Эрх зүйн эх сурвалж
- М.Хатанзориг
- Jan 7, 2024
- 15 min read
Updated: Apr 17
Товчилсон үгийн жагсаалт
БНХАУ Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс
БХАТИХ Бүх Хятадын Ардын Төлөөлөгчдийн Их Хурал
ЗХУ Зөвлөлт Холбоот Улс
НҮБ Нэгдсэн үндэстний байгууллага
ОХУ Оросын Холбооны Улс
УИХ Улсын Их Хурал
Удиртгал
Эрх зүйн тогтолцооны суурь ойлголтыг бүрдүүлдэг гол тулгуур бол эрх зүйн эх сурвалж юм. Тухайн улсын эрх зүйн хэм хэмжээг бий болгох, тайлбарлах, хэрэглэх үндэслэл нь ямар хэлбэрээр бүрэлдэж буйг ойлгохын тулд эрх зүйн эх сурвалжийн бүтэц, төрөл, хэрэглээ, үндэслэлийг судлах нь зайлшгүй шаардлагатай. Түүнчлэн, Монгол Улсын эрх зүйн орчинд үйлчилж буй эх сурвалжийг зөв тодорхойлж, хөрш орнуудын туршлагатай харьцуулан шинжлэх нь онолын гүнзгий ойлголт, практик хэрэглээний аль алинд чухал ач холбогдолтой.
Энэхүү ажилд эрх зүйн эх сурвалжийн тухай ерөнхий ойлголт, түүний ангилал, Монгол дахь хэрэглээ, хөрш орнуудын эрх зүйн эх сурвалжийн тогтолцоо, эдгээрийн Монголд үзүүлж буй нөлөөллийг хамтад нь судалж, онол-практикийн огтлолцол бүхий цогц ойлголтыг бүрдүүлэхийг зорилоо.
Эрх зүйн эх сурвалжийн ойлголт, тодорхойлолт
Эрх зүйн эх сурвалж гэдэг нь тухайн улс орны нутаг дэвсгэрт үйлчилж буй эрх зүйн хэм хэмжээ, түүний системийг бий болгох, тайлбарлах, хэрэглэх суурь үндэс, эрх зүйн хүчинтэй эхлэл юм. Өөрөөр хэлбэл, эрх зүй нь хоосон орон зайд үүсдэггүй, харин тодорхой сурвалжид тулгуурлан бүрэлдэж, эрх зүйн хүчинтэй зохицуулалт болон хэрэгждэг. Энэ утгаараа эх сурвалж хэмээх ойлголт нь эрх зүйн аливаа хэлбэр, илэрхийллийг сууриар нь ойлгох, тайлбарлахад зайлшгүй шаардлагатай онолын үндэс юм.
Эрх зүйн эх сурвалжийн талаарх ойлголт, түүний хүрээ тухайн улс орны эрх зүйн уламжлал, тогтолцоо, эрх зүйн бүл, хууль зүйн сэтгэлгээ, төрийн дэглэм зэргээс хамааран ялгаатай байдаг. Жишээлбэл, Ром-Германы буюу эх газрын эрх зүйн бүлд хууль тогтоомж голлох эх сурвалж болдог бол Англо-Саксоны буюу нийтлэг эрх зүйн тогтолцоонд шүүхийн прецедент (case law) чухал байр суурь эзэлдэг.
Академич С.Нарангэрэл эх сурвалж гэдэг ойлголтыг “эрх зүйн тогтолцооны суурь бүрэлдэхүүн, тухайн эрх зүй нь ямар үндсэн дээр бүрэлдсэн, ямар зүйлд тулгуурлан хэрэгжиж буйг илэрхийлсэн ойлголт” хэмээн тодорхойлсон байдаг (С.Нарангэрэл, 2001). Харин Д.Баярсайхан профессор эрх зүйн эх сурвалжийг хууль зүйн хүчинтэй хэм хэмжээг бий болгож буй бодит эхлэл хэмээн үзсэн нь энэ ойлголтын бодит хэрэглээний талыг тодруулдаг (Д.Баярсайхан, 1996).
Олон улсын эрх зүйд ч эх сурвалжийн ойлголт онцгой байр суурьтай. Жишээ нь, НҮБ-ын Дүрмийн 38-р зүйлийн дагуу Олон улсын шүүх нь шийдвэр гаргахдаа олон улсын гэрээ, заншлын эрх зүй, эрх зүйн зарчим, эрдэмтдийн үзэл баримтлал зэрэг эх сурвалжид тулгуурлан шийдвэр гаргадаг (United Nations, 1945). Энэ нь тухайн улсын дотоод эх сурвалжаас гадна, олон улсын түвшний итгэмжлэл бүхий мэдээллийн хэрэглээ ямар чухал болохыг харуулж байна.
Тиймээс, эрх зүйн эх сурвалжийг ойлгоно гэдэг нь тухайн эрх зүйн систем хэрхэн үүсэж, хөгжиж ирсэн, өнөөгийн хэрэглээнд ямар бүтэц зохион байгуулалттайгаар оролцож байгаа, хууль зүйн хэм хэмжээний хүчин төгөлдөр байдал ямар үндэст тулгуурладаг вэ гэдэгт хариулт өгөхүйц чухал асуудал юм.
Эрх зүйн эх сурвалжийн төрөл, ангилал
Эрх зүйн эх сурвалжийг төрөл, хэлбэрийн хувьд ангилахад тухайн эрх зүйн тогтолцоо ямар эрх зүйн бүлд (жишээлбэл, эх газрын эрх зүй, нийтлэг эрх зүй гэх мэт) хамаарах, төрийн байгууламж, хууль зүйн уламжлал, шүүхийн үүрэг зэргээс шалтгаалан янз бүр байдаг. Гэсэн ч онолын түвшинд нийтлэг хүлээн зөвшөөрөгдсөн дараах үндсэн төрөлд хуваан авч үздэг.
Хууль тогтоомж (Statutory Law)
Хууль тогтоомж буюу бичмэл хууль бол ихэнх улсын хувьд эрх зүйн хамгийн чухал, тэргүүлэх эх сурвалж юм. Улсын Их Хурал (УИХ), Парламент, Конгресс зэрэг хууль тогтоох байгууллагаас гаргасан хууль, тогтоол, шийдвэр нь нийгмийн харилцааг зохицуулдаг, заавал дагаж мөрдөх хэм хэмжээ бүхий албан ёсны баримт бичиг бөгөөд эрх зүйн хүчинтэй эх сурвалжийн үндэс болдог. Монгол Улсад хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй хууль тогтоомжийг эрх зүйн мэдээллийн эх сурвалж цахим хуудас, Төрийн мэдээлэл эмхэтгэл зэрэг онлайн болон хэвлэмэл хэлбэрээр олон нийтэд хүргэдэг.
Шүүхийн шийдвэр, прецедент (Case Law)
Нийтлэг эрх зүйн тогтолцоотой улс оронд (жишээлбэл, АНУ, Их Британи) шүүхийн өмнө гарсан ижил төстэй хэргийн шийдвэрийг хожмын ижил төрлийн хэрэгт баримтлах үндэслэл буюу прецедент гэж үздэг. Ийм төрлийн эх сурвалжийг шүүхээс буй болгосон хууль[1] гэж нэрлэх нь ч бий. Харин Монгол Улсад шүүхийн шийдвэр нь зарим хязгаартайгаар тайлбар хийх, чиглүүлэх ач холбогдолтой ч, эрх зүйн формаль эх сурвалж биш хэмээн үздэг онол давамгайлж ирсэн.
Заншлын эрх зүй (Customary Law)
Түүхийн урт хугацаанд олон нийтэд тогтмол давтагдан хэрэглэгдэж ирсэн, нийтээрээ хүлээн зөвшөөрсөн, албан ёсны хууль тогтоомжоор баталгаажуулсан зан үйлийн тогтолцоог заншлын эрх зүй гэж ойлгоно. Заншил нь бичмэл бус эх сурвалжийн хувьд өргөн хэрэглэгддэг бөгөөд олон улсын эрх зүйд ч заншлын хэм хэмжээ нь албан ёсны эрх зүйн эх сурвалжийн байр суурьтай байдаг. Жишээлбэл, олон улсын эрх зүйд заншлын хэм хэмжээг эрх зүйн эх сурвалж хэмээн хүлээн зөвшөөрөхдөө тухайн хэм хэмжээ нь хууль ёсны шаардлагын ухамсартай хүлээн зөвшөөрөлт[2] дээр үндэслэсэн байхыг шаарддаг.
Гэрээ, хэлэлцээр (Conventions and Treaties)
Олон улсын эрх зүйд тухайн улсын гадаад харилцааны эрх зүйн үндэс болсон гэрээ, хэлэлцээр, конвенц, протоколыг хүчингүй болгох, нэгдэх, батлах зэрэг хууль ёсны үйлдлээр дамжин дотоод эрх зүйн эх сурвалж болдог. Жишээлбэл, Монгол Улс НҮБ-ын Хүүхдийн эрхийн тухай конвенцод нэгдсэнээр уг эрх зүйн хэм хэмжээг дотоод хууль зүйн орчинд мөрдүүлэх боломжтой болсон (НҮБ, 1990).
Эрх зүйн зарчим (General Principles of Law)
Зарим улс орон үндэсний эрх зүй болон олон улсын эрх зүйд хүлээн зөвшөөрөгдсөн нийтлэг зарчмыг эх сурвалжийн түвшинд авч үздэг. Үүнд шударга ёс, тэнцвэртэй байдал, сайн санааны зарчим, эрх тэгш байдал, хуулийн өмнө хариуцлага хүлээх зарчим зэрэг орно. Олон улсын шүүх практикт эдгээрийг “general principles recognized by civilized nations” хэмээн нэрлэдэг.
Эрдэмтдийн бүтээл, доктрин[3] (Legal Doctrine)
Онолын түвшинд хууль зүйн онол, судалгааны бүтээл, нэр хүнд бүхий хуульчдын тайлбар, дүгнэлт, ном зүй, хичээл, судалгаа зэргийг эрх зүйн эх сурвалжийн нэмэлт төрөл гэж үздэг. Жишээ нь, олон улсын шүүхийн шийдвэрт зарим тохиолдолд нэр хүндтэй хуульчдын бүтээлээс иш татан үндэслэл болгох явдал байдаг.
Монгол Улс дахь эрх зүйн эх сурвалжийн онцлог
Монгол Улсын эрх зүйн тогтолцоо нь Ром-Германы буюу эх газрын эрх зүйн бүлд хамаардаг тул бичмэл хууль, тогтоомж нь эрх зүйн тэргүүлэх эх сурвалж болдог. Монголын эрх зүйн орчинд эх сурвалжийн хэрэглээ, үүрэг, эрх зүйн хүчинтэй байдлыг тодорхойлохдоо Үндсэн хууль болон холбогдох хууль тогтоомжид тулгуурладаг.
Үндсэн хууль - дээд эх сурвалж
Монгол Улсын Үндсэн хууль бол бусад бүх хууль, эрх зүйн актаас дээгүүр байр суурьтай, эрх зүйн бүх зохицуулалтын үндэс болдог. Үндсэн хуульд нийцээгүй хууль, захиргааны акт, захиргааны үйлдлийг хүчингүйд тооцох зохицуулалт нь Монгол Улсад Үндсэн хууль нь дээд хүчин чадалтай эрх зүйн эх сурвалж гэдгийг нотолж буй хэрэг (УИХ, 1992).
Хууль тогтоомж - үндсэн хэрэглээ
Хууль тогтоох байгууллага болох УИХ-аас баталсан хуулиуд нь шууд хэрэглэгдэх, заавал биелэгдэх хэм хэмжээ бүхий эрх зүйн эх сурвалж юм. Хууль тогтоомжид орсон нэмэлт, өөрчлөлт, тайлбарыг албан ёсны эх сурвалжид бүртгэж, нийтэд хүртээмжтэй байдлаар нийтэлдэг. Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн сан нь хууль тогтоомжийн албан ёсны цахим сан билээ.
УИХ-ын албан ёсны тайлбар
Монгол Улсад хууль тогтоомжийг баталсан байгууллага нь тухайн хуулийнхаа албан ёсны тайлбарыг өгөх бүрэн эрхтэй гэж хуульчилсан. Иймд УИХ нь өөрийн баталсан хууль тогтоомжид шаардлагатай тохиолдолд албан ёсны тайлбар гаргаж, тэр нь эрх зүйн хүчинтэй эх сурвалж болдог. Гэвч энэ нь тогтмол үйл явц биш, зөвхөн тодорхой маргаантай заалт, ойлгомжгүй зохицуулалт гарсан үед өрнөдөг онцгой тохиолдлын тайлбар юм.
Монгол Улсын Дээд шүүхийн албан ёсны тайлбар
Монгол Улсын Дээд шүүх нь хууль тогтоомжийг нэг мөр ойлгож хэрэглэх нөхцөлийг бүрдүүлэх зорилгоор албан ёсны тайлбар гаргах бүрэн эрхтэй (УИХ, 2021). Тайлбар нь хууль зүйн практикт заавал дагаж мөрдөх, эрх зүйн хүчинтэй хэм хэмжээ бүхий эх сурвалжийн нэгэн хэлбэр юм. Тайлбар нь дараах чухал үүргийг гүйцэтгэнэ.
Хуулийг хэрэгжүүлж буй талуудад тодорхой ойлголт өгөх;
Хууль зүйн зөрүү ойлголтыг нэг мөр болгох;
Хууль тогтоомжийн хийдлийг арилгах;
Нэгдсэн практик баримжаа бүрдүүлэх.
Дээд шүүхийн албан ёсны тайлбарыг хууль зүйн салбарын бүх түвшинд практикт мөрдөн хэрэгжүүлдэг тул эрх зүйн эх сурвалжийн статустайгаар үнэлэгддэг нь Монголын онцлог юм. УИХ болон Дээд шүүхийн тайлбарыг харьцуулан хүснэгтэд харуулав.
Хүснэгт 1 УИХ болон Дээд шүүхийн тайлбарыг харьцуулалт
Үзүүлэлт | УИХ-ын тайлбар | Дээд шүүхийн тайлбар |
Үндэсний байгууллага | Хууль тогтоогч | Шүүх |
Хэрэглээ | Онцгой тохиолдолд | Тогтмол хэрэгждэг |
Эрх зүйн хүч | Албан ёсны тайлбар, хязгаарлагдмал тохиолдолд хүчинтэй | Эрх зүйн практикт мөрдөх, хүчинтэй эх сурвалж |
Үүрэг | Хуулийн утга санааг тодруулах | Нэг мөр ойлгож хэрэглэх нөхцөлийг бүрдүүлэх |
Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэр
Үндсэн хуулийн цэц нь Үндсэн хуулийн биелэлтийг хангах, хяналт тавих эрх бүхий байгууллага бөгөөд түүний шийдвэр нь эцсийн бөгөөд заавал биелэгдэх эрх зүйн хүчинтэй шийдвэр учир эх сурвалжийн хэмжээнд үнэлэгддэг. Тухайлбал, Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэрээр хууль хүчингүй болбол шууд хэрэглэх боломжгүй болно (УИХ, 1992).
Олон улсын гэрээ, хэм хэмжээ
Монгол Улсын нэгдэн орсон олон улсын гэрээ, конвенц нь Үндсэн хуульд нийцсэн байх нөхцөлтэйгөөр дотоодын эрх зүйн орчинд шууд хэрэглэгддэг. Хэрэв тухайн олон улсын гэрээ Монгол Улсын хууль тогтоомжтой зөрчилдсөн бол олон улсын гэрээг дотоодын хууль тогтоомжид давуугаар хэрэглэнэ гэсэн зарчим хүчин төгөлдөр үйлчилдэг.
Шүүхийн практик, жишиг шийдвэр
Монгол Улсад шүүхийн шийдвэр нь эрх зүйн формаль эх сурвалжид тооцогддоггүй хэдий ч, Дээд шүүхээс тогтоосон жишиг шийдвэр нь тодорхой төрлийн хэрэг маргаанд нэгдмэл, тогтвортой хандлага бий болгох зорилготой, хуулийн хэрэглээний практикийн баримжаа болох ач холбогдолтой юм. Ийм жишиг шийдвэр нь хууль тогтоомжийг албан ёсоор тайлбарлах биш, харин ижил нөхцөлд гаргах шүүхийн шийдвэрийн чанар, нэг мөр байдлыг сайжруулахад чиглэсэн зөвлөмж шинжтэй баримт бичиг юм.
Энд тодруулж тайлбар хийх зүйл бол Дээд шүүхийн албан ёсны тайлбар ба жишиг шийдвэр хоёрын хоорондын ялгаа юм. Ойлгомжтой байлгах үүднээс хүснэгтэд ялгааг харуулав.
Хүснэгт 2 Дээд шүүхийн албан ёсны тайлбар ба жишиг шийдвэрийн ялгаа
Үзүүлэлт | Албан ёсны тайлбар | Жишиг шийдвэр |
Зорилго | Хууль тогтоомжийг нэг мөр ойлгох нөхцөлийг бүрдүүлэх | Шүүхийн практикийн жигд байдал хангах |
Хууль зүйн хүчин төгөлдөр байдал | Заавал дагаж мөрдөх | Зөвлөмжийн шинжтэй |
Хэрэглээ | Эрх зүйн эх сурвалж | Практик хэрэглээний баримжаа |
Заншлын эрх зүйн хэрэглээ
Монголын уламжлалд үндэслэсэн заншлын эрх зүйг зарим салбарт тодорхой нөхцөлтэйгөөр хүлээн зөвшөөрдөг. Жишээлбэл, мал аж ахуй, өв соёл, нутгийн захиргаа зэрэг салбарт тухайн орон нутгийн заншлыг харгалзан үздэг.
Дүгнэж хэлбэл, Монгол Улсын эрх зүйн эх сурвалж дараах онцлог шинжийг агуулдаг. (i) Монголын эрх зүйн тогтолцоо нь бичмэл хууль давамгайлсан, Ром-Германы буюу эх газрын эрх зүйн уламжлалыг дагасан системтэй; (ii) Үндсэн хууль нь дээд хүчин чадалтай эрх зүйн эх сурвалж бөгөөд аливаа хууль тогтоомж түүнд нийцсэн байх үндсэн зарчим үйлчилдэг; (iii) УИХ-ын албан ёсны тайлбар, Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэр, Монгол Улсын Дээд шүүхийн албан ёсны тайлбар зэрэг нь тус бүрийн бүрэн эрхийн хүрээнд гардаг бөгөөд эрх зүйн практикт заавал дагаж мөрдөх хэм хэмжээ бүхий онцгой эрх зүйн эх сурвалжид тооцогддог; (iv) заншлын эрх зүй болон олон улсын гэрээ, хэм хэмжээг хязгаарлагдмал хүрээнд тусган хэрэглэх хандлага давамгайлж байгаа нь Монголын эрх зүйн тогтолцооны онцлогийг илтгэнэ.
Эрх зүйн эх сурвалжийн ач холбогдол, хэрэглээ
Эрх зүйн эх сурвалж нь хууль зүйн тогтолцооны үндэс суурь бөгөөд аливаа хэм хэмжээг үүсгэх, тайлбарлах, хэрэглэх онолын болон практик үндэслэлийг бүрдүүлдэг. Энэ утгаараа эх сурвалж гэдэг нь зөвхөн хууль тогтоомжийн жагсаалт бус, харин нийгмийн харилцааг зохицуулах тогтвортой, итгэлтэй амьдрах орчныг бүрдүүлэхэд чиглэсэн эрх зүйн цогц суурь ойлголт юм.
Эрх зүйн эх сурвалж нь хууль зүйн тодорхой байдал, эрх зүйн итгэл, эрх зүйн тэгш байдал, хууль хэрэглэх нэгдмэл байдлыг хангахад чухал үүрэгтэй. Иргэн, байгууллага, шүүгч, хуульч хэн боловч аливаа маргаан, асуудлыг шийдвэрлэхдээ ямар эх сурвалжид тулгуурлах ёстойгоо мэдэж байх нь шударга ёсны үндсэн нөхцөл болдог. Тухайлбал, тодорхойгүй заалт бүхий хуулийг тайлбарлахдаа Дээд шүүхийн албан ёсны тайлбарыг баримтлах нь шүүхийн жигд практикийг бий болгож, хууль хэрэглээний нэгдмэл байдлыг хангадаг. Мөн УИХ-ын албан ёсны тайлбар, Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэр нь эрх зүйн маргаанд эцсийн хариулт өгөх үүрэгтэйгээр хэрэглэгддэг нь Монгол Улсад эх сурвалжийн ач холбогдлыг улам бүр тодотгож байна.
Зарим тохиолдолд хууль тогтоомжоор бүрэн зохицуулаагүй асуудал гарсан үед эрх зүйн зарчим, шүүхийн практик, нэр хүндтэй эрдэмтдийн бүтээл зэрэг нь эрх зүйн хийдлийг арилгахад чиглэсэн хэрэгсэл болдог. Ийм хэрэглээ нь хууль тайлбарлалт, практик хэрэглээний түвшинд онцгой ач холбогдолтой юм. Эдгээр эх сурвалж нь шууд заавал биелэгдэх албан ёсны хэм хэмжээ биш байж болох ч, эрх зүйн тогтолцооны ойлголцол, хөгжилд эерэг нөлөө үзүүлдэг нэмэлт хүчин зүйл болдог.
Мөн эрх зүйн эх сурвалжийн хэрэглээ нь зөвхөн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд бус, хууль зүйн боловсрол, сургалт, судалгаа, шинжилгээний ажилд ч чухал үүрэгтэй. Судлаач, хуульч, багш нар эх сурвалжийг зөв танин, шинжлэн судалж, үндэслэл бүхий дүгнэлт хийх нь онол, практикийн хөгжлийн салшгүй хэсэг юм. Ийнхүү эх сурвалжийн хэрэглээ нь зөвхөн хууль зүйн мэргэжилтэнд хамааралтай бус, иргэн бүрийн эрх, үүргийг хамгаалах, хууль дээдлэх нийгмийн суурь хандлагыг бүрдүүлэх чухал хэрэгсэл болж байна.
Хөрш улс орны эрх зүйн эх сурвалж
Оросын Холбооны Улс
Оросын Холбооны Улс (ОХУ) нь Ром-Германы буюу эх газрын эрх зүйн уламжлалтай бөгөөд бичмэл хууль давамгайлсан тогтолцоог баримталдаг. 1993 оны Үндсэн хуулиар үндсэн хуульт ардчилсан тогтолцоог тунхаглан, эрх зүйн шинэтгэлийн шинэ үеийг эхлүүлсэн билээ (Russian Federation, 1993). Энэхүү шинэчлэлийн үр дүнд хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх эрх мэдэл хоорондын хуваарилалтыг шинэчилж, шүүх эрх мэдлийн бие даасан байдлыг тунхагласан нь эрх зүйн эх сурвалжийн бүтэц, хэрэглээнд шууд нөлөөлжээ.
ОХУ-ын эрх зүйн гол эх сурвалжид Үндсэн хууль, Холбооны хуулиуд, Ерөнхийлөгчийн зарлиг, Засгийн газрын тогтоол, орон нутгийн хууль тогтоомж багтана. Үндсэн хууль нь бүх хууль тогтоомж, шийдвэр, захиргааны актаас дээд хүчин чадалтай эрх зүйн эх сурвалж юм. Түүнчлэн, ОХУ-ын парламентын хоёр танхим болох Холбооны Зөвлөл, Төрийн Дум нь холбооны түвшний хууль тогтоох үүрэгтэй бөгөөд эдгээр байгууллагын баталсан хуулиуд нь үндэсний хууль тогтоомжийн тулгуур багана болдог.
Оросын эрх зүйн нэг онцлог нь Дээд шүүхийн албан ёсны тайлбар өргөн хэрэглээтэй байдаг явдал юм. Шүүхийн тогтвортой практик нь хууль тогтоомжийн ойлголтыг нэг мөр болгоход чухал нөлөөтэй. Гэсэн ч Оросын эрх зүйд шүүхийн шийдвэрийг Англо-Саксоны систем шиг шууд эх сурвалж гэж үзэхгүй, харин хууль хэрэглэх практикийн чиг баримжаа болгон ашигладаг.
Түүнчлэн, ОХУ нь олон улсын гэрээ, хэм хэмжээг Үндсэн хуульд нийцсэн бол дотоод эрх зүйдээ хэрэглэх боломжийг хүлээн зөвшөөрсөн байдаг. Энэ хүрээнд олон улсын гэрээг хууль тогтоомжийн нэгэн адил мөрддөг бөгөөд Оросын эрх зүйн тогтолцооны уян хатан, холимог шинжийг илтгэдэг.
Эцэст нь тэмдэглэхэд, Оросын эрх зүйн систем нь хууль, зарлиг, тогтоол зэрэг төрийн эрх бүхий байгууллагын албан ёсны актууд дээр төвлөрдөг бөгөөд хууль тогтоомжийг тайлбарлах, хэрэглэхэд шүүхийн нэгдсэн практик болон хууль зүйн шинжлэх ухааны доктриныг харгалзан үздэг нь Монголын эрх зүйн практикт ч мөн тусгалаа олсон чухал нөлөөлөл юм.
Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс
БНХАУ нь социалист эрх зүйн тогтолцоонд суурилсан, Ром-Германы бүлд хамаарах эх газрын эрх зүйн уламжлалыг дагагч улс юм. Гэхдээ, түүний эрх зүйн тогтолцоонд марксист-ленинист үзэл суртал, Коммунист намын удирдлага, төвлөрсөн төлөвлөлт зэрэг социалист онцлог гүн гүнзгий шингэсэн байдгаараа өөрийн өвөрмөц шинжийг бүрдүүлдэг.
Хятадын эрх зүйн гол эх сурвалжид Үндсэн хууль (People's Republic of China, 1982), Бүх Хятадын Ардын Төлөөлөгчдийн Их Хурлын баталсан хууль тогтоомж, Төрийн зөвлөлийн дүрэм журам, орон нутгийн хууль тогтоомж, захиргааны акт, мөн Коммунист намын бодлогын баримт бичгүүд багтдаг. Монголын жишээтэй харьцуулахад, намын бодлого нь эрх зүйн шууд эх сурвалж биш ч хууль тогтоомж, шийдвэр гаргалтад баримталж буй зарчим, чиглэлийг тодорхойлж өгдөг дотоод нөлөө бүхий сурвалж хэмээн ойлгогддог.
БНХАУ-ын эрх зүйд шүүхийн шийдвэрийг эрх зүйн формаль эх сурвалж гэж үздэггүй. Гэсэн ч сүүлийн жилүүдэд Хятадын Дээд шүүхийн практик шийдвэр, жишиг хэрэг нь доод шатны шүүхийн шийдвэрт хандлага, хэм хэмжээг тогтоож өгөх жишиг шинж чанартай үүргийг гүйцэтгэх болсон. Энэ нь эрх зүйн практикийн уялдаа холбоог бий болгох, шүүхийн шийдвэрийн тогтвортой байдлыг хангах арга хэлбэр гэж ойлгогдож байна. Үүнээс үүдэн зарим судлаач шүүхийн практик үндэслэл бүхий, гэхдээ формаль эх сурвалж биш хэмээн тайлбарладаг (Li, 2016).
БНХАУ-ын эрх зүйн эх сурвалжийн онцлог нь Коммунист намын удирдлагын зарчимтай нягт уялдаатай орших явдал юм. Намын бодлого, шийдвэр нь хууль тогтоох болон гүйцэтгэх байгууллагын үйл ажиллагаанд шууд нөлөөлдөг бөгөөд үүний нэг жишээ бол “Нэг улс, хоёр систем”, “Хөгжлийн стратегийн бүс” зэрэг томоохон концепц эрх зүйн акт болон бодлогын баримт бичгээр хэрэгждэг.
Мөн БНХАУ-ын олон улсын гэрээ, конвенцод нэгдэн орох үйл явц нь Төрийн зөвлөлийн зүгээс санал болгож, БХАТИХ-аар батлагддаг. Батлагдсан гэрээ нь тухайн улсын хууль тогтоомжтой зөрчилдөхгүй бол эрх зүйн хүчинтэйгээр хэрэглэгддэг бөгөөд заримдаа тухайн гэрээ нь дотоодын хууль тогтоомжид давуу байр суурь эзлэх тохиолдол ч бий.
Эрх зүйн судалгааны түвшинд БНХАУ-ын эрх зүйн эх сурвалжийг хууль тогтоомж давамгайлсан, удирдлагын төвлөрсөн загварт тулгуурласан, практик хэрэглээнд чиглэсэн, улс төрийн намын стратегитай уялдсан гэсэн хэд хэдэн онцлог шугамаар тодорхойлж болно. Энэ нь тэдний эдийн засгийн хөгжлийн бодлоготой зэрэгцэн шинэчлэгдэж буй эрх зүйн тогтолцоог илэрхийлж байгаа юм.
Монголд үзүүлж буй нөлөө
Монгол Улсын эрх зүйн тогтолцоо нь түүхийн явцад Орос, Хятад хоёр гүрэнтэй олон зууны турш харилцаж, нөлөөнд нь орж ирсэн геополитикийн онцгой байршилтай. Энэхүү орон зай нь зөвхөн эдийн засаг, аюулгүй байдал төдийгүй хууль зүйн хөгжил, эрх зүйн тогтолцооны төлөвшилд ч гүн гүнзгий нөлөө үзүүлсээр ирсэн. Монголын өнөөгийн эрх зүйн эх сурвалж, тогтолцооны олон чухал элемент нь хөрш орнуудын эрх зүйн уламжлал, бүтцийн логикоос тодорхой хэмжээнд улбаатай.
Түүхийн талаас авч үзвэл, ХХ зууны дунд үеэс ЗХУ-ын нөлөөгөөр Монгол Улс Ром-Германы эрх зүйн уламжлалыг төрийн байгууллын төвлөрсөн тогтолцоотой хослуулан хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх эрх мэдлийн бүтэц, хууль зүйн боловсрол, бичиг баримтын системийг хэрэгжүүлж эхэлсэн. Жишээлбэл, XX зууны сүүл хүртэлх хууль тогтоомжийн бүтэц, Улсын Бага Хурлын зохион байгуулалт, хууль зүйн дээд боловсролын тогтолцоо зэрэг нь Оросын эрх зүйн системтэй зохион байгуулалтын хувьд төстэй талуудтай байв. Харин 1992 оны Үндсэн хууль нь барууны ардчилсан орнуудын Үндсэн хуулийн загвар, хүний эрхийн үзэл баримтлалд илүү тулгуурласан шинэчлэл байсан хэдий ч, хууль тогтоомжийг тайлбарлах төвлөрсөн тогтолцоо, шүүхийн албан ёсны тайлбарын хэрэглээ зэрэг зарим институтийн хувьд Оросын системийн нөлөө үлдсэн гэж дүгнэх боломжтой.
Хятадын хувьд, түүний эрх зүйн нөлөө нь илүү эдийн засаг, худалдаа, хил орчмын хамтын ажиллагааны хүрээнд тодорхой хэмжээнд илэрдэг. Ялангуяа Хятадын эрх зүйн практик, хэлэлцээрийн бүтэц, хууль тогтоомжийн хэлбэр, хөрөнгө оруулалтын зохицуулалт нь Монголд хэрэгжиж буй төсөл, хөтөлбөрийн эрх зүйн зохицуулалтад шууд ба шууд бусаар нөлөөлөх болсон. Түүнчлэн, Хятадын эрх зүйн уялдаа холбоотой, төвлөрсөн бодлогын зохицуулалт бүхий эрх зүйн тогтолцоо нь Монголын захиргааны бодлого боловсруулах түвшинд зарим талаар анзаарагдаж байна. Жишээлбэл, эдийн засгийн чөлөөт бүс, хил орчмын тээвэр логистикийн гэрээ хэлцлийн загвар, хоёр улсын хооронд байгуулсан эрх зүйн актаар баталгаажсан урт хугацааны гэрээнүүдийн бүтэц зэрэг нь ийнхүү нөлөөлж буй илрэл юм.
Хил залгаа хоёр улсын эрх зүйн тогтолцооны энэхүү нөлөө нь Монгол Улсын хуульчид, судлаачид, бодлого боловсруулагчдад хөрш орнуудын эрх зүйн эх сурвалж, тэдгээрийн хэрэглээний логикийг ойлгож мэдэх шаардлагыг улам өндөрсгөж байна. Эрх зүйн орчны нээлттэй байдал, олон улсын хамтын ажиллагааны шаардлага, бүс нутгийн хөгжлийн бодлого зэрэг хүчин зүйл нь Монгол Улс хөрш орнуудын эрх зүйн чиг хандлагаас суралцах, харьцуулан судлах, зарим эерэг туршлагыг өөрийн хууль зүйн орчинд оновчтойгоор тусгах хандлагыг дэмжих нөхцөлийг бүрдүүлж байна.
Хөрш улс орны эрх зүйн эх сурвалж хэсгийг дүгнэвэл, Монгол Улс нь хоёр том гүрний дунд орших геополитикийн байрлалтай бөгөөд тэдгээрийн эрх зүйн тогтолцоо, хууль тогтоох хэв маяг, практик хэрэглээ нь тодорхой хэмжээгээр нөлөөлж ирсэн нь маргаангүй. Оросын Холбооны Улсын эрх зүйд бичмэл хууль, Дээд шүүхийн албан ёсны тайлбар, төвлөрсөн шүүхийн бүтэц давамгайлдаг бол БНХАУ нь социалист чиг баримжаатай эх газрын эрх зүйн тогтолцоог, намын удирдлага, төвлөрсөн бодлогоор дамжуулан хэрэгжүүлж байна. Энэ хоёр улсын эрх зүйн эх сурвалж нь хэлбэр, агуулгын хувьд ялгаатай боловч өөр өөрийнхөөрөө Монголын хууль зүйн орчинд нөлөөлсөөр ирсэн. Иймээс хөрш орнуудын эрх зүйн эх сурвалжийг танин мэдэх, харьцуулан судлах нь Монголын хуульч, судлаачдын хувьд онолын гүн ойлголт, практик чадварын зайлшгүй нэг хэсэг байсаар байх болно.
Ерөнхий дүгнэлт
Эрх зүйн эх сурвалж гэдэг нь хууль зүйн системийн үндэс суурь, нийгмийн харилцааг зохицуулах хэм хэмжээг бий болгож, хэрэглэх арга зүйн логикийг тодорхойлдог ойлголт юм. Эрх зүйн эх сурвалж нь хууль тогтоомж, шүүхийн шийдвэр, заншил, гэрээ, зарчим, доктрин зэрэг олон хэлбэртэйгээр илэрч, тухайн улсын эрх зүйн уламжлал, үзэл баримтлал, эрх зүйн бүл, шүүхийн зохион байгуулалт зэрэгтэй шууд уялддаг.
Монгол Улсад бичмэл хууль давамгайлсан тогтолцоо үйлчилдэг бөгөөд Үндсэн хууль нь дээд хүчин чадалтай эх сурвалжийн хувиар бүх хууль тогтоомжийн үндэс болдог. Үүнээс гадна УИХ-ын тайлбар, Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэр, Дээд шүүхийн албан ёсны тайлбар зэрэг нь эрх зүйн онцгой шинжтэй эх сурвалжийн байр суурийг эзэлдэг. Заншлын болон олон улсын гэрээ, зарчим зэрэг нэмэлт эх сурвалжыг хязгаарлагдмал хүрээнд хэрэглэдэг нь мөн онцлог талтай.
ОХУ, БНХАУ-ын эрх зүйн эх сурвалжийн бүтэц, хэрэглээ, эрх зүйн тогтолцоо нь Монголын эрх зүйн орчинд тодорхой хэмжээнд нөлөөлсөөр ирсэн. Институтийн бүтэц, хууль тогтоох хэлбэр, шүүхийн тайлбар, гэрээ хэлцэл, практик хэрэглээ зэрэг олон талт нөлөөлөл нь Монголын эрх зүйн тогтолцооны төлөвшил, өөрчлөлтийн чиг хандлагад тусгалаа олсон.
Иймээс эрх зүйн эх сурвалжийг зөв танин ойлгох нь хууль зүйн мэдлэгийн суурь чадамжийг бүрдүүлж, хууль хэрэглээний тууштай, бодитой үндэс болно.
Б.Байгалмаа
Э.Үүрцайх
Ц.Оюундалай
М.Хатанзориг
Ашигласан эх сурвалж
С.Нарангэрэл. (2001). Монголын ба дэлхийн эрх зүйн тогтолцоо. Улаанбаатар: Адмон хэвлэлийн газар.
Д.Баярсайхан. (1996). Эрх зүйн онол. (Т.Мөнхжаргал, Ed.) Улаанбаатар, Монгол: Уриа компани.
United Nations. (1945, 6 26). United Nations Charter (full text). United Nations.
НҮБ. (1990, 9 02). Хүүхдийн эрхийн тухай конвенц. Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем.
УИХ. (1992, 1 13). Монгол Улсын Үндсэн хууль. Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем.
УИХ. (2021, 1 15). Монгол Улсын шүүхийн тухай хууль (Шинэчилсэн найруулга). Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем.
УИХ. (1992, 5 08). Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хууль. Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн сан.
Russian Federation. (1993, 12 12). Constitution of the Russian Federation. Official Portal of Legal Information.
People's Republic of China. (1982). Constitution of the People's Republic of China (as amended). The National People's Congress of the People's Republic of China.
Li, X. (2016). Legal traditions of China. US-China Law Review, 13, 577-588.
Зүүлт тэмдэглэл
[1] Шүүхээс буй болгосон хууль, эсвэл шүүхийн шийдвэрээр үүссэн хууль буюу judge-made law гэдэг нь хууль тогтоогч бус, харин шүүх эрх мэдэл өөрөө шийдвэр гаргах замаар эрх зүйн хэм хэмжээний агуулгыг тодорхойлдог тогтолцоог хэлнэ. Энэ нь нийтлэг эрх зүйн тогтолцоонд (common law) түгээмэл үзэгдэл бөгөөд прецедентын зарчмыг илэрхийлдэг.
[2] Хууль ёсны шаардлагын ухамсартай хүлээн зөвшөөрөлт буюу Opinio juris sive necessitatis гэдэг нь латин хэлээр хууль ёсны шаардлага гэдгийг мэдэж, түүнийг хуулийн дагуу гэж итгэх гэсэн утгатай ойлголт юм. Олон улсын заншлын эрх зүй хүчин төгөлдөр байхын тулд зөвхөн заншил, хэвшсэн зүйл төдий биш, тухайн улс уг заншлын дагуу эрх зүйн үүрэг хэмээн хүлээн зөвшөөрсөн байх шаардлагыг илэрхийлдэг. Оpinio juris гэх ойлголтыг хууль зүйн итгэл үнэмшил гэж ойлгож болно.
[3] Доктрин гэдэг нь латин doctrina буюу сургах, заах гэсэн үгнээс гаралтай ойлголт бөгөөд хууль зүйн хүрээнд нэр хүнд бүхий эрдэмтдийн онолын тайлбар, судалгаа, үзэл баримтлалыг илэрхийлдэг. Энэ нь эрх зүйн практикт шууд хэм хэмжээ биш боловч шүүхийн шийдвэр, хууль зүйн шинжилгээ, онолын үндэслэлд тулгуурлахад чухал нөлөөтэй эх сурвалж юм.
Эрх зүйн эх сурвалжийн тодорхойлолт
Манай улс дахь төр, эрх зүйн онолын болон хууль зүйн бусад ном зохиолд Монгол эрдэмтэн, судлаачид эрх зүйн эх сурвалжийн ойлголтын талаар нэлээд авч үзсэн байдаг.
Тухайлбал, эрх зүйн онолын нэрт эрдэмтэн Д.Баярсайхан “Эрх зүйн хэлбэр” ба “Эрх зүйн эх сурвалж” гэсэн хоёр ойлголт нь харилцан уялдаа холбоотой бөгөөд адилавтар утгыг илэрхийлдэг боловч, танин мэдэхүйн үнэ цэний онолын үүднээс авч үзвэл нэг ойлголт биш гэжээ. Тэрээр, “Эрх зүйн эх сурвалж бол эрх зүйн бүрдлийн үр дүн, түүний норматив ба норматив бус эх үндэс, зарчим, тэдгээрийн уялдан холбогдсон систем бөгөөд зарим тохиолдолд шүүхийн практик, төрийн үйл ажиллагаа, зан заншил, жишгийн хэм хэмжээ, уламжлалт хэв ёс зэргийг ч эх сурвалжид хамааруулна” гээд, “Эрх зүйн хэлбэр бол харьцангуй норматив шинжийг өөртөө агуулсан хууль зүйн хэм хэмжээ, горимууд, тэдгээрийн хэлбэржиж тодорхойлогдсон зохион байгуулалтын бүтэц, систем юм” гэж онцолжээ. Мөн, “Эрх зүйн тогтолцоо” ба “Эрх зүйн эх сурвалж” гэсэн эрх зүйн онолын ухагдахууныг нарийн зааглаагүй байдаг талаар тэмдэглэж үлдээсэн байдаг.
Хууль зүйн ухааны доктор С.Жалан-Аажав “Эрх зүйн эх сурвалж гэдэг нь хууль цаазын хэм хэмжээний хэлбэрийг тодорхойлоход хэрэглэгддэг хуулийн нэр томьёо. Энэ нь хууль цаазын хэм хэмжээнүүдийг бататгасан төрийн албан ёсны баримт бичиг юм” гэж бичжээ.
Хууль зүйн шинжлэх ухааны доктор О.Амархүү “Эрх зүйн эх сурвалж гэдэгт эрх зүйн хэм хэмжээ үүсэх, хөгжихөд нөлөөлсөн нийгмийн бодит нөхцөл, хүн амын соёл, уламжлалт зан заншил, шашин шүтлэгийн байдал, эрх зүйн хэм хэмжээний илэрч буй төрөл, хэлбэрийн цогцыг ойлгоно” гэжээ.
Хууль зүйн ухааны доктор Ч.Нямсүрэн “Эрх зүйн эх сурвалж нь тухайн улс оронд үйлчилж байгаа эрх зүйн хэм хэмжээг бэхжүүлэх, илэрхийлэх албан ёсны хэлбэр мөн” гэж тодорхойлжээ.
Академич С.Нарангэрэл “Эрх зүйн эх сурвалж хэмээх ухагдахуун нь хууль зүйн шинжлэх ухааны зангилаа асуудлын нэг гээд. Түүний ач холбогдол нь (i) нийгмийн амьдралын олон талт нөхцөл нь эрх зүйн хэм хэмжээний агуулгыг нөхцөлдүүлдэг, (ii) эрх зүйн хэм хэмжээний агуулгыг эрх зүйн үзэл баримтлал, эрх зүйн ухамсар бүрдүүлдэг, (iii) хэрэг маргааныг хянан шийдвэрлэхэд удирдлага болгодогт оршино” хэмээн бичиж үлдээсэн.
Академич С.Нарангэрэл, судлаач, докторант А.Солонго нар “Эрх зүйн эх сурвалж нь улс оронд дагаж мөрдөж буй эрх зүйн хэм хэмжээг илэрхийлэх, бэхжүүлэх, түүнчлэн, өөрчлөх буюу хүчингүй болгох албан ёсны хэлбэр мөн” гэж тодорхойлсон. Тэд эрх зүйн эх сурвалжийн ач холбогдлыг дараах байдлаар дүгнэжээ.
#LegalSources #Sourcesoflaw #LegalSystem #CommonLaw #CivilLaw #MongolianLegalSources #RussianLegalSources #ChineseLegalSources #CustomaryLaw #ЭрхЗүйнЭхСурвалж #ЭрхЗүй #ХуульчШувуухай #LawyerBirdie #ЭрхЗүйнОнол #ЭрхЗүйнБлог #ХарьцуулсанЭрхЗүйСудлал #ҮндсэнХууль #ЭрхЗүйнМэдлэг #ЭрхЗүйнБоловсрол #ДэлхийнЭрхЗүйнТогтолцоо #РомГерманыЭрхЗүй #ЖишгийнЭрхЗүй #ШашныЭрхЗүй #ОХУ #БНХАУ #МонголУлс
.