаар гаргасан гомдлын дагуу хэрэг шилжүүлэхэд хяналтын хуудсыг бэлдэнэ. Энэхүү ажил нь хавтас хэрэг үдэж бэлдэхтэй нэгэн зэрэг хийгдэх ба стандарт маягт дээр заасан ажиллагааны нэр, хуудасны дугаарыг тэмдэглэнэ. Уг хяналтын хуудсанд шүүгчид хянуулсан огноо, шүүгчийн гарын үсэг, хөтөлсөн шүүгчийн туслахын нэр, гарын үсэг, мэдээлэл лавлагааны мэргэжилтэнд хүлээлгэн өгсөн огноо, гарын үсэг зайлшгүй байна. Хэрэг дутуу хянаж хүргүүлснээс шалтгаалж хүчингүй болсон шийдвэрт нэхэмжлэл хүлээн авсан дардасгүй, тэмдэглэл гарын үсэггүй, захирамж, шийдвэрт тамга дараагүй, хэрэг шилжүүлсэн зөвлөгөөний тогтоол хэрэгт байхгүй, итгэмжлэл хуулийн шаардлага хангаагүй зэрэг түгээмэл зөрчил гардаг байна. Алдаа мадаг гарвал процессын алдаад тооцогдон улмаар хэрэг дээд шатны шүүхээс буцах магадлалтай тул хяналтын хуудсыг бөглөх ажлыг анхааралтай, нягт нямбай хийж гүйцэтгэнэ. Энэ ажлыг хийснээр процессын алдааны улмаас дээд шатны шүүхээс хэрэг буцаагдах тохиолдлыг мэдэж авах үр дүнтэй байлаа. Ж.Танан Мэргэжлийн дадлагын тайлан Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхэд хийсэн Мэргэжлийн дадлагын тайлангийн цуврал нийтлэлтэй танилцаарай. Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхэд хийсэн мэргэжлийн дадлагын тайлангийн агуулга Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Талархал Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Удиртгал - Мэргэжлийн дадлагын төлөвлөгөө Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхийн танилцуулга Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Дадлагажиж хийж гүйцэтгэсэн ажил - Шүүхийн албан хаагчдын ажлын чиг үүрэг Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд байлцах ажил Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх Дадлагажиж хийж гүйцэтгэсэн зарим ажил Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Системд эрх зүйн акт байршуулах, мэдээлэл авах эх сурвалжийг олж мэдэх ажил Зүүлт тэмдэглэл [1]  Энэ тогтоол батлагдсантай холбогдуулан “Захиргааны хэргийн хөдөлгөөний стандарт ” батлах тухай ШЕЗ-ийн 2007 оны 63 дугаар тогтоолыг хүчингүй болсон ба шинэ тогтоолыг 2019 оны 1 дүгээр сарын 01-ний өдрөөс эхлэн дагаж мөрдөх болсон. [2]   ЗХШХШтХ 3 дугаар зүйлийн 3.1.1  заалтад заасны дагуу “нэхэмжлэл”  гэж хүн, хуулийн этгээдээс захиргааны хууль бус үйл ажиллагааны улмаас зөрчигдсөн, эсхүл зөрчигдөж болзошгүй эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлоо хамгаалуулахаар, түүнчлэн нийтийн ашиг сонирхлыг төлөөлөх эрх бүхий этгээд, хуульд тусгайлан заасан бол захиргааны байгууллагаас нийтийн эрх зүйн чиг үүргийг хэрэгжүүлэхтэй холбогдон үүссэн маргааныг шийдвэрлүүлэхээр ЗХШ-д гаргасан өргөдлийг хэлнэ. https://www.youtube.com/watch?v=tTM551Z8ZUo&t=244s [3]  Хүсэлт гэдэгт нэхэмжлэл гаргах хугацаа сэргээх хүсэлт хамаарна. [4]   ЗХШХШтХ 53 дугаар зүйлийн 53.3 дахь хэсэгт  заасны дагуу нэхэмжлэл нь ЗХШХШтХ 52.2, 52.3, 52.5-д заасан бүрдүүлбэр хангаагүй бол хүлээн авсан шүүгч 7-14 хоногийн хугацаа тогтоон нэхэмжлэгчид уг шаардлагыг хангах боломж олгоно. [5]  Захиргааны акт, гэрээ, хэм хэмжээний акт зэрэг тодорхой эрх зүйн үр дагавар бүхий захиргааны үйл ажиллагааны эрх зүйн хэлбэр. [6]   ЗЕХ-ийн 92-94 дүгээр зүйл 92 дугаар зүйл. Захиргааны актад гомдол гаргах 92.1.Хуульд өөрөөр заагаагүй бол иргэн, хуулийн этгээдээс түүний эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг зөрчсөн гэж үзвэл холбогдох захиргааны актыг хууль болон зорилгодоо нийцэж байгаа эсэх талаар хянуулахаар гомдол гаргах эрхтэй. 92.2.Энэ хуулийн 92.1-д заасан гомдол нь ИТБАТГӨГШтХ-ийн 10 дугаар зүйлд заасан шаардлагыг хангасан байна. 93 дугаар зүйл. Гомдлыг хянан шийдвэрлэх захиргааны байгууллага 93.1.Иргэн, хуулийн этгээд гомдлоо тухайн захиргааны актыг гаргасан байгууллагын дээд шатны захиргааны байгууллагад, эсхүл гомдол хянан шийдвэрлэх чиг үүрэг бүхий захиргааны байгууллагад гаргана. 93.2.Энэ хуулийн 93.1-д заасан байгууллага байхгүй бол тухайн актыг гаргасан байгууллагад гомдол гаргаж болно. 94 дүгээр зүйл. Гомдол гаргах, түүнийг хянан шийдвэрлэх хугацаа 94.1.Захиргааны актыг энэ хуульд заасан журмын дагуу мэдэгдсэнээс хойш 30 хоногийн дотор гомдлыг хянан шийдвэрлэх захиргааны байгууллагад гаргана. 94.2.Энэ хуулийн 94.1-д заасан хөөн хэлэлцэх хугацаа зайлшгүй хүндэтгэн үзэх шалтгааны улмаас хэтэрсэн нь тогтоогдвол гомдлыг хянан шийдвэрлэх захиргааны байгууллага уг хугацааг хэтэрснээс хойших гурван сарын дотор нөхөн сэргээх бөгөөд хугацаа сэргээхтэй холбогдсон хүсэлтийг гомдлыг хянан шийдвэрлэх захиргааны байгууллагад гаргана. 94.3.Гомдлыг ИТБАТГӨГШтХ-д заасны дагуу хүлээн авч, хуульд өөрөөр заагаагүй бол 30 хоногийн дотор хянан шийдвэрлэж хариу өгнө. 94.4.Шаардлагатай тохиолдолд уг хугацааг захиргааны байгууллагын удирдах албан тушаалтан 30 хүртэл хоногоор сунгаж болох бөгөөд энэ тухай гомдол гаргасан иргэн, хуулийн этгээдэд мэдэгдэнэ. [7]   ЗХШХШтХ 14 дүгээр зүйл 14.1. Хуульд өөрөөр заагаагүй, захиргааны үйл ажиллагаанд гомдол гаргах ажиллагаа ЗЕХ-д заасан журмын дагуу явагдсан бол дараах тохиолдолд шийдвэрийг мэдэгдсэнээс хойш ЗХШ-д 30 хоногийн дотор  нэхэмжлэл гаргана: 14.1.1. дээд шатны захиргааны байгууллага, эсхүл гомдлыг хянан шийдвэрлэх чиг үүрэг бүхий захиргааны байгууллагаас гаргасан шийдвэрийг эс зөвшөөрсөн бол; 14.1.2. холбогдох захиргааны байгууллага нь дээд шатны захиргааны байгууллага, эсхүл гомдлыг хянан шийдвэрлэх чиг үүрэг бүхий захиргааны байгууллагаас гаргасан шийдвэрийг биелүүлээгүй бол. 14.2. Дээд шатны захиргааны байгууллага, эсхүл гомдлыг хянан шийдвэрлэх чиг үүрэг бүхий захиргааны байгууллагад гаргасан гомдлыг ЗЕХд заасан хугацаанд хянан шийдвэрлээгүй бол хугацаа өнгөрснөөс хойш 30 хоногийн дотор  шүүхэд нэхэмжлэл гаргана. 14.3. Шүүхэд шууд хандахаар хуульд заасан бол тухайн хуульд заасан хугацаанд, хэрэв хугацаа заагаагүй бол шийдвэрийг мэдэгдсэнээс хойш 30 хоногийн дотор шүүхэд нэхэмжлэл гаргана. 14.4. Дээд шатны захиргааны байгууллага, эсхүл гомдлыг хянан шийдвэрлэх чиг үүрэг бүхий захиргааны байгууллага байхгүй бол шийдвэрийг мэдэгдсэнээс хойш 30 хоногийн дотор нэхэмжлэлийг шууд шүүхэд гаргана. [8]  Шударга өрсөлдөөн, хэрэглэгчийн төлөө газар нь Монополын эсрэг газар болон нэрээ өөрчилсөн. [9]   ЗХШХШтХ 112 дугаар зүйл. Тусгай журмаар шийдвэрлэх маргаан 112.1. Дараах төрлийн маргааныг давж заалдах шатны шүүх анхан шатны журмаар хянан шийдвэрлэнэ: 112.1.1. улсын хэмжээний, эсхүл хоёр болон түүнээс дээш засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн хэмжээнд үйлчлэх захиргааны хэм хэмжээний акттай холбоотой маргаан; 112.1.2 .аймаг хоорондын, эсхүл аймаг, нийслэлийн хоорондын маргаан; 112.1.3. хуульд өөрөөр заагаагүй бол Монгол Улсын Их Хурлын болон Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн маргаан; 112.1.4. Өмгөөллийн тухай хуулийн 7.7, 37.1-д заасан маргаан; 112.1.5. Засгийн газар, Монголбанкнаас гаргасан шийдвэртэй холбоотой маргаан; 112.1.6. хуулиар тусгайлан заасан бусад маргаан. [10]   ЗХШХШтХ 31 дүгээр зүйлийн 31.1 дэх хэсэгт заасны дагуу хэргийн оролцогч, тэдгээрийн төлөөлөгч, өмгөөлөгч өөрийн шаардлага ба татгалзлаа үндэслэж байгаа, шүүх хэргийг хянан шийдвэрлэхэд ач холбогдол бүхий, хуульд заасан арга хэрэгслээр олж авсан бодит нөхцөл байдлыг тогтооход шаардлагатай аливаа баримтат мэдээллийг  нотлох баримт гэнэ. Ашигласан эх сурвалж ШЕЗ . (2018, 12 13). ШЕЗ-ийн тогтоол . Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн сан. НдЗХАШШ . (2020, 4 13). Албан тушаалын тодорхойлолт . Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх. НдЗХАШШ . (2023). Тамгын газрын 2023 оны үйл ажиллагааны жилийн тайлан .  Улаанбаатар: НдЗХАШШ. Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх. НдЗХАШШ . (2022, 12 22). НдЗХАШШ-ийн Шийдвэр . Монгол Улсын шүүхийн шийдвэрийн цахим сан. ЗХДЗШШ . (2023, 3 23). ЗХДЗШШ-ийн Магадлал . Монгол Улсын шүүхийн шийдвэрийн цахим сан. НдЗХАШШ . (2023). НдЗХАШШ-ийн шүүн таслах ажлын тайлан.  Улаанбаатар: НдЗХАШШ. ШЕЗ . (2014, 1 10). Хэргийн индексийн журам . ШЕЗ Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн сан. УИХ . (2023, 6 16). Төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авах тухай хууль (ШН) . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. УИХ . (2019, 3 22). Татварын ерөнхий хууль (ШН) . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн сан. УИХ . (2018, 6 21). Улсын бүртгэлийн ерөнхий хууль (ШН) . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. УИХ . (2017, 12 07). Төрийн албаны тухай хууль (ШН) . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн сан. УИХ . (2002, 6 07). Газрын тухай хууль (ШН) . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн сан. #LawyerBirdie #ХуульчШувуухай #ЭрхЗүй #ЭрхЗүйнБлог #ЗахиргааныЭрхЗүй #ШүүхэдИрүүлсэнМатериалтайТанилцахАжил #Шүүгч #Нэхэмжлэл #Хэрэг #Хавтас #ЗахиргааныБайгууллага #Хүн #ХуулийнЭтгээд #АлбанТушаалтан #НийтийнАшигСонирхлыгТөлөөлөхЭрхБүхийЭтгээд #ШүүхийнЕрөнхийЗөвлөл #ЗахиргааныХэрэг #ХэргийнХөдөлгөөнийНийтлэгАргачлал #СөрөгНэхэмжлэл #НэхэмжлэлийнИхэсгэсэнШаардлага #НэхэмжлэлийнШаардлага #МэдээлэлЛавлагааныМэргэжилтэн #Даалгавар #Гомдол #Хүсэлт #ШүүгчийнТуслах #ЭрхЗүйнАкт #БаримтБичиг #ХуулийнХугацаа #НэхэмжлэгчийнТөлөөлөгч #Төлөөлөгч #Өмгөөлөгч #НэхэмжлэлийнБүрдүүлбэр #ЗахиргааныХэрэгШүүхэдХянанШийдвэрлэхТухайХууль #ЗахиргааныПроцессынХууль #НэхэмжлэлдТусгагдахЗүйл #УлсынТэмдэгтийнХураамж #МаргаанБүхийЗахиргааныАкт #ЗахиргааныХэргийнШүүх #НэхэмжлэлийнШаардлагынҮндэслэл #ТогтоохНэхэмжлэл #ҮүрэгХүлээлгэхНэхэмжлэл #ӨөрчлөхНэхэмжлэл #ЗахиргааныАкт #ЗахиргааныХэмХэмжээнийАкт #ЗахигааныГэрээ #ШүүхийнШийдвэр #ЭрхЗүйнНөхцөлБайдал #ЭрхЗүйнХарилцаа #ИлтХуульБус #ХүчинТөгөлдөрБус #ХохиролГаргуулах #Хариуцагч #ЭрхЗүйнАчХолбогдолБүхийНөхцөлБайдал #ХэлбэржсэнЭрхЗүйнХамгаалалт #УрьдчиланШийдвэрлүүлэхАжиллагаа #Маргаан #ХуульЁсныАшигСонирхол #ГуравдагчЭтгээд #ГазрынМаргаан #ТөрийнАлба #УлсынБүртгэлийнМаргаан #ТатварынМаргаан #ТендерийнМаргаан #ТусгайЖурмаарШийдвэрлэхМаргаан #ХэргийнДугаар #ШүүхийнДаалгавар #НотлохБаримт #ҮзлэгийнТэмдэглэл #ГэрчийнМэдүүлэг

Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхэд Мэргэжлийн дадлага хийх хугацаанд шүүхийн албан хаагчийн ажлын чиг үүрэгтэй танилцах; шүүхэд ирүүлсэн материалтай танилцах; ХХША-нд байлцах; иргэдийн төлөөлөгчийн эрх, үүрэгтэй танилцаж, ажилласан цагийн тооцоо хийх аргачлалыг мэдэж авах; хэргийн оролцогчид хавтас хэрэг танилцуулах ба шүүх хуралдааны тов мэдэгдэх; шүүх хуралдааны бэлтгэл ажлыг хангах; шүүх хуралдааны тэмдэглэл хөтлөх; шүүх хуралдаанд ажиглагчаар оролцох; системд эрх зүйн акт байршуулах болон мэдээлэл авах эх сурвалжийг олж мэдэх; эрх зүйн акт, албан тоотын төсөл бэлдэх зэрэг ажлыг хийж гүйцэтгэсэн. Мөн эрх зүйн акт, албан тоотод гарын үсэг зуруулах, дугаар авах, үзлэг хийхэд зураг дарах зэрэг шүүгч, шүүгчийн туслах, шүүх хуралдааны нарийн бичгийн даргын (ШХНБД) даалгасан бусад ажлыг хийв. Дадлагажиж, хийж гүйцэтгэсэн ажлыг инфографик зургаар дүрслэв. Дадлагажиж, хийж гүйцэтгэсэн ажил Хийж гүйцэтгэсэн ажил өнгөрсөн онд хэдэн удаа, ямар давтамжтай хийгдсэн талаар тоо мэдээллийг шүүхийн тамгын газрын үйл ажиллагааны тайлангаас авч тус бүр оруулав. Эдгээр ажлыг хийж гүйцэтгэснээр хуримтлуулсан туршлага, олж авсан мэдлэг, хөгжүүлсэн ур чадварыг нэгтгэн оруулав. Түүнчлэн, “Захиргааны эрх зүйн дадлага бататгах хичээл”-д хамрагдаж, шүүхийн түүхэн хөгжил, дотоод бүтэц зохион байгуулалт, дадлагаар сурч мэдэх, анхаарах зүйл, тэмдэглэл хөтлөхийн учир холбогдол, шүүхээс хийгддэг ажиллагааны талаар мэдэж авсан билээ (Т.Мөнх-Эрдэнэ, 2024) . Шүүхийн албан хаагчийн ажлын чиг үүрэгтэй танилцах ажил Шүүхийн албан хаагч Үндсэн хууль , бусад хуулийг чандлан баримталж, үндэсний язгуур ашиг сонирхолд захирагдан ард түмэндээ үйлчилж, төрд чин үнэнчээр зүтгэдэг байна. Дадлагажигчийн хувьд шүүгчийн туслах, ШХНБД-ын ажлаас заримыг нь гардан хийж, заримд нь тусалж, бусдад нь байлцсан бол мэдээлэл лавлагааны мэргэжилтэн, архив, бичиг хэрэг эрхлэгчийн ажлын байран дээр ажиглалт хийж, ярилцаж ажилтай танилцсан. Эдгээр ажлыг хийж байхдаа байгууллагын дүрэм, журмыг дагаж мөрдөхийн дээр байнгын сонор сэрэмжтэй байж, хийж буй ажил болон асууж лавлах зүйлийн тэмдэглэл хөтөлж, бүтээлч хандаж байв. Шүүхийн үйл ажиллагаанд шүүгчийн туслахын хийж гүйцэтгэж буй ажил өндөр ач холбогдолтой, цөм тул өгөгдсөн хугацаанд аль болох ихийг хийж сурах зорилго тавин хичээл зүтгэл гарган ажилласан. Шүүхийн зарим албан хаагчийн ажлын зорилго, зорилтыг хүснэгтэд харуулав. Шүүхийн зарим албан хаагчийн ажлын зорилго, зорилт Шүүгчийн туслахын албан тушаалын тодорхойлолт, ажлын чиг үүрэг Шүүгчийн туслахын албан тушаал нь шүүхийн хэвийн ажиллах нөхцөлийг бүрдүүлэх чиг үүргийг хэрэгжүүлэх, гүйцэтгэлийн үр дүнг тамгын газрын даргын өмнө хариуцаж тайлагнах зорилготой ба (i) хууль, дүрэм, журамд заагдсан ажлын чиг үүргийг мөрдлөг болгон стандартын дагуу гүйцэтгэх; (ii) шүүгчээс хүлээлгэсэн чиг үүргийг хэрэгжүүлэх; (iii) хэргийн хөдөлгөөний менежментийг хэрэгжүүлэх; (iv) шүүх хуралдааны бэлтгэл, зохион байгуулалтыг хангахад оролцох; (v) хавтас хэргийг хөтлөх; (vi) иргэдийн төлөөлөгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн хэрэгжилтийг хангах; (vii) захиргааны хэргийн бүртгэл, хяналтын нэгдсэн систем (ЗХБХНС) болон холбогдох бусад программыг хэрэглэх; (viii) удирдах албан тушаалтны хуульд нийцсэн шийдвэрийг биелүүлэх зорилттой. Дурдсан зорилго, зорилтын хүрээнд албан тушаалын тодорхойлолтод (АТТ) зааснаар нийт 29 төрлийн хариуцлагатай ажлыг хийж гүйцэтгэдэг. Шүүгчийн туслах нь шүүгчээс гадна, тамгын газрын дарга, хэргийн хөдөлгөөний хэлтсийн дарга, шүүхийн зохион байгуулалт хариуцсан мэргэжилтэнд шууд харьяалагдана (Албан тушаалын тодорхойлолт) . Судалгаа шинжилгээтэй холбоотой ажил Шүүгчийн туслахын хийж гүйцэтгэх ажлаас судалгаа шинжилгээтэй холбоотой хэд хэдэн ажил байна. Тухайлбал, шүүгчийг шаардлагатай гарын авлага мэдээллээр хангах, тоо баримт, мэдээ, судалгаа гаргаж өгөх; шинээр батлагдсан, нэмэлт өөрчлөлт орсон хууль тогтоомжийн судалгаа, кодификаци хийх; анхан шатны шүүхийн шийдвэртэй захиргааны хэрэгт дүн шинжилгээ хийх; ижил төстэй хэрэг, маргааныг давж заалдах шатны шүүхээр хянан шийдвэрлэсэн судалгааг тухай бүр гаргаж танилцуулах; шаардлагатай гарын авлага мэдээллээр шүүгчийг хангах, тоо баримт, мэдээ, судалгаа гаргаж өгөх зэрэг чиг үүрэг АТТ-д тусгагдсан. Судалгаа шинжилгээтэй холбоотой ажлыг хийхдээ туршлага солилцох уулзалтаар хариуцаж буй хэргийн талаар харилцан танилцуулга хийх, ярилцах, дотоод системээс мэдээлэл авч хийдэг. Ижил төстэй хэрэгт шүүхээс хийгдсэн ажиллагаа, цуглуулсан нотлох баримт зэрэгтэй танилцаж, шүүгчийг мэдээллээр хангана. Шүүх хуралдааны нарийн бичгийн даргын албан тушаалын тодорхойлолт, ажлын чиг үүрэг ШХНБД-ын албан тушаал нь шүүх хуралдааны бэлтгэлийг хангах, техник зохион байгуулалтын туслалцаа үзүүлэх, шүүх хуралдааны тэмдэглэл хөтлөх ажлыг хэрэгжүүлэх, гүйцэтгэлийн үр дүнг тамгын газрын даргын өмнө хариуцаж тайлагнах зорилготой ба (i) шүүх хуралдааны техник зохион байгуулалтын бэлтгэлийг хангах; (ii) шүүх хуралдааны тэмдэглэл хөтлөх, албажуулах, танилцуулах; (iii) хэргийн хөдөлгөөний нэгдсэн систем хөтлөх зорилттой. Дурдсан зорилго, зорилтын хүрээнд нийт 31 төрлийн ажлыг хийж гүйцэтгэдэг. ШХНБД нь шүүгчээс гадна, тамгын газрын дарга, шүүхийн зохион байгуулалт хариуцсан мэргэжилтэн, шүүгчийн туслахад шууд харьяалагддаг (Албан тушаалын тодорхойлолт) . Эдгээрээс шүүх хуралдааны тэмдэглэл хөтлөх, албажуулах, танилцуулах ажилд суралцсан. Мэдээлэл лавлагааны мэргэжилтний албан тушаалын тодорхойлолт, ажлын чиг үүрэг Мэдээлэл лавлагааны мэргэжилтний албан тушаал нь шүүхийн үйлчилгээг иргэдэд хүртээмжтэй хүргэх, хэвийн ажиллах нөхцөлийг хангах, шүүхийн үйл ажиллагааны талаарх мэдээллийг олон нийтэд ил тод, нээлттэй байлгах чиг үүргийг хэрэгжүүлэх, гүйцэтгэлийн үр дүнг тамгын газрын даргын өмнө хариуцан тайлагнах зорилготой ба (i) хэрэг, нэхэмжлэл хүлээн авах, бүртгэх, хуваарилах (ХХША-ны үе шат-1) ; (ii) шүүхийн үйл ажиллагааны тухай болон захиргааны ХХША, шүүх хуралдааны тов зэрэг шүүхийн байгууллагаас хүссэн мэдээллийг хэргийн оролцогчид түргэн шуурхай өгөх; (iii) шүүхийн давж заалдах болон анхан шатны журмаар хянан шийдвэрлэсэн хэрэг мэдээг 7 хоног бүр гаргах; (iv) ерөнхий шүүгч, шүүгч, тамгын газраас гаргах шаардлагатай мэдээг тухай бүрд гаргах, удирдлагаас өгсөн хуульд нийцсэн шийдвэрийг биелүүлэх зорилттой. Дурдсан зорилго, зорилтын хүрээнд нийт 16 төрлийн ажлыг хийж гүйцэтгэдэг. Мэдээлэл лавлагааны мэргэжилтэн нь тамгын газрын дарга, хэргийн хөдөлгөөний удирдлагын хэлтсийн дарга, шүүхийн зохион байгуулалт хариуцсан мэргэжилтэнд шууд харьяалагдана (Албан тушаалын тодорхойлолт) . Мэдээлэл лавлагааны мэргэжилтэн АТТ-ын нэгдүгээр зорилтын хүрээнд захиргааны хэрэг, ШИНБ-ын хэрэг, нэхэмжлэл, давж заалдах шатны болон хяналтын журмаар гаргах гомдол, хугацаа сэргээлгэх хүсэлт, шүүгч, шүүх бүрэлдэхүүнээс татгалзан гаргах хүсэлт, албадан гүйцэтгүүлэх хүсэлт, дүгнэлт, даалгавар, ГЭБДШ (гуравдагч этгээдийн бие даасан шаардлага), нэхэмжлэлийн нэмэгдүүлсэн шаардлага, ШИНБ-ын улмаас хянуулах хүсэлт хүлээж авна. Эдгээрийг ирсэн даруйд ХХША-тай холбоотой гар бүртгэлийг хөтлөхийн зэрэгцээ давхар ЗХБХНС-д бүртгэж, шүүгчдийн зөвлөгөөний тогтоолын дагуу системээс санамсаргүй байдлаар сонгогдсон шүүгчид хуваарилж, 1 хоногийн дотор хүлээлгэн өгнө. Үүний дараа, сонгогдсон шүүгч, түүний туслахын нэрийг холбогдох мэдээллийн хамт нэхэмжлэгчид өгнө. Шинэ нэхэмжлэлийн хувьд санамсаргүй байдлаар шүүгчийг сонгох бол буцаасан, хүлээн авахаас татгалзсан нэхэмжлэлийг ачааллыг тэнцвэржүүлэх, цаг хугацаа хэмнэх зорилгоор өмнө нь хуваарилсан шүүгчид буцааж хүлээлгэн өгнө. Өргөдлийн хувьд шүүхийн шийдвэрийг албадан гүйцэтгүүлэх, шийтгэлийн хуудсыг албадан гүйцэтгүүлэх, зөрчлийн үр дагаврыг албадан гүйцэтгүүлэх хүсэлт, даалгавар хүлээн авна. Шүүхийн шийдвэрийг албадан гүйцэтгүүлэх хүсэлтийг тухайн шийдвэрийг гаргасан шүүгчид, тухайн шүүгч ажиллахаа больсон бол санамсаргүй байдлаар өөр шүүгчид хуваарилна. Үүнээс гадна, шүүхээр хэрэг, маргаан хянан шийдвэрлэх, хэрэг хуваарилах болон өргөдөл, гомдол, хүсэлт шийдвэрлэх хугацаа, шүүхийн үйлчилгээ, шүүхэд нэхэмжлэл гаргах, түүний агуулга, нэхэмжлэлийн бүрдүүлбэр, төлбөл зохих улсын тэмдэгтийн хураамжийн хэмжээ зэргийн талаар биеэр болон утсаар тайлбар мэдээлэл өгнө. Үүгээр мэдээлэл лавлагааны мэргэжилтний ажил хязгаарлагдахгүй ба гол ажлын нэг нь шүүн таслах ажиллагааны мэдээ, тайланг хагас, бүтэн жилээр гаргах, хэрэг, нэхэмжлэл, өргөдөл, гомдол, хүсэлтийг шүүгчид хуваарилахтай холбоотойгоор тогтмол судалгаа хийнэ. Шүүхийн албан хаагчдын ажлын уялдаа холбоо Шүүхийн тамгын газрын үйл ажиллагааны хөтөч самбараас санаа авч, шүүхийн тамгын газрын ажлын уялдаа холбоог иргэн, байгууллагын зүгээс гаргах өргөдөл, гомдол, хүсэлтийг хэрхэн шийдвэрлэж буйгаар бүдүүвч зургаар харуулав. Шүүхийн тамгын газрын ажлын уялдаа холбоо Архив, бичиг хэргийн эрхлэгч иргэн, байгууллагаас ирсэн өргөдөл, гомдол, хүсэлтийг хүлээн авч бүртгэх ба шүүхийн архивын лавлагааны үйлчилгээг үзүүлнэ. Тамгын газрын дарга иргэдтэй биечлэн уулзахаас гадна үйл ажиллагаатай холбоотой өргөдөл, хүсэлт, гомдол, талархал хүлээн авч шүүхийн зохих албан хаагчид шилжүүлнэ. Тамгын газрын дэргэдэх ёс зүйн хороо нь шүүхийн ажилтны ёс зүйн холбогдох хууль тогтоомж болон дүрмээр тогтоосон хэм хэмжээг зөрчсөн санаатай буюу санамсаргүй үйлдэл, эс үйлдэхүйтэй холбоотой санал, хүсэлт, гомдлыг хүлээн авч шийдвэрлэх ба ёс зүйн зөрчил гаргасан ажилтанд холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу сахилгын шийтгэл ногдуулна. Улсын тэмдэгтийн хураамж буцаан олгуулах хүсэлтийг санхүүгийн албан шийднэ. Шүүх хуралдааны дуу, дүрс бичлэг хуулбарлан авах хүсэлтийг мэдээлэл технологийн мэргэжилтэн хариуцна. 2023 онд архивд шийдвэрлэсэн 424 хэрэг, хэрэгсэхгүй болгосон 255 хэрэг, буцаасан 40 нэхэмжлэл, хүлээн авахаас татгалзсан 187 нэхэмжлэл хүлээн авч, хадгалсан. Шүүхийн архив, бичиг хэргийн эрхлэгч 14’900 бичиг хүлээн авч, 9’698 бичиг явуулсан. Архивч тендерийн тодорхойлолт 2’059, архивын лавлагаа 513 гаргаж өгсөн. Шүүхэд дуудан ирүүлэх мэдэгдэх хуудас 466 бичигдэж, 434-ийг гардуулсан бол шүүх хуралдаанд дуудан ирүүлэх мэдэгдэх хуудас 148 бичигдэж, 143-ийг гардуулсан. Бичиг хүргэгч 3’082 албан бичиг, 1’246 захиргааны хэрэг, 598 нэхэмжлэлийн хувь, 132 мэдэгдэх хуудас гардуулсан   (Тамгын газрын тайлан) . Шүүхийн зарим албан хаагчийн ажлын чиг үүрэг, ажлын уялдаа холбоотой танилцсанаар: (i) албан хаагч тус бүрийн ажлын байрны зорилго, чиг үүрэг; (ii) шүүхийн үйл ажиллагааны практик; (iii) процессын хуулийг дагаж мөрдөх ажиллагаа; (iv) шүүх байгууллагын шатлал, хариуцлага, ажил үүргийн хуваарилалт, уялдаа холбоо, нийцэл; (v) шүүхийн үйл ажиллагааг хэвийн тасралтгүй явуулахын тулд албан тушаалтнуудын хамтран, харилцан бие биеэ нөхөн ажиллах зохион байгуулалт; (vi) баримт бичиг ирүүлэх хуульд заасан хугацаа, стандарт; (vii) нэхэмжлэл, хүсэлт, гомдол зэрэг эрх зүйн баримт бичгийн хэлбэр, процедурын шаардлагууд; (x) иргэдээс шүүхэд хандан гаргадаг нэхэмжлэл, гомдол, хүсэлт, тэдгээрийг шийдвэрлэдэг шүүхийн байгууллагын ажлын дотоод уялдаа холбоо (xi) ХХША-нд шаардлагатай мэдээлэл, тоо баримт, мэдээ, судалгаа, дүн шинжилгээ; (xii) тэдгээрийн эх сурвалж; (xiii) цахим болон цаасан бүртгэл хөтлөлт; (xiv) хуулийн мэргэжлийн зайлшгүй шинж чанар болох нууцлал, шударга байдал, мэргэжлийн ур чадвар зэргийг мэдэж авах, ойлгох үр дүнтэй байв. Ж.Танан Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхэд хийсэн Мэргэжлийн дадлагын тайлангийн цуврал нийтлэлтэй танилцаарай. Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхэд хийсэн мэргэжлийн дадлагын тайлангийн агуулга Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхийн танилцуулга Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Талархал Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Удиртгал - Мэргэжлийн дадлагын төлөвлөгөө Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Шүүхэд ирүүлсэн материалтай танилцах ажил Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд байлцах ажил Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх Дадлагажиж хийж гүйцэтгэсэн зарим ажил Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Системд эрх зүйн акт байршуулах, мэдээлэл авах эх сурвалжийг олж мэдэх ажил Ашигласан эх сурвалж Т.Мөнх-Эрдэнэ . (2024, 9 12). Захиргааны эрх зүйн дадлага бататгах хичээл.  ЗХШ-ийн "Ногоон танхим", Улаанбаатар. НдЗХАШШ . (2020, 4 13). Албан тушаалын тодорхойлолт . Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх. НдЗХАШШ . (2024). Тамгын газрын 2023 оны үйл ажиллагааны жилийн тайлан . НдЗХАШШ. #LawyerBirdie #ХуульчШувуухай #ЭрхЗүй #ЭрхЗүйнБлог #ЗахиргааныЭрхЗүй #МэргэжлийнДадлага #ДадлагынТайлан #ШүүхийнАлбанХаагч #ШүүхийнАлбанХаагчийнАжлынЧигҮүрэг #ДадлагажижХийжГүйцэтгэсэнАжил #Шүүх #Шүүгч #ШүүгчийнТуслах #ШүүхХуралдааныНарийнБичгийнДарга #МэдээлэлЛавлагааныАжилтан #Архив #БичигХэрэг #АлбанТушаалынТодорхойлолт #АжлынЧигҮүрэг #НийслэлДэхЗахиргааныХэргийнАнханШатныШүүх #ЗахиргааныХэргийнШүүх #Хэрэг #Нэхэмжлэл #ХавтасХэрэг #ХэрэгХянанШийдвэрлэхАжиллагаа #ИргэдийнТөлөөлөгч #ЭрхЗүйнАкт #МэдээллийнЭхСурвалж #ШүүхХуралдаан #Тэмдэглэл #ШүүхийнҮйлАжиллагаа

Хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд байлцах ажил Захиргааны хэргийн шүүх үзлэг, туршилт хийх, таньж олуулах, нүүрэлдүүлэн мэдүүлэг авах, гэрчийг асуух зэрэг хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа хийдэг байна. Дадлагын хугацаанд газар дээр үзлэг хийхэд байлцсан бөгөөд нэг үзлэгт хөндлөнгийн гэрчээр оролцсон (ХХША-ны үе шат-6) . 1 дэх хэрэг. Газар эзэмших гэрчилгээг цуцалсан Нийслэлийн засаг даргад холбогдох маргаан Маргаан бүхий акттай холбоотой газар дээр очиж үзлэг хийхэд хэргийн оролцогч, тэдгээрийн төлөөлөгч, өмгөөлөгчөөс оролцох байтал зөвхөн нэхэмжлэгч талаас оролцсон. Уг ажиллагааны явцыг шүүгчийн туслах тэмдэглэл үйлдэж, ямар ажиллагааг хэн, хэзээ явуулсан, түүний эхэлсэн ба дууссан цаг, ажиллагаанд оролцсон болон байлцсан хүн бүрийн ургийн овог, эцгийн (эх) нэр, өөрийн нэр , хаяг, түүнчлэн ажиллагааны дараалал, явц, илэрсэн нөхцөл байдлыг бичсэн. Мөн тэмдэглэлд гэрэл зураг, зураглал, ул мөрнөөс буулгаж авсан хэв болон хэрэг хянан шийдвэрлэхэд ач холбогдолтой бусад зүйлийг хавсаргаж болно гэсний дагуу нөхцөл байдлыг илтгэсэн гэрэл зураг дарж, газар дээрх эд хөрөнгийг бичин авч, уг ажиллагааг явуулсан этгээд, оролцсон болон байлцсан бүх хүнээр гарын үсэг зуруулсан. Хуульд заасны дагуу хэрэг хянан шийдвэрлэхэд ач холбогдол бүхий нөхцөл байдлыг тодруулахын тулд шүүх үзлэг, туршилт, таньж олуулах ажиллагааг хариуцагчийг эзгүйд явуулсан болно. ЗХШХШтХ 41 дүгээр зүйлийн 41.2. Хэргийн оролцогч, тэдгээрийн төлөөлөгч, өмгөөлөгч ирээгүй нь ЗХШХШтХ-ийн 41.1-д заасан ажиллагааг явуулахад саад болохгүй (ЗХШХШтХ) . 2 дахь хэрэг. СӨХ-ны эзэмшлийн газрыг хувь этгээдэд шилжүүлсэн Нийслэлийн засаг даргад холбогдох маргаан Өмнөх хэргийн адил үзлэг хийхээр очиход нэхэмжлэгч талаас байлцсан боловч хариуцагч мөн оролцоогүй. Хөндлөнгийн гэрчээр байлцаж, хийсэн ажиллагааны явц, агуулга, дүнг баталж өгч гарын үсэг зурсан ба тодорхой зүйл байгаагүй тул санал гаргаагүй. ЗХШХШтХ 41 дүгээр зүйлийн 41.3. Хөндлөнгийн гэрчээр хэрэгт хувийн болон албаны сонирхолгүй, эрх зүйн бүрэн чадамжтай хүнийг оролцуулна; 41.4. Хөндлөнгийн гэрч түүнийг байлцуулан хийсэн ажиллагааны явц, агуулга, дүнг баталж өгөх үүрэгтэй; 41.5. Хөндлөнгийн гэрч тэмдэглэлд засвар оруулахаар санал гаргах эрхтэй (ЗХШХШтХ) . Хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаатай холбогдон гарах шүүхийн зардал Шүүхээс ХХША-тай холбогдон зайлшгүй гарсан шүүхийн зардлыг улсын төсвөөс санхүүжүүлэхээс гадна, хэргийн оролцогчоор нөхөн төлүүлдэг. Үзлэг хийх, туршилт явуулах, таньж олуулах ажиллагаа явуулахад гарсан шүүхийн зардал нөхөн төлөх тал, тохиолдлыг хүснэгтэд харуулав. Хүснэгт 1 Үзлэг хийх, туршилт явуулах, таньж олуулах ажиллагаа явуулахад гарсан шүүхийн зардал нөхөн төлөх тал Тохиолдол Зардал нөхөн төлөх тал Нэхэмжлэл бүрэн хангагдсан Хариуцагч Нэхэмжлэлийг хэрэгсэхгүй болгосон Нэхэмжлэгч Нэхэмжлэлийн шаардлагын зарим хэсгийг хангасан Хариуцагч болон нэхэмжлэгчид хуваарилна Нэхэмжлэгч нэхэмжлэлээсээ татгалзсан Нэхэмжлэгч Хариуцагч нэхэмжлэлийн шаардлагыг сайн дураар хүлээн зөвшөөрч биелүүлсэн шалтгаанаар нэхэмжлэгч гаргасан нэхэмжлэлээсээ татгалзсан Хариуцагчийн төлөх шүүхийн зардлыг 50 хувиар хөнгөлнө Нөхөн төлүүлэх шүүхийн зардлын хэмжээг гүйцэтгэлийн баримтад заасан хэмжээгээр тодорхойлж хэргийн оролцогчоор улсын төсөвт тушаалгадаг. Хүснэгт 2 Нөхөн төлүүлэх шүүхийн зардлаас чөлөөлөх, хэсэгчлэн төлүүлэх нөхцөл Тохиолдол Чөлөөлөх нөхцөл Хэргийн оролцогч төлбөрийн чадваргүй нь түүний тайлбар болон бусад нотлох баримтаар тогтоогдсон, эсхүл хуульд заасан бусад үндэслэл байвал Нөхөн төлүүлэх шүүхийн зардлаас чөлөөлж болно Тухайн этгээдийн эд хөрөнгийн болон бусад харгалзан үзэх үндэслэл байвал Шүүхийн зардлыг нөхөн төлөх хэмжээг багасгах, хугацааг хойшлуулах, эсхүл хэсэгчлэн төлүүлж болно нийтийн ашиг сонирхлыг төлөөлөн нэхэмжлэл гаргасан этгээд байвал Шүүхийн зардлаас чөлөөлнө Хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд байлцсанаар: (i) шүүхээс хийгдэх ажиллагаа; (ii) ажиллагааны явц, агуулга, дүн; (iii) оролцогч талуудын эрх, үүрэг; (iv) хариуцагчийг эзгүйд үзлэг хийх хуульд заасан тохиолдол; (v) хөтлөх тэмдэглэл, үйлдэх баримт; (vi) тэмдэглэлд хавсаргах хэрэг хянан шийдвэрлэхэд ач холбогдолтой зүйлс; (vii) хөндлөнгийн гэрч байлцуулахын учир утга, түүний эрх, үүрэг; (viii) холбогдон гарах зардлыг хариуцах тал, түүнийг нөхөн төлүүлэх, чөлөөлөх тохиолдол зэргийг мэдэж авсан. Ж.Танан Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхэд хийсэн Мэргэжлийн дадлагын тайлангийн цуврал нийтлэлтэй танилцаарай. Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхэд хийсэн мэргэжлийн дадлагын тайлангийн агуулга Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Талархал Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Удиртгал - Мэргэжлийн дадлагын төлөвлөгөө Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхийн танилцуулга Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Дадлагажиж хийж гүйцэтгэсэн ажил - Шүүхийн албан хаагчдын ажлын чиг үүрэг Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Шүүхэд ирүүлсэн материалтай танилцах ажил Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх Дадлагажиж хийж гүйцэтгэсэн зарим ажил Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Системд эрх зүйн акт байршуулах, мэдээлэл авах эх сурвалжийг олж мэдэх ажил Ашигласан эх сурвалж УИХ . (2016, 2 04). Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль (ШН) .  Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. #LawyerBirdie #ХуульчШувуухай #ЭрхЗүй #ЭрхЗүйнБлог #ЗахиргааныХэргийнШүүх #НийслэлДэхЗахиргааныХэргийнАнханШатныШүүх #МэргэжлийнДадлага #ДадлагынТайлан #Шүүх #ХэрэгХянанШийдвэрлэхАжиллагаа #Хэрэг #Маргаан #ҮзлэгХийх #ШүүхээсХийгдэхАжиллагаа #ОролцогчТалынЭрхҮүрэг #ХариуцагчийнЭзгүйдҮзлэхХийх #ТэмдэглэлХөтлөх #ГэрэлЗурагАвах #БаримтҮйлдэх #ХөндлөнгийнГэрч #ШүүхийнЗардал #ШүүхийнЗардалНөхөнТөлүүлэх #ШүүхийнЗардлаасЧөлөөлөх #ЗахиргааныХэрэгШүүхэдХянанШийдвэрлэхТухайХууль #СӨХ #НийслэлийнЗасагДарга #ГазрынМаргаан

Хавтас хэрэг танилцуулах ажил Шүүгчийн туслах нь шүүгч, хэргийн оролцогч, тэдгээрийн төлөөлөгч, өмгөөлөгч, шүүхийн бусад нэгжийн хооронд холбоо харилцааг тасралтгүй, алдаа мадаггүй байхад гол үүрэг гүйцэтгэдэг. Ингэснээр, хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа (ХХША) жигд, тасралтгүй, доголдолгүй хуульд заасан шаардлага, хугацааг ханган явагдана. Дадлагын хугацаанд хэргийн оролцогчийн хүсэлтийн дагуу хавтас хэргийг танилцуулж, баримт, материалтай танилцахад байлцаж, танилцсан баримтыг үйлдсэн болно ( ХХША-ны үе шат-6) . 2023 онд шүүгчийн туслах 4’298 удаа хэргийн материал танилцуулжээ  (Тамгын газрын тайлан) . Нэг шүүгчийн туслах жилд дунджаар 205 удаа буюу сард дунджаар 17 удаа хэргийн материал танилцуулсан байна. Монгол улсын шүүхийн индекс тайланд хэргийн оролцогч, тэдгээрийн төлөөлөгч өмгөөлөгч хэргийн материалтай бүрэн бөгөөд тухай бүр танилцах боломжоор хангагддаг гэсэн үзүүлэлт хамгийн сайн үнэлгээ авчээ  (Шүүхийн индекс 2023) . Хавтас хэргийг танилцуулах ажлыг хийснээр: (i) хэргийн оролцогч, тэдгээрийн төлөөлөгч, өмгөөлөгчтэй уялдаа холбоотой ажиллах; (ii) тэдэнтэй үр дүнтэй харьцах; (iii) тэдний зүгээс тавьдаг түгээмэл асуулт, шаардлагыг ойлгох; (iv) ХХША явуулахад шаардлагатай мэдээллийг хүргэх; (v) хавтас хэргээс баримт бичиг, материал дутаж, үрэгдэхээс сэргийлэх зэргийг ойлгосон ач тустай байв. Шүүх хуралдааны тов мэдэгдэх ажил Шүүгчийн туслах шүүх хуралдааны бэлтгэл, зохион байгуулалтыг хангахад оролцох зорилтын хүрээнд хэргийн оролцогчид шүүх хуралдааны товыг хуульд заасан хугацаанд мэдэгдэх чиг үүргийг гүйцэтгэнэ (ХХША-ны үе шат-9) . Хэргийн болон бусад оролцогч, тэдгээрийн төлөөлөгч, өмгөөлөгчид шүүх хуралдааны товыг утас, факс, мессеж, цахим шуудангаар мэдэгддэг. Дадлагын хугацаанд шүүх хуралдааны огноо, цаг, минутын товыг утсаар мэдэгдэж, баримтыг үйлдэхэд хажуугаас ажигласан. Шүүх хуралдааны тов мэдэгдэх баримтын тайлбар хэсэгт хэргийн оролцогчийн хэлсэн зүйлийг тэмдэглэдэг. Жишээлбэл, “…….. дугаараар холбогдоход - За, ойлголоо” , “Утас холбогдох боломжгүй байсан тул зурвас үлдээв” , “…….. дугаараар холбогдоход - Өөр шүүх хуралдаантай давхцаж байгаа тул оролцох боломжгүй – Хүсэлтээ бичгээр шүүхэд өгнө”  гэх мэт. Шүүх хуралдааны товыг ажлын 7 хоногийн өмнө, урьдчилсан хэлэлцүүлгийн товыг ажлын 3 хоногийн өмнө тухай бүр мэдэгдэнэ. Шүүгч, шүүгчийн туслах, шүүх хуралдааны нарийн бичгийн дарга (ШХНБД) тус бүр шүүх хуралдаан, урьдчилсан хэлэлцүүлгийн хуанли хөтөлнө. Хуанли хөтлөх нь бүрэлдэхүүнтэй шүүх хуралдааныг тухайн шүүгчийн хуралтай давхцуулахгүй байх, товыг мэдэгдэхэд хэрэглэх, шүүгчид ажлын 5 өдрөөс нэг өдрийг хэргийн материалтай танилцах зэрэг бусад ажилд зарцуулахаар чөлөөтэй үлдээх олон талын хэрэглээтэй байна. Шүүх хуралдааны товыг мэдэгдэж, баримтыг үйлдэхэд хажуугаас ажигласнаар: (i) шүүх хуралдааны товыг гаргах; (ii) хэргийн оролцогчийн шүүх хуралдаанд оролцох боломж, орон нутгаас оролцож байгаа хэргийн оролцогч байгаа бол ирж оролцох боломжтой хугацаа, шүүгчийн цагийн хуваарь, шүүх танхимын хүртээмж зэрэг олон зүйлийг нэг дор зохицуулах ур чадвар эзэмших; (iii) хуанли хөтлөх; (iv) хэрэг, маргаан, тэдгээртэй холбоотой хийх ажиллагааг эрэмбэлэх; (v) биечлэн болон зайнаас харилцахын тулд товч тодорхой, ойлгомжтой байдлаар санаагаа илэрхийлэх зэрэг харилцааны ур чадвар хөгжүүлэх; (vi) шүүх байгууллагын үйл ажиллагааг хуульд заасан хугацаанд явуулахад төлөвлөн ажиллах шаардлагыг ухамсарлах; (vii) хийж буй ажлыг баримтжуулах; (viii) хэргийн оролцогчийн гаргадаг түгээмэл зан авир зэргийг олж мэдэх өгөөжтэй байлаа. Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчид тавигдах шалгуур, сонгох процедур, эрх, үүрэгтэй танилцах, ажилласан цагийн тооцооны аргачлал сурах ажил Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгч гэж анхан шатны шүүхээр эрүүгийн , иргэний , захиргааны хэрэг, маргааныг шийдвэрлэхэд иргэд, олон нийтийг төлөөлөн оролцож, дүгнэлт гаргах эрх бүхий Монгол Улсын иргэн юм. Иргэдийн төлөөлөгчид тавигдах шалгуур Шүүхэд иргэдийн төлөөлөгчөөр оролцоход шалгуур хангасан байна. Үүнд: 25 нас хүрсэн эрх зүйн чадамжтай иргэн байх; Тухайн шүүхийн харьяаллын нутаг дэвсгэрт байнга оршин суудаг байх; Ял шийтгүүлж байгаагүй; Сонгогдон шалгарах үедээ эрүүгийн байцаан шийтгэх болон иргэний хэрэг хянан шийдвэрлэх, захиргааны ХХША-ны хэргийн оролцогч бус байх; Монгол хэлээр чөлөөтэй ярьж ойлгодог байх; Сүүлийн нэг жилийн хугацаанд иргэдийн төлөөлөгчөөр шүүх хуралдаанд оролцоогүй байх. Үндэс, угсаа, арьсны өнгө, нас хүйс, мэргэжил, нийгмийн байдал, хөрөнгө чинээ, боловсролоос үл хамааран шаардлага хангасан бол иргэн иргэдийн төлөөлөгчөөр жилд нэг удаа ажиллах боломжтой. Иргэдийн төлөөлөгчийг сонгох процедур Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчөөр сонгогдох шаардлага хангасан иргэдээс тухайн шүүх хуралдаанд иргэдийн төлөөлөгчөөр оролцох иргэнийг сонгох ажиллагааг Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн (ШЕЗ) баталсан журмаар тодорхой зохицуулжээ  (Иргэдийн төлөөлөгч сонгох журам) . Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчийг сонгох ажиллагааны үе шатыг инфографик зурагт харуулав. Зураг 1 Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчийг сонгох ажиллагааны үе шат Захиргааны хэргийг хянан хэлэлцэх шүүх хуралдаанд иргэдийн төлөөлөгчөөр оролцох иргэдийн нэрсийг шүүхийн тамгын газрын дарга тушаал гарган баталдаг. Үүний дараагаар, дэд жагсаалтаас сугалаагаар сонгогдсон иргэдийн төлөөлөгчийг баталгаажуулах тэмдэглэлийг үйлддэг байна (ХХША-ны үе шат-9) . Иргэдийн төлөөлөгчийн эрх, үүрэг Иргэдийн төлөөлөгч хуулиар олгогдсон эрхийн дагуу шүүхийн байранд хавтас хэрэг, хэргийн материалтай танилцах, түүнээс тэмдэглэл хийх, хэргийн оролцогч, тэдгээрийн өмгөөлөгч буюу төлөөлөгч, гэрч, шинжээч, гуравдагч этгээдэд асуулт тавих, нэмэлт нотлох баримт цуглуулах талаар хүсэлт гаргах, нотлох баримт шинжлэхэд оролцох, хэргийн үйл баримтын талаар дүгнэлт гаргах, түүнийгээ шүүх хуралдаанд уншиж сонсгох ажил хийдэг. Ажлаа хийхдээ өөрт нь итгэмжлэн мэдэгдсэн төрийн болон албаны нууц, байгууллагын нууц, хүний эмзэг мэдээлэлтэй холбоотой асуудлыг задруулахгүй байх, хуульд заасан шүүх хуралдааны дэгийг сахин биелүүлэх үүрэг хүлээнэ  (ЗХШХШтХ, 2016) . Иргэдийн төлөөлөгч захиргааны хэрэг, маргааныг хянан шийдвэрлэх шүүх хуралдаан дуусахаас өмнө өөрийн дүгнэлтээ гаргах ёстой. Дүгнэлтэд маргааны үйл баримт, захиргааны үйл ажиллагаа үндэслэлтэй эсэх талаар оруулна. Дүгнэлтийг бичгээр, хүндэтгэн үзэх шалтгаантай бол амаар гаргаж, шүүх хуралдаанд уншиж сонсгоно  (Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгч (гарын авлага)) . Иргэдийн төлөөлөгчийн ажилласан цагийн тооцоо Иргэдийн төлөөлөгчийн ажилласан цагийн тооцоог шүүгчийн туслах хэргийн материалтай танилцсан болон шүүх хуралдаанд оролцсон тоог нэг бүрчлэн түүж нэгтгэн, ШХНБД хянадаг байна. Энэ нь хянуур байдлыг шаардсан ажил байв. Тус шүүхэд иргэдийн төлөөлөгчөөр оролцсон иргэний цагийн бүртгэлийг хавсаргав (Хавсралт. Иргэдийн төлөөлөгчийн цагийн бүртгэл) . 2023 онд НдЗХАШШ-ийн 52 шүүх бүрэлдэхүүнтэйгээр шийдвэрлэсэн шүүх хуралдаанд 52 иргэдийн төлөөлөгч оролцжээ (2023 оны шүүн таслах ажиллагааны мэдээ). Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчид тавигдах шалгуур, сонгох процедур, эрх, үүрэгтэй танилцах, ажилласан цагийн тооцооны аргачлалыг сурснаар: (i) иргэдийн төлөөлөгч, түүнд тавигдах шалгуур; (ii) сонгох процедур; (iii) эрх, үүрэг; (iii) ажлын үнэлэмж зэргийг мэдэж авсан. Шүүх хуралдааны бэлтгэл ажлыг хангахад туслах ажил ШХНБД шүүх хуралдааны тэмдэглэл хөтлөх, албажуулах, танилцуулах ажлаас гадна, шүүх хуралдааны техник зохион байгуулалтын бэлтгэлийг хангах (ХХША-ны үе шат-9) , хэргийн хөдөлгөөний нэгдсэн систем хөтлөх чиг үүргийг гүйцэтгэнэ. Шүүх хуралдааны техник зохион байгуулалтын бэлтгэлийг хангах зорилтын хүрээнд холбогдох ажиллагааг хийж танилцуулахаас гадна, шүүх хуралдаан хэвийн явагдах нөхцөл байдлыг хангана. ШХНБД-ын шүүх хуралдааны техник зохион байгуулалтын бэлтгэлийг хангах зорилтын хүрээнд хийх ажлыг хүснэгтэд жагсаав. Хүснэгт 1 Шүүх хуралдааны нарийн бичгийн даргын шүүх хуралдааны техник зохион байгуулалтын бэлтгэлийг хангах зорилтын хүрээнд хийх ажлын жагсаалт Д/д Чиг үүрэг 1. Шүүх хуралдааны зар тавих. 2. Шүүх бүрэлдэхүүний нэрсийг байршуулах. 3. Шүүх хуралдааны танхимын дуу болон дүрсний бичлэг хийх тоног төхөөрөмж, нотлох баримт шинжлэн судлах тоног төхөөрөмж, микрофон, компьютер, диктафон, проектор гэх мэт техник, тоног төхөөрөмжийн хэвийн ажиллагааг шалгах. 4. Шүүх хуралдаанд оролцох хэргийн оролцогчдын нэрсийг шүүгчийн туслахаас авах. 5. Шүүх хуралдаанд дуудагдсан оролцогчдын нэрсийг бүртгэх, өмгөөлөгчийн шүүхэд төлөөлөх эрхийн үнэмлэх, иргэний үнэмлэх зэрэг биеийн байцаалт шалгах. 6. Шүүх хуралдааны оролцогчдыг шүүх хуралдааны танхимд суух байршлыг зааж өгөх. 7. Шүүх хуралдаанд дуудагдсан оролцогчид дуу, дүрсний бичлэг хийгдэхийг танилцуулж микрофонд хандан мэдүүлэхийг анхааруулах. 8. Шүүх хуралдаанд оролцогчийг шүүх хуралдааны танхимд гар утас болон техник хэрэгслийг унтраахыг сануулах. 9. Шүүх бүрэлдэхүүн ирмэгц дуу дүрсний бичлэг болон диктафоныг асаах, шүүхэд хүндэтгэл үзүүлэн босохыг сануулах. 10. Шүүх хуралдааны оролцогчдын ирц илтгэх, ирээгүй оролцогчдын шалтгааныг танилцуулах. 11. Иргэдийн төлөөлөгч тангараг өргөх ажиллагаанд шүүх бүрэлдэхүүн, хэргийн оролцогчид босож хүндэтгэл үзүүлэхийг сануулах. 12. Хэргийн оролцогчид эрх, үүргийг тайлбарлаж, хууль сануулсан баримтад гарын үсэг зуруулах. 13. Эд мөрийн баримт шинжлэн судлах төхөөрөмж ажиллуулах. 14. Нотлох баримт шинжлэн судлахад талуудад хэргийг хүлээлгэн өгөх, авах. 15. Шүүх хуралдаан завсарлаж, шүүх бүрэлдэхүүн зөвлөлдөх үед дуу, дүрсний бичлэгийн тоног төхөөрөмжийг унтраах. 16. Шүүх хуралдааны танхимд эд зүйл үлдсэн эсэхийг шалгаж, авч гарахыг сануулах. 17. Шүүх бүрэлдэхүүн зөвлөлдөж, шийдвэр сонсгохын өмнө шүүх хуралдаанд оролцогчийг суудлаасаа босохыг сануулах. 18. Шүүхийн шийдвэрийг уншиж танилцуулсны дараа техник, тоног төхөөрөмжийг унтраах. 19. Шүүх хуралдааны танхимыг лацдаж цагдаад хүлээлгэн өгөх. Эх сурвалж: ШХНБД-ын албан тушаалын тодорхойлолтоос  (НдЗХАШШ, 2020) Дуу дүрсний бичлэг болон диктафоныг асаахаа мартах тохиолдолд баримтгүй үлдэх ноцтой үр дагавартай бол, шүүх хуралдааны завсарлагааны үеэр дуу дүрсний бичлэг болон диктафоныг унтраахыг мартах нь мөн адил сөрөг үр дагаврыг дагуулдаг. Тиймээс эдгээр болон бусад ажлыг нэн хариуцлагатай хийх ёстой. Үүнээс гадна, ШХНБД шүүх хуралдааны явцыг мэдээлэх цахим системд мэдээллийг оруулах хариуцлагатай ажлыг хийнэ (Мэдээлэл авах эх сурвалжийн талаар олж мэдэх ажил) . 2023 онд ШХНБД 2’314 шүүх хуралдааныг дууны болон дуу дүрсний бичлэгээр баталгаажуулж, 3’921 шүүх хуралдааны техник зохион байгуулалтын бэлтгэл хангаж, 4’739 шүүх хуралдааны явцыг мэдээлэх цахим системд мэдээллийг байршуулжээ  (Тамгын газрын тайлан) . Нэг ШХНБД жилд дунджаар 116 шүүх хуралдааныг дууны болон дуу дүрсний бичлэгээр баталгаажуулж, 196 шүүх хуралдааны техник зохион байгуулалтын бэлтгэл хангаж, 237 шүүх хуралдааны явцыг мэдээлэх цахим системд мэдээллийг байршуулсан байна. ШХНБД-ын ажлын чиг үүрэгтэй танилцаж, шүүх хуралдааны тэмдэглэл хөтлөх ажилд туслалцаа үзүүлж, шүүх хуралдааны техник зохион байгуулалтын бэлтгэлийг хангах ажлыг хийх явцад ажлын байран дээр хөндлөнгөөс ажиглалт хийж, харилцсанаар: (i) ХХША, тэр дундаа шүүх хуралдааны дэг; (ii) шүүх хуралдааны явц; (iii) шүүх хуралдааныг жигд явуулахыг баталгаажуулах ажиллагаа; (iv) шүүх хуралдааны зохион байгуулалт; (v) шүүхийн үйл ажиллагааны хууль тогтоомж, дүрэмтэй нийцэл зэрэг хуулийн чиглэлээр суралцаж байгаагийн хувьд өргөн мэдээлэлтэй, үнэ цэнтэй ойлголтуудыг авсан. Шүүх хуралдааны болон урьдчилсан хэлэлцүүлгийн тэмдэглэл хөтлөх ажил Дадлагын хугацаанд шүүх хуралдааны тэмдэглэлийг хөтөлж, тодруулах зүйлийг шүүгчийн туслах, ШХНБД-аас асууж, сайжруулалт хийсэн (Хавсралт. Шүүх хуралдааны тэмдэглэл) . Шүүх хуралдааны үеэр үйлдэх тэмдэглэлийг хуульд зааж зохицуулсан ба хүснэгтэд харуулав. Хүснэгт 2 Шүүх хуралдааны тэмдэглэл үйлдэх тохиолдол ЗХШХШтХ заалт Шүүх хуралдааны тэмдэглэл үйлдэх тохиолдол 42.1.1. анхан шатны журмаар хэрэг хянан шийдвэрлэх шүүх хуралдаанд; 42.1.2. давж заалдах, хяналтын журмаар хэрэг хянан шийдвэрлэх шүүх хуралдаанд хэргийн оролцогч, тэдгээрийн төлөөлөгч, өмгөөлөгч оролцож байгаа бол. Шүүх хуралдааны тэмдэглэл хөтлөх, албажуулах, танилцуулах ажил нь ШХНБД-ын гүйцэтгэх чиг үүрэг бүхий ажлын нэг бөгөөд тэмдэглэлийн төслийг 5 хоногийн дотор шүүгч, шүүгчийн туслахад хүлээлгэн өгч шүүх хуралдааны тэмдэглэл хүлээлгэн өгсөн бүртгэлийн дэвтэрт гарын үсэг зуруулна. Тэмдэглэлийг 7 хоногийн дотор албажуулж шүүх хуралдааны даргалагч, ШХНБД хуудас бүрд гарын үсэг зурж, оролцогчид танилцуулдаг. Шүүх хуралдаанд оролцогч, бусад оролцогч шүүх хуралдааны тэмдэглэлийг танилцсанаас хойш засвар оруулах санал хүсэлт гаргавал хүсэлтийг хэлэлцэхэд ШХНБД оролцоно. Тэмдэглэлийг Монгол хэлний зөв бичгийн дүрмийн дагуу утга найруулгын алдаагүй бичихээс гадна хуралдааны явц бүрийг тусгахын тулд бичлэгийг удаа дараа давтан сонсдог, цаг хугацаа үлэмж зарцуулдаг, анхаарал, нямбай байдлыг шаарддаг ажил байв. 2023 онд ШХНБД 3’921 шүүх хуралдаан болон урьдчилсан хэлэлцүүлгийн тэмдэглэл хөтөлжээ  (Тамгын газрын тайлан) . Нэг ШХНБД жилд дунджаар 196 тэмдэглэл хөтөлсөн байна. Шүүх хуралдааны болон урьдчилсан хэлэлцүүлгийн тэмдэглэлийг хөтөлснөөр: (i) шүүх хуралдааны болон урьдчилсан хэлэлцүүлгийн үйл ажиллагаа, түүний бүтэц, шүүх хуралдааны дэгийг практик дээр сахин биелүүлж байгаатай танилцах; (ii) протокол хөтлөх арга барил эзэмших; (iii) хуулийн зүйл, хэсэг, заалт, дэд заалтыг нэг бүрчлэн тусгаснаар түүний хэрэглээг ойлгох; (iv) хуралдааны явц бүрийг протоколд бичгээр тусгах арга барил эзэмших; (v) эрх зүйн баримт бичгийг үнэн зөв хөтлөхийн чухлыг ухамсарлах; (vi) шүүх хуралдааны үед хэргийн оролцогч болон бусад оролцогчийн хийсэн үйлдлийг албан ёсны тэмдэглэлд бичгээр тусгах чадварт суралцах зэрэг сайн талтай байв. Үүн дээр нэмээд (vii) зарим шүүх хуралдаан дээр шүүхээс гарах шүүгчийн захирамж, тогтоол, шийдвэрийг танилцуулсны дараа шүүгч шийдвэрийн агуулгыг дэлгэрүүлэн тайлбарлаж, зөвлөгөөг [1]  хэргийн оролцогчид тусгайлан хэлж өгдөг тул суралцах зүйл нэг бус байсныг хэлэх нь зүйтэй. Шүүх хуралдаанд ажиглагчаар оролцох ажил Дадлагын хугацаанд шүүгч, шүүгчийн туслахын зөвшөөрсөн шүүх хуралдаан, урьдчилсан хэлэлцүүлэгт ажиглагчаар сууж, тэмдэглэл хөтөлж, асуултын жагсаалтыг бэлдэж удирдагчид танилцуулж байсан (Хавсралт. Шүүх хуралдааны ажиглагчийн тэмдэглэл) . Түүнчлэн, зарим шүүх хуралдааныг шүүхийн байранд анхан болон давж заалдах шүүх хуралдааныг шууд дамжуулан үзэх дэлгэцээр үзсэн. Шүүх хуралдааныг шүүхийн байранд зөвхөн шууд үзэх боломжтой байсан бол илүү хүртээмжтэй болох ажил хийгдэж байгаа [2] . Урьдчилсан хэлэлцүүлгийн үеэр хэргийн талаар огт ярилцахгүй ба зөвхөн нотлох баримт хасуулах, захиргааны актын биелэлтийг түдгэлзүүлэх, ХХША-г түдгэлзүүлэх, ХХША-ны явцад шүүгчээс урьдчилсан хуралдаанаар хэлэлцүүлэн шийдвэрлэх шаардлагатай гэж үзсэн бусад асуудал болон шүүх хуралдааныг товлон зарлахад хийнэ [3] . Урьдчилсан хэлэлцүүлгийн үеэр дүрс бичлэг хийгдэхгүй, зөвхөн дуу бичлэг хураана (ХХША-ны үе шат-7) . Харин шүүх хуралдааны явцад болон түүнээс өмнө нэхэмжлэгч нэхэмжлэлээсээ бүхэлд нь татгалзах, хариуцагч нэхэмжлэлийн шаардлагыг бүхэлд нь хүлээн зөвшөөрөх, хэргийн оролцогчид эвлэрэх хүсэлт бичгээр гаргаж хялбаршуулсан журмаар хэргийг шийдвэрлүүлж болдог. Түүнчлэн, хялбаршуулсан журам нь хэргийн оролцогчоос хамаарах болон үл хамаарах шалтгаанаар маргаан дуусгавар болох тохиолдолд үйлчилдэг байна (ХХША-ны үе шат-8) . Захиргааны хэргийг хялбаршуулсан журмаар шийдвэрлэхээс бусад тохиолдолд гагцхүү шүүх хуралдаанаар, амаар хэлэлцэж шийдвэрлэнэ (ХХША-ны үе шат-10) . Ковид 19 цар тахлын үед шүүхийн үйлчилгээг хэвийн үргэлжлүүлж, ХХША-г цахимаар явуулах техникийн нөхцөлийг хангасан ба эрх зүйн зохицуулалт бүрдсэн тул зарим иргэн, хэргийн оролцогч шүүх хуралдаанд зүүм программаар оролцох болжээ. Гэсэн хэдий ч интернэтийн орчин, техник технологийн боломж, биечлэн оролцох сонирхол зэргээс шалтгаалан хэргийн зарим оролцогч шүүх хуралдаанд биечлэн оролцохыг илүүд үздэг байна. Хэргийн оролцогчид шүүх хуралдаанд цахимаар оролцдог ч гудамжинд, эсвэл хэт дуу шуугиантай газар байх үедээ оролцож микрофоноо хаахгүй байх, нүүр царай тод харагдахгүй байх зэрэг бэрхшээл учруулж байсан. 2023 онд нийт 383 хэргийн оролцогч шүүх хуралдаанд зүүм программ ашиглан цахимаар оролцжээ  (Тамгын газрын тайлан) . Шүүгч дангаар болон шүүх бүрэлдэхүүнтэй шийдвэрлэх захиргааны хэргийн төрлийг хүснэгтэд харуулав. Хүснэгт 3 Шүүгч дангаар болон шүүх бүрэлдэхүүнтэй шийдвэрлэх захиргааны хэргийн төрөл Үзүүлэлт Хэрэг, маргааны төрөл Шүүгч дангаар шийдвэрлэх хэрэг Дор нэрлэснээс бусад бүх захиргааны хэрэг, маргаан Шүүх бүрэлдэхүүнтэй шийдвэрлэх хэрэг Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн, Монгол Улсын яамнаас гаргасан захиргааны акттай холбоотой маргаан; Аймаг нийслэлийн Засаг даргын гаргасан захиргааны акттай холбоотой маргаан; шүүгч дангаар шийдвэрлэсэн шийдвэрийг давж заалдах болон хяналтын шатны шүүхээс хүчингүй болгосон маргаан. Дадлагын хугацаанд товлосон шүүх хуралдаан удаа дараа хойшилж, ХХША удааширч байсан. Үндсэн учир шалтгаан нь шинээр нотлох баримт цуглуулах, шүүхээс шаардсан баримт ирээгүй байх, гуравдагч этгээд, хамтран хариуцагч татах, нотлох баримт гаргуулах шүүгчийн захирамжийн биелэлт хангагдаагүй байх, гэрч асуух, үзлэг хийх, хэргийн оролцогчийн шүүх хуралдаан давхцах, хэргийн материалтай танилцах, шинээр өмгөөлөгч авах, хэргийн оролцогч албан томилолттой, ээлжийн амралттай, гадаад улсад зорчих, өвчтэй, хүндэтгэн үзэх шалтгаантай, шалтгаангүй ирээгүй байх, нэхэмжлэлийн шаардлага өөрчлөгдөх, хэргийн оролцогч хүсэлт гаргах, итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч солигдох, талууд эвлэрэх байна. Эдгээрээс гадна, шүүгчийн өмнөх хуралдаан дуусаагүй байх, шүүх хуралдаан давхцах, бүрэлдэхүүн давхцах, хэргийн оролцогчид тов мэдэгдээгүй, түүнийг буруу ойлгох, шүүх хуралдааны танхим хүрэлцэхгүй байх гэх зэрэг шалтгаанаас шүүх хуралдаан хойшилдог байна. 2023 онд 1’358 шүүх хуралдаан зарлагдсанаас 828 шүүх хуралдаан хойшилж, 994 шүүх хуралдаан оржээ  (Тамгын газрын тайлан) . Зарласан шүүх хуралдаанаас 61 хувь нь хойшилсон байна. Шүүх хуралдаан, урьдчилсан хэлэлцүүлэгт ажиглагчаар оролцсоноор: (i) нүдээр харж, чихээр сонсох; (ii) ойлгомжгүй зүйлийг тодруулан асууж лавлах байдлаар суралцсан нь сурч мэдсэн зүйл ой тогтоолтод удаан хугацаанд хадгалагдах; (iii) нэгтгэн цэгнэх үр дүнтэй байсныг тэмдэглэх нь зүйтэй. Тэрчлэн, (iv) шүүгч дангаар болон шүүх бүрэлдэхүүнтэй шийдвэрлэх захиргааны хэргийг ялгах; (v) шүүх хуралдааны процедур, дэг баримталж сурах; (vi) судлах хүрээгээ логик дараалалтай тодорхойлох; (vii) мэдлэгийг эмх цэгцтэй авах ач холбогдолтой байв. Ж.Танан Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхэд хийсэн Мэргэжлийн дадлагын тайлангийн цуврал нийтлэлтэй танилцаарай. Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхэд хийсэн мэргэжлийн дадлагын тайлангийн агуулга Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Талархал Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Удиртгал - Мэргэжлийн дадлагын төлөвлөгөө Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхийн танилцуулга Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Дадлагажиж хийж гүйцэтгэсэн ажил Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Шүүхэд ирүүлсэн материалтай танилцах ажил Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Мэргэжлийн дадлагын тайлан - Хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд байлцах ажил Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх - Системд эрх зүйн акт байршуулах, мэдээлэл авах эх сурвалжийг олж мэдэх ажил Зүүлт тайлбар [1]   Dictum  (лат.) шүүхийн шийдвэр, түүний үндэслэлийн зайлшгүй бүрэлдэхүүн хэсэг биш, харин хэрэг, маргааны мөн чанарыг ойлгуулах зорилгоор шүүгчийн өгсөн тайлбар, ихэвчлэн амаар илэрхийлдэг. Dictum  нь шийдвэр гаргахад шаардлагагүй, хэрэгт хамаарахгүй боловч оролцогч талуудын эрхийг тодорхойлоход зайлшгүй шаардлагатай асуудлаар шүүгчийн ойлгосноор холбогдох эрх зүйн зарчмыг илэрхийлэн дүгнэлтэд тусгасан үзэл бодол юм. Dictum  нь аргумент гаргахад итгэл үнэмшил төрөх хүчийг нэмж, хууль зүйн үндэслэлд дурдсан байж болох ч тайлбар төдий зүйл тул шүүхийн шийдвэр адил заавал биелүүлэх үүрэг хүлээхгүй. [2]  Шүүхийн шийдвэр нээлттэй болохын зэрэгцээ цахим хуудаснаас шүүх хуралдааны бичлэг үзэх боломжтой байсан боловч одоо зөвхөн явцыг мэдээлэх болсон. 2025 оноос шүүх хуралдааны шууд дамжуулалтыг олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл ашиглаж үзүүлэх болно. [3]   ЗХШХШтХ 70 дугаар зүйл. Шүүхийн урьдчилсан хэлэлцүүлэг явуулах журам 70.1.Шүүгч дараах хүсэлтийг хүлээн авснаас хойш долоо хоногийн дотор урьдчилсан хэлэлцүүлгээр хянан хэлэлцэнэ: 70.1.1.нотлох баримт хасуулах; 70.1.2.захиргааны актын биелэлтийг түдгэлзүүлэх; 70.1.3.ХХША-г түдгэлзүүлэх; 70.1.4.ХХША-ны явцад шүүгчээс урьдчилсан хуралдаанаар хэлэлцүүлэн шийдвэрлэх шаардлагатай гэж үзсэн бусад асуудал. 70.2.Шүүх хуралдааныг товлон зарлахад урьдчилсан хэлэлцүүлэг хийнэ. Ашигласан эх сурвалж НдЗХАШШ . (2023). Тамгын газрын 2023 оны үйл ажиллагааны жилийн тайлан .  Улаанбаатар: НдЗХАШШ. Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх. Нээлттэй нийгэм форум; Оюуны инноваци ТББ . (2024). Монгол Улс шүүхийн индекс 2023 .  Улаанбаатар: Нээлттэй нийгэм форум. ШЕЗ . (2013, 6 19). Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчийг сонгон шалгаруулах, ажиллуулах журам. ШЕЗ Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн сан. УИХ . (2016, 2 04). Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль (ШН) . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. ШЕЗ, Нээлттэй нийгэм форум . (2015). Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгч (гарын авлага) . Нээлттэй нийгэм форум. НдЗХАШШ . (2020, 4 13). Албан тушаалын тодорхойлолт . Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх. НдЗХАШШ . (2022, 6 08). Нэхэмжлэлийн загварууд . Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх. НдЗХАШШ . (2024, 1 23). Хэрэг, нэхэмжлэл, гомдол, хүсэлт хүлээн авах, хуваарилах болон хэрэг, маргааныг хянан шийдвэрлэх шүүгч, шүүх бүрэлдэхүүнийг сугалаагаар томилох нарийвчилсан журам . Дүрэм, журам. УИХ . (2015, 6 19). Захиргааны ерөнхий хууль . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. Г.Галбаатар . (2018). Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн хэрэгжилт: Бэрхшээл ба сайн туршлага. Улаанбаатар: ШЕЗ Шүүхийн судалгаа, мэдээлэл, сургалтын хүрээлэн. УИХ . (2021, 1 15). Шүүхийн тухай хууль (ШН) . Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем. Хавсралт . Шүүх хуралдааны ажиглагчийн тэмдэглэл Шүүх хуралдааны ажиглагчийн тэмдэглэл Шүүх хуралдааны мэдээлэл Шүүх хуралдаан болсон огноо, цаг минут: 2024 оны 10 дугаар сарын 09, 15 цаг 00 минут Шүүх хуралдааны танхим: Танхим – 3 Нэхэмжлэгч: “Нутгийн шийдэл” НҮТББ Хариуцагч: Нийслэлийн Засаг дарга Шүүх: НдЗХАШШ Шүүгч: Х.Нямдэлгэр, Т.Мөнх-Эрдэнэ, С.Ганбат Хэргийн товч танилцуулга 2021 оны 11 дүгээр сарын 11-ний өдөр “Нутгийн шийдэл” НҮТББ нь Нийслэлийн Засаг даргад холбогдох Туул голын үерийн даланг нурааж засмал зам тавьсан асуудлаар нэхэмжлэл гаргасан. Асуулт, хариулт, нэмж судлах зүйл Д/д Асуулт Хариулт Нэмж судлах зүйл 1. Шүүх хуралдаанд иргэдийн төлөөлөгч оролцсон ба шүүх хуралдаан эхлэнгүүт тэрээр тангараг өргөсөн.   Иргэдийн төлөөлөгч гэж хэн бэ? Түүнд тавигдах шаардлага юу вэ? Иргэдийн төлөөлөгчийг ХХША-нд оролцуулах зорилго, түүний үүрэг юу вэ? Шүүх хуралдаанд хэдэн иргэдийн төлөөлөгч оролцох вэ? ·  Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгч гэж анхан шатны шүүхээр эрүүгийн, иргэний, захиргааны хэрэг, маргааныг шийдвэрлэхэд иргэд, олон нийтийг төлөөлөн оролцож, дүгнэлт гаргах эрх бүхий Монгол Улсын иргэн юм. ·  Иргэдийн төлөөлөгчийн хангах шалгуур o Монгол Улсын 25 нас хүрсэн эрх зүйн чадамжтай иргэн байх; o Тухайн шүүхийн харьяаллын нутаг дэвсгэрт байнга оршин суудаг байх; o Ял шийтгүүлж байгаагүй; o Сонгогдон шалгарах үедээ эрүүгийн байцаан шийтгэх болон иргэний хэрэг хянан шийдвэрлэх, захиргааны ХХША-ны хэргийн оролцогч бус байх; o Монгол хэлээр чөлөөтэй ярьж ойлгодог байх; o Сүүлийн нэг жилийн хугацаанд иргэдийн төлөөлөгчөөр шүүх хуралдаанд оролцоогүй байх. Нас хүйс, мэргэжлээс үл хамааран шаардлага хангасан бол иргэн иргэдийн төлөөлөгчөөр ажиллах боломжтой. ·  ЗХШХШтХ   73 дугаар зүйл. Иргэдийн төлөөлөгч оролцох ·  73.1. Шүүх хуралдаанд иргэдийн төлөөлөгчийг Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуульд заасан журмын дагуу оролцуулна. ·  ЗХШХШтХ 75 дугаар зүйл. Иргэдийн төлөөлөгч, түүний эрх, үүрэг ·  75.1. Захиргааны хэргийг анхан шатны журмаар шүүх бүрэлдэхүүнтэйгээр хянан шийдвэрлэх шүүх хуралдаанд 3 хүртэл иргэдийн төлөөлөгч оролцуулна. ·  75.2. Иргэдийн төлөөлөгч нь хэрэг хянан шийдвэрлэхэд дараах эрх эдэлж, үүрэг хүлээнэ: ·  75.2.1. шүүхийн байранд хавтас хэрэгтэй танилцах, түүнээс тэмдэглэл хийх; ·  75.2.2. нотлох баримт шинжлэхэд оролцох; ·  75.2.3. хэргийн оролцогч, тэдгээрийн төлөөлөгч, өмгөөлөгч, гэрч, шинжээчид асуулт тавих; ·  75.2.4. нэмэлт нотлох баримт цуглуулах талаар хүсэлт гаргах; ·  75.2.5. хэргийн үйл баримт, захиргааны үйл ажиллагаа үндэслэлтэй эсэх талаар дүгнэлт гаргах; ·  75.2.6. өөрт нь итгэмжлэн мэдэгдсэн төрийн болон албаны нууц, байгууллагын нууц, хүний эмзэг мэдээлэлтэй холбоотой асуудлыг задруулахгүй байх; ·  75.2.7. энэ хуульд заасан шүүх хуралдааны дэгийг сахин биелүүлэх. ·  75.3. Энэ хуулийн 75.2.5-д зааснаар хэргийн үйл баримт, захиргааны үйл ажиллагаа үндэслэлтэй эсэх талаар гаргасан иргэдийн төлөөлөгчийн дүгнэлтийг шүүх хуралдаанд уншиж сонсгоно  (ЗХШХШтХ, 2016) . ·  Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль хүчингүй болсон.   ·  Иргэдийн төлөөлөгчийн гаргах дүгнэлт, түүний зорилго юу вэ?   ·  ЗХШХШтХ   104 дүгээр зүйл. Иргэдийн төлөөлөгч дүгнэлт гаргах ·  104.1. Иргэдийн төлөөлөгч маргааны үйл баримтын талаар дүгнэлтээ бичгээр гаргана. Эрүүл мэндийн болон хүндэтгэн үзэх бусад шалтгааны улмаас бичгээр гаргах боломжгүй бол энэ тухай шүүх хуралдааны тэмдэглэлд тэмдэглүүлж, амаар дүгнэлт гаргаж болно. ·  104.2. Иргэдийн төлөөлөгч дүгнэлтээ шүүх хуралдаанд уншиж сонсгоно. ·  104.3. Тодорхойлох хэсэгт нэхэмжлэлийн шаардлага, хариуцагч, гуравдагч этгээд, тэдгээрийн төлөөлөгч, өмгөөлөгчийн тайлбар, иргэдийн төлөөлөгчийн дүгнэлтийн агуулгыг тусгана  (ЗХШХШтХ, 2016) .   Иргэдийн төлөөлөгчийн дүгнэлт шүүхийн шийдвэрт нөлөөлдөг үү?   ·  ШтХ   66 дугаар зүйл. Иргэдийн төлөөлөгч оролцох ·  66.6. Шүүх бүрэлдэхүүн шийдвэр гаргахдаа иргэдийн төлөөлөгчийн дүгнэлтийг харгалзан үзнэ. ·  66.7. Шүүх бүрэлдэхүүн иргэдийн төлөөлөгчийн дүгнэлтийн агуулгыг шүүхийн шийдвэрийн тодорхойлох хэсэгт бичиж, уг дүгнэлтийн талаарх үндэслэлээ үндэслэх хэсэгт тодорхой тусгана. ·  66.8. Давж заалдах шатны шүүх хуульд заасан тохиолдолд хэрэг, маргааныг хянан шийдвэрлэхдээ иргэдийн төлөөлөгчийн дүгнэлтийг харгалзан үзэж, энэ хуулийн 66.7-д заасны дагуу шийдвэртээ тусгана  (ШтХ, 2021) . 2.        Иргэдийн төлөөлөгчийг хэрхэн сонгодог, хөлсийг хэрхэн тооцох вэ? ·  Засаг даргын гаргаж өгсөн жагсаалтаас шүүхийн тамгын газар, нутгийн захиргааны байгууллага санамсаргүй байдлаар сонгох программыг ашиглан үндсэн 1, нөөц 2 иргэдийн төлөөлөгч сонгоно.   ·  Иргэдийн төлөөлөгчийн хөлсийг тооцохдоо оролцсон шүүх хуралдааныг ажлын 8 цаг, хавтас хэрэгтэй танилцсан удааг 4 цаг гэж үзэн ажилласан цагийн хөлсийг 3000 төгрөгөөр тооцож олгоно. Иргэдийн төлөөлөгч оролцох шаардлагатай шүүх хуралдааныг тодруулах. Хэрэг, маргааныг шүүх бүрэлдэхүүнтэй хянан шийдвэрлэх шүүх хуралдаанд иргэдийн төлөөлөгч оролцоно. Эдгээрийг ямар бичиг баримтад заасан бэ? ·  ШтХ   67 дугаар зүйл. Иргэдийн төлөөлөгчийг ажиллах нөхцөлөөр хангах, хөлс олгох ·  67.1. Иргэдийн төлөөлөгчийн ажиллах нөхцөлийг тухайн шүүхийн Тамгын газар хариуцан ажиллана. ·  67.2. Иргэдийн төлөөлөгчийн хөлс болон албан томилолт, замын зардлыг шүүхийн төсвөөс олгоно. ·  67.3. Иргэдийн төлөөлөгчид хөлс болон албан томилолт, замын зардлыг олгох журмыг Ерөнхий зөвлөл, санхүү, төсвийн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүн хамтран батална  (ШтХ, 2021) . 3.        Шүүх хуралдаан засварлах хугацаанд иргэдийн төлөөлөгчөөс хавтас хэрэгтэй танилцсан эсэх, ямар үүрэгтэй оролцож байгааг сонирхон асуув. Тэрээр хэргийн материалтай танилцсан боловч бүрэн ойлгоогүй, мөн үүргийг бүрэн сайн ухаж мэдээгүй гэж хариулав. Шүүх хуралдааны дараагийн товыг тогтооход Иргэдийн төлөөлөгч түүний ажил олгогч нь чөлөө өгөх эсэхийг мэдэхгүй байна гэж хариулсан. Иргэдийн төлөөлөгчид дүгнэлтийг хэрхэн бичих талаар зөвлөгөө өгч болдог уу? Иргэдийн төлөөлөгчийг идэвх санаачилгатай оролцохыг сануулж болох уу? Иргэдийн төлөөлөгчийг шүүхийн, эсвэл нэхэмжлэгчийн саналаар сольж болох уу? Уулзаж чиглүүлж болох уу? ·   Иргэдийн төлөөлөгч хэрхэн дүгнэлт бичих талаар зөвлөгөө өгч болохгүй. Хуульд иргэдийн төлөөлөгчийн дүгнэлтийг тусгайлан зохицуулсан заалт байдаггүй ч, ЗХШХШтХ болон ШтХ-д зарим нэг заалт байна. Дүгнэлтийн агуулга, хэлбэрт тусгайлсан шаардлага тавьдаггүй гэж ойлгогдож байна. Түүнчлэн, шүүх хуралдааны үеэр асуух асуултыг тодорхойлох зөвлөмж, дүгнэлтээ танилцуулахад анхаарах зүйлс, бусад иргэдийн төлөөлөгчтэй зөвлөлдөх, саналаа нэгтгэх эсэх нь тодорхойгүй байна. Шүүхийн зохион байгуулалт хариуцсан мэргэжилтний чиг үүрэгт иргэдийн төлөөлөгчийг мэдээллээр хангах, тангараг өргөх, хэргийн материал танилцуулах ажил тусгагджээ. ШЕЗ болон Нээлттэй нийгэм форумаас Иргэдийн төлөөлөгчийн гарын авлагыг гаргасан ба түүнд дүгнэлтийг хэрхэн бичих талаар зөвлөгөө байна. Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчөөр оролцохтой холбоотой хүндрэлийн талаар судалгаатай танилцах.   2017 онд “Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн хэрэгжилт: Бэрхшээл ба сайн туршлага”  сэдэвтэй судалгааны ажил хийгдсэн байна. Уг судалгаанд иргэдийн төлөөлөгчөөр шүүх хуралдаанд оролцож буй зорилго, үүргийг сайн ойлгох, ажил олгогч шүүх хуралдаанд оролцох, хэргийн материалтай танилцах ажлын чөлөө олгохгүй байх зэрэг саад бэрхшээл учирдаг гэж дурджээ  (Г.Галбаатар, 2018) . 4.        Нэхэмжлэгч ажиглагч шүүх хуралдаан оролцож байгааг мэдсэний дараа шүүгчдээс “Нутгийн шийдэл” НҮТББ-ын ажилтныг шүүх хуралдааны ажиглагчаар оролцуулж болох эсэхийг лавлан асуусан.   Шүүх хуралдаанд ямар тохиолдолд ажиглагч оролцож болох вэ? ·  ЗХШХШтХ   9 дүгээр зүйл. Шүүх хуралдаан, хэрэг хянан шийдвэрлэх бусад ажиллагааг нээлттэй явуулах ·  9.5. Иргэний эрх зүйн чадамжгүй, согтуурсан, мансуурсан, 18 насанд хүрээгүй хэргийн оролцогч биш этгээдээс бусад хүн нээлттэй шүүх хуралдааныг хөндлөнгөөс ажиглах зорилгоор шүүх хуралдааны танхимд чөлөөтэй нэвтрэн орох эрхтэй. Шүүх хуралдаан хөндлөнгөөс ажиглагч этгээд нь шүүх хуралдаанд оролцох дэг, журмыг баримтална  (ЗХШХШтХ, 2016) . Ямар тохиолдолд шүүх хуралдаан, хэрэг хянан шийдвэрлэх бусад ажиллагааг хаалттай явуулах вэ? ·  ЗХШХШтХ 9.2. Хэргийг шийдвэрлэж байгаа шүүгч, шүүх бүрэлдэхүүн дараах тохиолдолд ХХША, шүүх хуралдааныг бүхэлд нь, эсхүл зарим хэсгийг хаалттай явуулахаар, эсхүл хэрэгт авагдсан нотлох баримтыг олон нийтэд мэдээлэхгүй талаар шийдвэр гаргаж болно: ·  9.2.1. ХХША-нд насанд хүрээгүй гэрч, хохирогч оролцож байгаа бол шүүх өөрийн санаачилгаар; ·  9.2.2. нээлттэй ил тод байх нь хүний амь нас, эрүүл мэндэд ноцтой хохирол учруулж болзошгүй талаар хэргийн оролцогчийн гаргасан хүсэлт тайлбарыг шүүх үндэслэлтэй гэж үзсэн; ·  9.2.3. цаашид үргэлжлэх ХХША-нд ноцтой хохирол учруулах үндэслэлтэй гэж үзвэл  (ЗХШХШтХ, 2016) . 5.        Шүүх бүрэлдэхүүн шүүхийн тогтоол гаргасан.   Ямар тохиолдолд шүүх хуралдаанаас шүүхийн тогтоол гарах вэ? ·  ЗХШХШтХ   3 дугаар зүйл. Хуулийн нэр томьёоны тодорхойлолт ·  3.1.5. ”шүүхийн тогтоол” гэж захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад шүүх бүрэлдэхүүнээс гаргасан болон хяналтын шатны шүүхээс захиргааны хэргийг хянан хэлэлцэж гаргасан шийдвэрийг  (ЗХШХШтХ, 2016) . Шүүхийн бүрэлдэхүүнийг тодруулах? Яагаад шүүх хуралдаанд 3 шүүгч оролцсон бэ? ·  ЗХШХШтХ   74 дүгээр зүйл. Шүүх бүрэлдэхүүн ·  74.1. ЗХШ дараах хэргийг 3 шүүгчийн бүрэлдэхүүнтэйгээр хянан шийдвэрлэнэ: · 74.1.1. анхан шатны шүүхийн шийдвэрийг давж заалдах, эсхүл хяналтын шатны шүүхээс хүчингүй болгож, дахин хэлэлцүүлэхээр буцаасан; ·  74.1.2. захиргааны хэм хэмжээний акттай холбоотой; ·  74.1.3. тухайн шүүхийн шүүгчдийн зөвлөгөөнөөр шүүх бүрэлдэхүүнтэй шийдвэрлэхээр тогтоосон  (ЗХШХШтХ, 2016) . 6.        Шүүх бүрэлдэхүүн шүүхийн тогтоолыг танилцуулахдаа гомдол гаргах эрхгүй хэмээн тодотгон хэлсэн.   Ямар тохиолдолд шүүхийн тогтоолд гомдол гаргах эрхгүй вэ? ·  ЗХШХШтХ   122 дугаар зүйл. Шүүгчийн захирамж, шүүхийн тогтоолд гомдол гаргах ·  122.1. Хэргийн оролцогч, тэдгээрийн төлөөлөгч, өмгөөлөгч энэ хуулийн 14.6, 32.6, 54.2, 61.1, 65.1, 111.3, 119.6, 123.7 дахь хэсэгт заасан болон гуравдагч этгээдийг оролцуулахаас татгалзсан тухай шүүгчийн захирамж, шүүхийн тогтоолд бичгээр гарсан өдрөөс нь хойш долоо хоногийн дотор давж заалдах шатны шүүхэд гомдол гаргаж болно. ·  122.2. Хэргийн оролцогч, тэдгээрийн төлөөлөгч, өмгөөлөгч энэ хуулийн 122.1-д зааснаас бусад шүүгчийн захирамж, шүүхийн тогтоолд гомдол гаргах эрхгүй  (ЗХШХШтХ, 2016) . ЗХШХШтХ 14.6, 32.6, 54.2, 61.1, 65.1, 111.3, 119.6, 123.7 дахь хэсэгтэй танилцах ·    14.6. Энэ хуулийн 14.1-14.4-т заасан хугацаа зайлшгүй хүндэтгэн үзэх шалтгааны улмаас хэтэрсэн бол хүн, хуулийн этгээд, нийтийн ашиг сонирхлыг төлөөлөх эрх бүхий этгээд хугацаа сэргээлгэх хүсэлтээ холбогдох нотлох баримтын хамт тухайн ЗХШ-д гаргаж болох бөгөөд шүүгч уг хугацааг хэтэрснээс хойш 3 жилийн дотор нөхөн сэргээж болно. ·    32.6. ЗХШ хэрэгт хамааралгүй, нотолгооны ач холбогдолгүй, хуулиар зөвшөөрөгдөөгүй баримтыг хэргийн нотлох баримтаас хасах бөгөөд уг баримтыг шаардан гаргуулж болохгүй. ·    54.2. Нэхэмжлэлийг энэ хуулийн 54.1-д заасан үндэслэлээр хүлээн авахаас татгалзахдаа шүүгч захирамж гарган татгалзсан шалтгааныг зааж, уг нэхэмжлэлийг дахин гаргах, эсхүл хүлээн авахад саад болж байгаа зөрчлийг хэрхэн засахыг зааж, нэхэмжлэлийг буцаана. ·    61.1. Энэ хуулийн 62 дугаар зүйл, эсхүл хуульд тусгайлан зааснаас бусад тохиолдолд шүүгч хэргийн оролцогч, тэдгээрийн төлөөлөгч, өмгөөлөгчийн хүсэлтээр захиргааны актын биелэлтийг түдгэлзүүлнэ. ·    65.1. ХХША-г дараах тохиолдолд шүүгч захирамж, шүүх тогтоол гарган түдгэлзүүлнэ: ·    111.3. Энэ хуулийн 111.1-д заасны дагуу гаргасан шүүгчийн захирамж, шүүхийн тогтоол илт үндэслэлгүй бол уг захирамж, тогтоолыг гаргасан шүүгч, шүүх бүрэлдэхүүн хүчингүй болгох, эсхүл өөрчилж болно. ·    119.6. Энэ хуулийн 119.5-д заасан хугацааг хүндэтгэн үзэх шалтгаанаар хэтрүүлсэн бол хугацаа сэргээлгэх хүсэлтийг анхан шатны шүүхэд гаргах бөгөөд хүсэлтийг хангах эсэхийг шүүгч захирамж гарган шийдвэрлэнэ. ·    123.7. Хэргийн оролцогч, тэдгээрийн төлөөлөгч, өмгөөлөгч энэ хуулийн 119.5-д заасан хугацааг хүндэтгэн үзэх шалтгаанаар хэтрүүлсэн бол хугацаа сэргээлгэх хүсэлтээ холбогдох нотлох баримтын хамт анхан шатны шүүхэд гаргах бөгөөд хүсэлтийг хангах эсэхийг шүүгч тухайн хүсэлтэд хавсаргасан баримтын хүрээнд захирамж гарган шийдвэрлэнэ  (ЗХШХШтХ, 2016) . 7.        Шүүх хуралдааныг УШШ-ыг биелүүлээгүй шалтгаанаар хойшлуулах болсон.   УШШ, УШАЖ гэж юу вэ? ·  ЗХШХШтХ 54 дүгээр зүйл. Нэхэмжлэл хүлээн авахаас татгалзах ·  54.1.3. ЗЕХ 92-94 дүгээр зүйлд заасан гомдол гаргах журмаар УШШ-ыг биелүүлээгүй ба энэ журмыг хэрэглэх боломжтой  (ЗХШХШтХ, 2016) . ЗЕХ 92-94 дүгээр зүйлд заасан гомдол гаргах журамтай танилцах. ·  ЗЕХ 93 дугаар зүйл. Гомдлыг хянан шийдвэрлэх захиргааны байгууллага ·  93.1. Иргэн, хуулийн этгээд гомдлоо тухайн захиргааны актыг гаргасан байгууллагын дээд шатны захиргааны байгууллагад, эсхүл гомдол хянан шийдвэрлэх чиг үүрэг бүхий захиргааны байгууллагад гаргана. ·  93.2. Энэ хуулийн 93.1-д заасан байгууллага байхгүй бол тухайн актыг гаргасан байгууллагад гомдол гаргаж болно  (ЗЕХ, 2015) . 8.        Нэхэмжлэгч УШШ-ын дагуу 2024 оны 7 дугаар сарын ..-ны өдөр эрх бүхий дээд шатны захиргааны байгууллагад гомдол гаргасан ба 30 хоногийн дотор хариу аваагүй гэдгээ хэлсэн, үүнийг гомдол хүлээн авсан хариуцагч хүлээн зөвшөөрсөн. Шүүгч нэхэмжлэгчид хэргийг үргэлжлүүлэх сонирхол байгаа эсэхийг тодруулж, талууд эвлэрэх боломжтой гэдгийг дурдсан. Эдгээр нь шүүх хуралдааныг хойшлуулах үндэслэл мөн үү? Хавтас хэрэгт эрх бүхий дээд шатны захиргааны байгууллага гомдол хүлээн авсан талаар баримтаар авагдаагүй.   9.        Шүүх хуралдаанд оролцогчоос зарим нь цахимаар оролцсон ба шүүх хуралдааны явцад микрофоноо унтраахгүй байснаас цаанах яриа, шуугиан сонсогдож, зарим оролцогч гадаа явж байхдаа шүүх хуралдаанд оролцож, зарим оролцогчийн нүүр царай тод харагдахгүй байв.   Шүүх хуралдаанд цахимаар оролцогчид тавигдах шаардлага байдаг уу? Цахим оролцогчийн баталгаа гаргана. 2022 оны 3 дугаар сарын 31-ний өдөр ШЕЗ-ийн “Шүүх хуралдаанд оролцогчийг зайнаас буюу цахимаар оролцуулах ажлыг зохион байгуулах журам батлах тухай”  тогтоол гарсан. Уг тогтоолоор “Шүүх хуралдаанд оролцогчийг зайнаас буюу цахимаар оролцуулах ажлыг зохион байгуулах журам” , “Цахимаар оролцогчийн баталгаа” -г баталж, журмыг үйл ажиллагаандаа хэрэгжүүлж ажиллахыг бүх шатны шүүхийн Тамгын газрын дарга нарт, арга зүйн удирдлагаар хангаж, хэрэгжилтэд хяналт тавьж ажиллахыг ШЕЗ-ийн ажлын албанд даалгажээ. Цахим оролцогчийн баталгаанд юу тусгагдсан бэ?   Цахимаар оролцогч нь · нөхцөл, шаардлагыг хангана; ·   дүрсээ тод, дуугаа чанга өгнө; ·   шүүх хуралдааны бичлэгийг хийхийг хориглоно; ·   техникийн нөхцөл бололцоог бүрэн хангаагүйгээс цахимаар явагдаж байгаа шүүх хуралдаанд саатал гарвал шүүх хуралдааныг хойшлуулах үндэслэл болохгүй. 10.     Шүүх хуралдаан дууссаны дараа оролцогчдоос гарын үсэг авч байсан. Эдгээр нь ямар бичиг баримт вэ? Цахимаар оролцсон хүмүүсээс гарын үсгийг хэрхэн авах вэ? Гарын үсгийг нөхүүлж зуруулах, эсвэл цахим гарын үсэг авна.   11.     Хэргийг шүүгчдэд хэрхэн хуваарилдаг вэ? Хэрэг, нэхэмжлэл, гомдол, хүсэлт хүлээн авах, хуваарилах болон хэрэг, маргааныг хянан шийдвэрлэх шүүгч, шүүх бүрэлдэхүүнийг сугалаагаар томилох нарийвчилсан журмын дагуу хуваарилна  (НдЗХАШШ-ийн журам, 2024) . Бодит байдал дээр шүүгчид нэхэмжлэл, хэргийг хэрхэн хуваарилагддаг болохыг тодруулах. Шүүгчдийн зөвлөгөөний тогтоолоор нэхэмжлэл, хэргийг гараар болон системээр хуваарилах талаар тусгайлан зааж өгнө. Тухайлбал: шинээр ирсэн нэхэмжлэл нь нэхэмжлэлийн бүрдүүлбэр хангуулахаар буцаасан, татгалзсан нэхэмжлэл байвал шүүгчид ачааллыг тэнцүү хуваарилах үүднээс анхны хуваарилагдсан шүүгчид буцаан өгнө. 12.     Шүүгч солих шалтгаан? Журамд заасны дагуу шүүгчдийн зөвлөгөөний тогтоол гарна. Мөн шүүгчээс татгалзах татгалзал байх аваас энэ асуудлыг Ерөнхий шүүгч шийдэх ба Ерөнхий шүүгчийн захирамж гарна.   13.     Нэхэмжлэгч нэхэмжлэлийн шаардлагыг буруу, эсвэл тодорхой бус бичдэг тул шүүхээс дахин тодруулах шаардлага гардаг байна.   Шүүгч, түүний туслах нэхэмжлэлийн шаардлагыг хэрхэн бичих талаар зөвлөгөө өгч, зааварлаж болох уу? Нэхэмжлэгчид нэхэмжлэл хэрхэн бичих талаар шүүгч, шүүгчийн туслах зөвлөгөө өгч болохгүй.   Шүүхийн цахим хуудаст болон шүүхийн үүдний хэсэгт байрлуулсан мэдээлэл лавлагааны самбарын дэргэд анхаарах зүйлийн тодорхой бичсэн түгээмэл нэхэмжлэлийн загварууд байна  (Нэхэмжлэлийн загварууд) . Түгээмэл загваруудтай танилцаж, нэхэмжлэл загварыг баримтлан бичсэн эсэхийг харьцуулах, түгээмэл гаргадаг алдаа дутагдлыг тодруулах.   Нэхэмжлэл хүлээн авсны дараа захиргааны хэрэг үүсгэхээс өмнө шүүгч маргааны нөхцөл байдлыг тодруулах, үнэлэлт дүгнэлт өгөхийн тулд шаардлагатай ажиллагаа явуулна. Энэ хүрээнд, хэрэг үүсэхээс өмнө нэхэмжлэл, хүсэлтийг тодруулах, холбогдох этгээдээс тайлбар, баримтыг гаргуулах, шаардлагатай нотлох баримтыг цуглуулах зэрэг ажиллагааг хийнэ. Гэхдээ энэ нь эрх зүйн зөвлөгөө өгөх үүрэг биш юм. Шүүх хөндлөнгийн байр сууриа зөрчиж, нэхэмжлэгчийн өмнөөс нэхэмжлэлийн зорилгыг хэт өргөжүүлэн тайлбарлах байдлаар нэхэмжлэлийн шаардлагыг өөрчилж болохгүй. Non Ultra Petita, Non Reformatio in Peius гэх зэрэг хуулийн зарчмуудыг судлах. Non Ultra Petita:   “хүсэлтээс хэтрэхгүй”  гэсэн утгатай латин хэллэг. Шүүх нэхэмжлэлийн шаардлагын хүрээнд шийдвэр гаргах буюу зөвхөн маргаан үүсгэсэн зүйлээр хязгаарлагдана. Зарим талаараа талуудын хэлэлцээгүй асуудлыг шүүх шийдвэрлэхэд саад болдог. Non Reformatio in Peius:   “дордуулахгүй”  гэсэн утгатай. Үндсэндээ давж заалдах шатны шүүхэд хамаарах бөгөөд шүүхээс давж заалдсан талын нөхцөл байдлыг дордуулсан шийдвэр гаргахыг хориглоно. Өөрөөр хэлбэл, давж заалдах шатны шүүх анхан шатны шүүхээс илүү хатуу шийтгэл ногдуулах боломжгүй. Энэ зарчим нь гомдол гаргасан тохиолдолд доод илүү муу үр дүнд хүрэх эрсдэлээс хамгаалдаг. Зарчмууд нь шүүхийн шийдвэр гаргахад шударга ёсыг эрхэмлэж, шүүхийн эрх мэдлийг хязгаарлаж, хязгаарыг давахгүй байхыг баталгаажуулдаг. Хавсралт . Иргэдийн төлөөлөгчийн цагийн бүртгэл Хавсралт . Шүүх хуралдааны тэмдэглэл Захиргааны хэргийн шүүх хуралдааны тэмдэглэл .... оны              .. сарын            .. өдөр              128/ТМ2024/.... А.Л.-ийн нэхэмжлэлтэй захиргааны хэргийн тухай Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхийн шүүх хуралдааныг шүүгч ...... даргалж, шүүх бүрэлдэхүүнд шүүгч ......, шүүгч ......, шүүх хуралдааны нарийн бичгийн дарга ......, нэхэмжлэгчийн төлөөлөгч Ж.Б., хариуцагчийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч А.Э. (цахимаар), иргэдийн төлөөлөгч Ш.А. нарыг оролцуулан А.Л.-ийн нэхэмжлэлтэй, Байгаль орчин, уур амьсгалын өөрчлөлтийн яаманд холбогдох захиргааны хэргийн шүүх хуралдааныг тус шүүхийн шүүх хуралдааны 3 дугаар танхимд нээлттэй хийв. Шүүх хуралдаан 11 цаг 53 минутад эхлэв. Даргалагч: А.Л.-ийн нэхэмжлэлтэй, Байгаль орчин, уур амьсгалын өөрчлөлтийн яаманд холбогдох захиргааны хэргийг хянан хэлэлцэнэ. Даргалагч: Нарийн бичгийн дарга шүүх хуралдааны ирцийг танилцуулъя. Нарийн бичгийн даргаас хэргийн оролцогчдыг бүртгэж, нэхэмжлэгчийн төлөөлөгч Ж.Б., хариуцагчийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч А.Э., иргэдийн төлөөлөгч Ш.А. ирсэн байна. Шүүх хуралдаанд дуудагдсан өөр хүнгүй. Ажиглагчаар дадлагын оюутан сууж байна. Даргалагч: Нэхэмжлэгчийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчийн биеийн байцаалт өмнө нь авагдсанаас өөрчлөгдсөн зүйл байгаа юу? Нэхэмжлэгчийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч: Байхгүй. Даргалагч: Хариуцагчийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч А.Э. , биеийн байцаалт авъя. Хариуцагчийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч: Байгаль орчин, уур амьсгалын өөрчлөлтийн яамны Хуулийн хэлтсийн мэргэжилтэн А.Э.. Даргалагч: Итгэмжлэл нь ирсэн байгаа юу? Хариуцагчийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч: Ирсэн байгаа. Даргалагч: Тус шүүхэд 2024 оны 8 дугаар сарын 29-ний өдөр Байгаль орчин, уур амьсгалын өөрчлөлтийн яамны сайдаас А.Э.-г А.Л.-ийн нэхэмжлэлтэй хэрэгт итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчөөр томилжээ. Энэхүү итгэмжлэл олгогдсоноор М.П.-ийн итгэмжлэлийг хүчингүй болгож байгааг мэдэгдсэн байна. Даргалагч: Иргэдийн төлөөлөгчийн биеийн байцаалтыг авъя. Иргэдийн төлөөлөгч: Ш.А.. Даргалагч: Та тангаргаа өргөсөн үү? Иргэдийн төлөөлөгч: Өргөсөн. Даргалагч: Ирцтэй холбогдуулаад санал, хүсэлт байна уу? Нэхэмжлэгчийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч: Байхгүй. Даргалагч: Хариуцагчийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч ирцтэй холбоотойгоор санал байна уу? Хариуцагчийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч: Байхгүй. Даргалагч: Шүүх хуралдаан даргалагч, шүүх хуралдааны нарийн бичгийн дарга, иргэдийн төлөөлөгчийг нэр заан танилцуулж, хуульд заасан үндэслэлээр татгалзан гаргах эрхтэй. Татгалзал байна уу? Хэргийн оролцогчид: Байхгүй. Даргалагч: Шүүх хуралдаанд оролцогчдод эрх, үүрэг болон шүүх хуралдааны дэг, нийтлэг журмыг танилцуулж, ойлгосон эсэхийг асуухад. Хэргийн оролцогчид: Ойлгосон. Даргалагч: Иргэдийн төлөөлөгч эрх, үүрэгтэй танилцсан уу? Иргэдийн төлөөлөгч: Танилцсан. Даргалагч: Хэрэг хянан шийдвэрлэж эхлэхээс өмнө шинээр гаргаж өгөх нотлох баримт, хүсэлт байгаа юу? Нэхэмжлэгчийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч: Нотлох баримт байхгүй. Хүсэлтийн тухайд шинээр томилогдсон итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчийн өмнөх итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч эвлэрэх саналтай байсан, тэр нь хэвээрээ байгаа эсэхийг тодруулах шаардлагатай байна? Холбогдоогүй байгаа. Хариуцагчийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч: Хүсэлт байна. Даргалагч: Ямар хүсэлт байна? Хүсэлтээ танилцуулъя. Хариуцагчийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч: Хариуцагчийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч итгэмжлэл олгогдоод төлөөлж эхэлснээр хойш хэрэгтэй танилцаж амжаагүй байгаа. Товыг өнөө өглөө мэдсэн учраас цахимаар оролцож байна. Тиймээс, хэргийн материалтай танилцах хугацаа олгож өгөхийг хүсэж байна. Даргалагч: Нэхэмжлэгчийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчийн зүгээс өмнөх шүүх хуралдаануудад хариуцагчийн өмнөх итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч М.П-тай тухайн асуудлаар, нэхэмжлэлийн шаардлагатай холбоотой асуудлаар эвлэрлийн асуудал яригдаж байгаа. Ийм учраас энэ эвлэрлийн асуудлыг эцэслэн шийдвэрлэх хүртэлх боломжит хугацаагаар хойшлуулж өгөөч гэсэн хүсэлтийг гаргаж байсан. Үүний дагуу шүүх хуралдаан хойшилж байсан. Эвлэрэх асуудлаар танайх мэдээлэл байгаа юу? Эвлэрэх боломжтой юу? Хариуцагчийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч: Энэ асуудал дээр Байгаль орчин, уур амьсгалын өөрчлөлтийн яамнаас итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч оролцохдоо тухайн захиргааны хэрэгт эвлэрэх болон нэхэмжлэлийн шаардлагыг хүлээн зөвшөөрөх эрхгүй байхаар итгэмжлэл олгогддог. Энд яригдаж буй асуудал болохоор хэрвээ нэхэмжлэгчийн зүгээс газар ашиглалттай хүсэлттэй холбоотой материалуудаа Богд хаан уулын дархан цааз газрын хамгаалалтын захиргаа болон Байгаль орчин, уур амьсгалын өөрчлөлтийн яаманд өгвөл тухайн хүсэлтийг хугацаанд нь шийдвэрлээд өгөх боломжтой. Хэрэв энэ асуудал процессын дагуу явагдаад шийдвэр гарвал нэхэмжлэгч өөрөө нэхэмжлэлээсээ татгалзах байдлаар хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааг дуусгах боломжтой гэж харж байгаа. Түүнээс биш эвлэрлийн журмаар дуусгах боломжгүй. Тэгээд харьяа байгууллага буюу Богд хаан уулын дархан цааз газрын хамгаалалтын захиргаанаас тодруулахаар А.Л.гийн холбогдох материал одоо хүртэл шүүхэд ирээгүй байгаа гэдэг асуудлыг яриад, би нэхэмжлэгчтэй өөрөө шууд холбогдох боломжгүй учраас шүүгчийн туслахтай холбогдоод ярихаар А.Л.-тай холбогдох боломжгүй байна, утсаа авахгүй байна гэж надад мэдээлэл өгсөн. Тэгэхээр хэрэв хүсэлтээ өгөөд ингэх юм бол хуулийн хугацаанд шийдвэрлээд явах боломжтой, үр дагаварт нь нэхэмжлэгч өөрөө нэхэмжлэлээсээ татгалзах байдлаар хянан шийдвэрлэх ажиллагааг дуусгах боломжтой гэж харж байгаа. Даргалагч: Нэхэмжлэгчийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч хариуцагчийн саяын хариу тайлбар байна уу? Яагаад баримт, материалаа өгөхгүй байгаа юм бэ? Нэхэмжлэгчийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч: Би бас А.Л.тай холбогдож чадахгүй байж байгаад өнөөдөр холбогдсон. А.Л. хүсэлтээ өгсөн гэж байсан. Гол асуудал нь Богд хаан уулын дархан цааз газрын хамгаалалтын захиргаанаас хүсэлтээ хугацаанд нь өгөөгүй 3 сарын торгууль төл гэсэн шаардлага тавьсан гэсэн. Үүнийг төлөх одоохондоо боломжгүй байгаа, тэгэхдээ энэ долоо хоногтоо багтаагаад төлөөд хүсэлтээ үргэлжлүүлэн явуулах боломжтой гэсэн тайлбар надад хэлсэн. Даргалагч: Хариуцагчийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчийн гаргасан хэргийн материалтай танилцах боломжоор хангаж шүүх хуралдааныг хойшлуулж өгнө үү. Даргалагч: Хүсэлтийг хэлэлцэхээр шүүх хуралдаан түр завсарлаж байна. Шүүх хуралдаан завсарлав. Шүүх хуралдаан үргэлжилж, шүүхийн тогтоолын агуулгыг уншиж танилцуулав. ШҮҮХИЙН ТОГТООЛД: Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 111 дүгээр зүйлийн 111.1 дэх хэсэгт заасныг удирдлага болгон, Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 96 дугаар зүйлийн 96.1, 96.2 дахь хэсэгт заасныг баримтлан хариуцагчийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчийн шүүх хуралдааныг хойшлуулах тухай хүсэлтийг хүлээн авч шүүх хуралдааныг хойшлуулж 2024 оны .. дугаар сарын ..-ны 11 цаг 00 минутад хуралдуулахаар товлов. Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 122 дугаар зүйлийн 122.2-т заасны дагуу хэргийн оролцогч, тэдгээрийн төлөөлөгч буюу өмгөөлөгч нь энэхүү захирамжид гомдол гаргах эрхгүй  болохыг дурдав. Шүүх хуралдаан 12 цаг 10 минутад дуусав.   ДАРГАЛАГЧ, ШҮҮГЧ                                     ....... ШҮҮХ ХУРАЛДААНЫ НАРИЙН БИЧГИЙН ДАРГА                           ....... Дадлагажиж хийж гүйцэтгэсэн зарим ажил Дадлагажиж хийж гүйцэтгэсэн зарим ажил #LawyerBirdie #ХуульчШувуухай #ЭрхЗүй #ЭрхЗүйнБлог #ЗахиргааныЭрхЗүй #МэргэжлийнДадлага #ДадлагынТайлан #ДадлагажижХийжГүйцэтгэсэнАжил #Шүүх #Шүүгч #ШүүгчийнТуслах #ШүүхХуралдааныНарийнБичгийнДарга #АлбанТушаалынТодорхойлолт #АжлынЧигҮүрэг #НийслэлДэхЗахиргааныХэргийнАнханШатныШүүх #ЗахиргааныХэргийнШүүх #Хэрэг #Нэхэмжлэл #ХавтасХэрэг #ХэрэгХянанШийдвэрлэхАжиллагаа #ИргэдийнТөлөөлөгч #ЭрхЗүйнАкт  #ШүүхХуралдаан #Тэмдэглэл #ШүүхийнҮйлАжиллагаа #ШүүхХуралдааныТов #ШүүхХуралдаан #ХэргийнОролцогч #Хуульч #Өмгөөлөгч #Төлөөлөгч #Хуанли #УрьдчилсанХэлэлцүүлэг #ИргэдийнТөлөөлөгч #ЦагийнБүртгэл #ХэрэгМаргаан #НийслэлДэхЗахиргааныХэргийнАнханШатныШүүх #АнханШатныШүүх #ХэрэгХянанШийдвэрлэхАжиллагаа #ДавжЗаалдах #ШүүхийнШийдвэр #ШүүхийнТогтоол #ШүүгчийнЗахирамж #Бүрэлдэхүүн #Гэрч #НотлохБаримт

#LawyerBirdie   #ХуульчШувуухай   #ЭрхЗүйнБлог   #ЭрхЗүй   #Криминологи   #ЧезареБеккариа   #ГэмтХэрэгбаШийтгэлийнТухай   #ЧезареЛомброзо   #ЭмильДюркгейм   #СонгодогКриминологи   #ПозитивКриминологи   #ОрчинҮеийнКриминологи    #ГэмтХэрэг   #ГэмтЯвдал   #ЭрүүгийнЭрхЗүй   #ЭнрикоФерри #РафаэлеГарофало #ГэмтХэрэгСудлал #ActusReus #MensRea Хуульч Шувуухайн "Эрх зүйн нийтлэг хэрэглээтэй латин нэр томьёо, ойлголт" судалгаатай танилцаарай!