Монгол улсад эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэхийн нийгэм, эдийн засгийн үр нөлөө

Ж.Анарбат
Apr 17, 2024
29 min read

Updated: Mar 31

Монгол улсад эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэхийн нийгэм эдийн засгийн үр нөлөө

0:00

Хураангуй

Монгол улс нь олон улсын нэгэн адил тогтвортой хөгжил, нийгмийн дэвшилд хүрэхийн тулд эдийн засаг дахь эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх нь чухал гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн улс билээ. Энэхүү судалгаа нь сүүлийн үед хурцаар тавигдаж буй жендэрийн эдийн засаг, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийн талаар шинжлэх ухааны мэдлэгт хувь нэмэр оруулахын зэрэгцээ зөв ойлголт, сэтгэлгээг төлөвшүүлэх давхар зорилгыг агуулж байгаа болно. Эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлснээр эдийн засгийн өсөлт, ядуурлыг бууруулах, жендэрийн тэгш байдал, эрүүл мэнд, нийгмийн эв нэгдэлд нөлөө үзүүлэхийн зэрэгцээ соёл, институтийн хүчин зүйлс эмэгтэйчүүдэд боломжийг бүрдүүлнэ.

Нийгэм, эдийн засгийн бүхий л түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлснээр бий болох үр нөлөөг судалгаа, шинжилгээний үр дүнд үндэслэн зөв, оновчтой тодорхойлсноор жендэрийн тэгш байдал, хөгжлийг ахиулах болно. Цаашлаад баримт нотолгоонд суурилсан бодлого боловсруулах, хэрэгжүүлэх, бодит үр дүнд хүрэх ач холбогдолтой юм.

Түлхүүр үгс: эмэгтэйчүүдийн оролцоо, хүйсийн тэгш байдал, нийгэм-эдийн засгийн үр нөлөө, эрх мэдэл, хөгжил

Монгол улсад эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэхийн нийгэм эдийн засгийн үр нөлөө судалгааны агуулга

Удиртгал

Судалгааны зорилго

Монгол улсад эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлснээр нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх нөлөөллийн судалгаа нь (i) эдийн засаг дахь эмэгтэйчүүдийн оролцооны өнөөгийн байдалд цогц үнэлгээ өгөх зорилготой. Түүнчлэн (ii) эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлснээр эдийн засгийн өсөлтийг хангах, ядуурлыг бууруулах, жендэрийн тэгш байдалд хүрэх, эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний хүртээмжийг нэмэгдүүлэх, нийгмийн эв нэгдэлд нөлөө үзүүлэх ба эдгээрийг үндэслэлтэй шинжлэн тайлбарлахыг зорилоо.

Энэхүү судалгаа нь (iii) жендэрийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх талаар олон нийтийн сэтгэлгээг өөрчлөх түвшний гүн гүнзгий ойлголт өгөх, харах өнцгийг чиглүүлэн тохируулах; (iv) жендэрийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхтэй холбоотой боломж ба сорилтуудыг тодорхойлох зорилготой юм. Энэ хүрээнд, эмэгтэйчүүдийн эдийн засаг дахь оролцоонд нөлөөлж буй институтийн саад бэрхшээл, соёлын хэм хэмжээ, бодлогын тогтолцоо, нөөцийн хүртээмж зэрэг хүчин зүйлийг судлав. Түүнчлэн, (v) судалгааны үр дүнд үндэслэн жендэрийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхэд баримтлах бодлого, гарч болох үр дүнгийн талаар ойлголт өгөх зорилготой. Үүнд эмэгтэйчүүдийн эдийн засгийн оролцоог дэмжих, жендэрийн ялгааг арилгахад чиглэсэн үр дүнтэй бодлогын арга хэмжээ, хөтөлбөр, стратегийг тодорхойлох, өнөөгийн бодлогын бодит амьдрал дээрх хэрэгжилт, гарч буй эерэг болон сөрөг үр дүн зэрэг багтана.

Эцэст нь уг судалгаа нь (vi) жендэрийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулах санаачилга бүхий үйл ажиллагаанд оролцдог бодлого боловсруулагчид, төрийн болон төрийн бус байгууллагууд, бусад оролцогч талд баримтад суурилсан шийдвэр гаргахад мэдээлэл өгөх зорилготой. (vii) Судалгааны үр дүнг оролцогч талуудын оролцоотойгоор хэвлэл, хурал зэргээр түгээн дэлгэрүүлэх замаар эдгээр чухал асуудлын талаарх мэдлэгийг дээшлүүлэх, цаашдын судалгаа, яриа хэлэлцүүлгийг идэвхжүүлэх зорилттой.

Эдгээр хүчин чармайлтаар уг судалгаа нь жендэрийн эдийн засаг, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх, нийгэм-эдийн засгийн хөгжлийн талаарх одоогийн мэдлэгт хувь нэмрээ оруулж, алсдаа илүү хүртээмжтэй, эрх тэгш нийгмийг бий болгохыг эрмэлзэж байна.

Судлагдсан байдлын судалгаа

Монголд эмэгтэйчүүдийн оролцооны талаарх судалгаанууд

Монгол дахь эмэгтэйчүүдийн оролцооны талаарх судалгаанууд нь эдийн засаг, нийгэм дэх жендэрийн динамикийн талаар үнэтэй ойлголтуудыг өгчээ. Судалгаанууд нь ажиллах хүчний оролцоо, жендэрийн цалингийн ялгаа, эмэгтэйчүүдийн бизнес эрхлэлт, улс төрийн төлөөлөл, эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулахад нийгэм соёлын хүчин зүйлсийн нөлөөлөл зэрэг өргөн хүрээний сэдвийг хамарсан байна.

Монгол улсын ҮСХ-ны хийсэн судалгаанд эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн талаарх дэлгэрэнгүй мэдээллийг салбар, боловсролын түвшин, газарзүйн бүс нутгаар нь ялгаж харуулжээ. Энэ судалгаа нь эмэгтэйчүүдийн албан ёсны хөдөлмөр эрхлэх боломж, ялангуяа хот суурин газар болон зарим үйлдвэрүүдэд тэгш бус байгааг илрүүлсэн (ҮСХ).

Бусад судалгаа нь эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн цалингийн ялгааг бий болгож буй хүчин зүйлсийг судалж, Монгол дахь жендэрийн цалингийн зөрүүг судалжээ. Эдгээр судалгаануудад цалингийн зөрүүг бий болгож буй гол хүчин зүйлийг ажил мэргэжил, боловсролын хувьд ялгаварлан гадуурхах явдал хэмээн тодорхойлжээ (Олон Улсын Хөдөлмөрийн байгууллага) (Б.Болдмаа).

Эмэгтэйчүүдийн бизнес эрхлэлтийн талаарх судалгаанд Монголын бизнес эрхлэгч эмэгтэйчүүдэд тулгарч буй бэрхшээл, боломжуудыг тусгасан байдаг. Энэ чиглэлийн судалгаанаас үзэхэд санхүүгийн хүртээмж хязгаарлагдмал, бизнесийн сүлжээ байхгүй, бизнесийн орчинд жендэрийн өрөөсгөл хандлага зэрэг саад бэрхшээлийг онцолжээ. Үүнээс гадна, эмэгтэйчүүдийн бизнес эрхлэлтийг дэмжих, эдийн засгийн чадавхыг бэхжүүлэхэд төрийн бодлого, дэмжлэг үзүүлэх хөтөлбөрүүдийн гүйцэтгэх үүргийг судалсан байна (Эдийн засгийн бодлого, өрсөлдөх чадварын судалгааны төв).

Улс төрийн төлөөллийн асуудал судалгааны сэдэв байсаар ирсэн бөгөөд орон нутгийн болон үндэсний хэмжээнд шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоог судалсан судалгаанууд байдаг. Эдгээр судалгаанууд нь сонгогдсон албан тушаалд эмэгтэйчүүдийн төлөөлөл, улс төрийн манлайллын үүрэгт жендэрийн квот, улс төрийн намын динамик, нийгэм соёлын хүчин зүйлсийн нөлөөллийг үнэлсэн байна (Нийгмийн бодлого хөгжил судалгааны хүрээлэн).

Түүнчлэн, Монгол дахь эмэгтэйчүүдийн чадавхыг бүрдүүлж буй нийгэм-соёлын хүчин зүйлсийн талаар чанарын судалгаа хийсэн байна. Эдгээр судалгаанууд нь уламжлалт жендэрийн үүрэг, соёлын хэм хэмжээ, гэр бүл, нийгэм дэх эмэгтэйчүүдийн гүйцэтгэх үүргийн талаарх нийгмийн хүлээлтийг судалжээ. Угсаа гарал, нийгэм-эдийн засгийн байдал зэрэг хүйсийг тодорхойлох бусад хүчин зүйлтэй огтлолцож буй эсэхийг авч үзжээ (Залуу судлаачдыг дэмжих сан).

Ерөнхийдөө эмэгтэйчүүдийн оролцооны талаарх судалгаанууд нь эдийн засаг, нийгэмд эмэгтэйчүүдийн өмнө тулгарч буй боломж, сорилтуудын талаар үнэтэй ойлголтуудыг өгсөн гэж дүгнэлээ. Судалгаанууд нь жендэрийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн бодлогын мэтгэлцээн, нөлөөллийн хүчин чармайлт, хөтөлбөрийн арга хэмжээний талаар мэдээлэл өгсөн. Гэсэн хэдий ч мэдлэгийн ялгааг арилгах, сэтгэлгээний өөрчлөлтийг төлөвшүүлэх, жендэрийн тэгш байдлын зорилтод хүрэх ахиц дэвшлийг хянахын тулд нэмэлт судалгаа хийх шаардлагатай хэвээр байна.

Жендэрийн эдийн засгийн олон улсын болон бүс нутгийн хэтийн төлөв

Жендэрийн эдийн засгийн талаарх олон улсын болон бүс нутгийн үзэл баримтлал нь жендэрийн тэгш бус байдлын нийгэм-эдийн засгийн динамик болон ялгаатай нөхцөл байдалд эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх талаар үнэ цэнтэй ойлголтуудыг өгдөг. Эдгээр хэтийн төлөв нь дэлхий, бүс нутаг, үндэсний түвшинд жендэрийн тэгш байдлыг дэмжих, эмэгтэйчүүдийн эрхийг ахиулахад чиглэсэн судалгаа, бодлого, санаачилгуудыг хамардаг. Жендэрийн эдийн засгийн талаарх олон улсын болон бүс нутгийн хэтийн төлөвийн зарим гол сэдвүүдийг жагсаав.

Дэлхийн эдийн засгийн форумаас жил бүр жендэрийн ялгааны тайлан гаргадаг бөгөөд энэ тайланд янз бүрийн улс орнуудын жендэрийн ялгааг эдийн засгийн оролцоо, боломж, боловсролын түвшин, эрүүл мэнд, улс төрийн эрх мэдэл зэрэгт үндэслэн үнэлдэг. Эдгээр тайлангууд нь дэлхий даяарх жендэрийн ялгааг иж бүрэн тоймлон харуулдаг бөгөөд цаг хугацааны явцад жендэрийн тэгш байдлыг хангахад чиглэсэн ахиц дэвшилд үнэлгээ өгдөг байна (World Economic Forum).

НҮБ-ын ТХЗ, Жендэрийн тэгш байдал нь 2030 он хүртэлх Тогтвортой хөгжлийн хөтөлбөрийн үндсэн зарчим бөгөөд ТХЗ-д жендэрийн тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхтэй холбоотой тодорхой зорилтуудыг тусгасан байдаг. ТХЗ-д хүрэх олон улсын хүчин чармайлт нь боловсрол, эрүүл мэнд, эдийн засгийг чадавхжуулах, улс төрийн оролцоо зэрэг салбарт жендэрт нийцсэн бодлого, хөрөнгө оруулалт чухал болохыг онцолжээ (UNDP).

Европын холбоо, Африкийн холбоо, Зүүн өмнөд Азийн улсуудын холбоо, Америкийн улсуудын байгууллага зэрэг бүс нутгийн байгууллагууд, тус тусын бүс нутагт жендэрийн тэгш байдлыг дэмжих бодлого, санаачилга гаргасан. Эдгээр хүчин чармайлтад бүс нутгийн үйл ажиллагааны төлөвлөгөө, чадавхыг бэхжүүлэх хөтөлбөр, жендэрийн ялгааг арилгах, эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулахад чиглэсэн нөлөөллийн кампанит ажил зэрэг багтана (Central Asia Regional Economic Cooperation) (UNDP).

Олон улсын байгууллага, эрдэм шинжилгээний байгууллага, төрийн бус байгууллагууд (ТББ) хөдөлмөрийн зах зээлийн оролцоо, цалингийн зөрүү, боловсрол, эрүүл мэндийн үйлчилгээний хүртээмж, эмэгтэйчүүдийн бизнес эрхлэлт, улс төрийн төлөөлөл зэрэг жендэрийн эдийн засгийн янз бүрийн асуудлаар судалгаа хийж, мэдээлэл цуглуулдаг. Эдгээр судалгаа нь жендэрийн тэгш бус байдалд нөлөөлж буй хүчин зүйлсийн талаарх нотолгоонд суурилсан ойлголтыг өгч, бодлого боловсруулах, хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд мэдээлэл өгдөг байна (European Commission).

Олон улсын хөгжлийн агентлагууд жендерийн асуудлыг бодлого боловсруулах бүх салбар, түвшинд нэвтрүүлэхийг дэмжин уриалдаг. Жендэрийн үзэл баримтлал нь бодлого, хөтөлбөр, төслүүдийг боловсруулах, хэрэгжүүлэх, хяналт тавих, үнэлэхэд жендэрийн үзэл баримтлалыг нэгтгэн, тэдгээр нь эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүдийн онцгой хэрэгцээ, тэргүүлэх чиглэлийг хангахад чиглэгддэг байна.

Олон улсын байгууллагуудын зүгээс засгийн газар, иргэний нийгмийн байгууллага болон бусад оролцогч талд жендэрийн тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн хүчин чармайлтаа бэхжүүлэхийн тулд техникийн туслалцаа, чадавхыг бэхжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлдэг. Энэхүү дэмжлэг нь байгууллагын чадавхыг нэмэгдүүлэх, жендэрт нийцсэн засаглалыг дэмжих зорилгоор сургалтын хөтөлбөр, мэдлэг хуваалцах, нөөцийг дайчлах зэрэг орно.

Засгийн газар, бизнес эрхлэгчид, иргэний нийгэм, олон улсын байгууллагуудын хамтын ажиллагаа нь жендэрийн тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг дээшлүүлэхэд чухал ач холбогдолтой. Төр, хувийн хэвшлийн түншлэл нь жендэрийн оролцоотой бодлого, санаачилгыг хэрэгжүүлэх, эмэгтэйчүүдийн эдийн засгийн чадавхыг нэмэгдүүлэх, шийдвэр гаргах үйл явцад эмэгтэйчүүдийн манлайлал, оролцоог бий болгохын тулд нөөц, туршлага, сүлжээг ашиглах боломжтой.

Эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах хөдөлгөөнүүд жендэрийн тэгш байдлын хөтөлбөрийг олон улсын болон бүс нутгийн түвшинд ахиулахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Эдгээр хөдөлгөөнүүд нь олон нийтийн дэмжлэгийг дайчлан, жендэрийн асуудлын талаарх мэдлэгийг дараагийн түвшинд гаргах, ялгаварлан гадуурхах, эмэгтэйчүүдийн эсрэг хүчирхийлэл болон жендэрт суурилсан дарангуйллын бусад хэлбэрийг арилгахын тулд бодлогын өөрчлөлт, эрх зүйн шинэчлэлийг сурталчлах зорилготой аж (Burkett).

Тоймловол, жендэрийн эдийн засгийн талаарх олон улсын болон бүс нутгийн үзэл баримтлал нь жендэрийн тэгш бус байдал, эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулах олон талт шинж чанар, түүнчлэн дэлхий даяар жендэрийн тэгш байдлыг хангахад чухал ахиц дэвшил гаргахад шаардлагатай стратеги, түншлэлийг чухалчилдаг байна. Эдгээр хэтийн төлөв нь жендэрийн динамикийг бүрдүүлдэг эдийн засаг, нийгэм, улс төр, соёлын хүчин зүйлсийн цогц харилцан үйлчлэлийг ойлгох хүрээ болж, нийтэд хүртээмжтэй, тогтвортой хөгжлийг дэмжих хүчин чармайлтыг нэмэгдүүлэхэд мэдэгдэхүйц байдлаар нөлөө үзүүлдэг байна.

Онолын үндсэн суурь ойлголтууд

Жендэрийн эдийн засаг болон эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэхийн нийгэм-эдийн засгийн үр нөлөөг ойлгоход хэд хэдэн онолын үндэс, үзэл баримтлал чухал үүрэгтэй. Эдгээр нь эдийн засаг, нийгэм дэх жендэрийн динамикийг бүрдүүлдэг эдийн засаг, нийгэм, соёл, институтийн хүчин зүйлсийн цогц харилцан үйлчлэлийг судлах аналитик хэрэгслээр хангадаг.

Хүний капиталын онол нь боловсрол, сургалт, ур чадварыг хөгжүүлэхэд оруулсан хөрөнгө оруулалт нь хувь хүний бүтээмж, орлого олох боломжид хувь нэмэр оруулдаг гэж үздэг. Жендэрийн эдийн засгийн хүрээнд хүний капиталын онол нь эмэгтэйчүүдийн эдийн засгийн оролцоо, эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхийн тулд боловсрол, ур чадвараа дээшлүүлэх боломжийг тэгш хүртээмжтэй байлгахын чухлыг онцолдог байна (Robinson & Raechele Pope).

Нийгмийн хэм хэмжээ, хүлээлт нь эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүст өрх болон хөдөлмөрийн зах зээл дэх өөр өөр үүрэг, хариуцлагыг хэрхэн хуваарилж байгааг жендэрийн хөдөлмөрийн хуваарилалтын үзэл баримтлал авч үздэг. Энэхүү хөдөлмөрийн хуваагдал нь ихэвчлэн бага цалинтай, албан бус салбарт эмэгтэйчүүд харьцангуй бага төлөөлөлтэй, харин өндөр цалинтай болон албан ёсны салбарт эрэгтэйчүүд давамгайлж байгаа тул ажил мэргэжлээр тусгаарлахад хүргэдэг (Crompton).

Хүйс, арьс өнгө, үндэс угсаа, анги, бэлгийн хандлага, чадвар зэрэг олон хүчин зүйлээс хувь хүний онцлог, туршлага шалтгаална гэдгийг хүлээн зөвшөөрдөг онол. Жендэрийн эдийн засгийн хүрээнд, гадуурхагдсан болон эмзэг бүлгийн эмэгтэйчүүдэд тулгардаг өвөрмөц сорилтуудыг онцолж, ялгаварлан гадуурхах, тэгш бус байдлын огтлолцсон хэлбэрүүдийг шийдвэрлэхийн чухлыг онцолдог (Coaston).

Феминист эдийн засаг нь эдийн засгийн гол онол, арга зүйг жендэрийн ялгаа, эмэгтэйчүүдийн туршлагыг зохих ёсоор тайлбарлаж чадаагүй гэж шүүмжилдэг. Феминист эдийн засагчид эмэгтэйчүүдийн хийж буй цалин хөлсгүй халамжийн ажил, жендэрийн хэм хэмжээний эдийн засгийн шийдвэр гаргахад үзүүлэх нөлөө, эмэгтэйчүүдийн эдийн засагт оруулах хувь нэмрийг үнэлэхийн ач холбогдлыг авч үздэг эдийн засгийн шинжилгээнд илүү хүртээмжтэй, жендэрийн мэдрэмжтэй хандлагыг дэмждэг байна (Feminist Economics).

Асрамжийн эдийн засгийн тогтолцоо нь өрх, олон нийт, эдийн засгийг тогтвортой байлгахад асаргаа, гэрийн ажил, олон нийтийн ажил зэрэг цалингүй асрамжийн ажлын чухал үүргийг хүлээн зөвшөөрдөг. Эмэгтэйчүүд асаргаа сувилгааны ажлыг гүйцэтгэдэг бөгөөд энэ ажлыг хүлээн зөвшөөрөхгүй, дэмжихгүй байгаа нь хөдөлмөрийн зах зээл болон нийгэмд жендэрийн тэгш бус байдлыг бий болгоход хүргэдэг (International Labour Organization).

Нийгмийн нөхөн үржихүйн онол нь нийгэм, эдийн засгийн нөхөн үржихүйн үйл явц, түүний дотор ажиллах хүчний нөхөн үйлдвэрлэл, нийгмийн шатлал, жендэрийн үүргийг судалдаг. Энэхүү хүрээ нь үйлдвэрлэл, нөхөн үржихүйн харилцан уялдаа холбоог авч үзэн, жендэрийн тэгш бус байдлыг нийгмийн институт, практик үйл ажиллагаануудаар дамжуулан мөнхжүүлэх, үржүүлэх арга замуудыг судалдаг (Bhattacharya).

Эрх олгох, Агентлаг, Хүчний талаар онол. Хувь хүн өөрийн амьдрал болон эргэн тойрныхоо ертөнцийг бий болгохын тулд сонголт, үйлдэл хийх чадвартай байх ёстой. Үүнээс гадна, эрх мэдлээ хэрэгжүүлэх, зорилгодоо хүрэх хувь хүний чадавх нөөцөө өргөжүүлэх бололцоотой байх ёстой. Жендэрийн эдийн засгийн хүрээнд эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг ойлгох нь хүртээмжтэй хөгжлийг хөхүүлэн дэмжих, жендэрийн тэгш бус байдлыг эсэргүүцэхэд чухал (Drydyk).

Институтийн эдийн засаг нь эдийн засгийн зан төлөв, үр дүнг бүрдүүлэхэд албан ёсны дүрэм, хууль тогтоомж, бодлого, түүнчлэн албан бус хэм хэмжээ, ёс заншил, практик зэрэг байгууллагын гүйцэтгэх үүрэгт анхаарлаа хандуулдаг. Жендэрийн эдийн засгийн хүрээнд институционализм нь илүү хүртээмжтэй, тэгш эдийн засгийн тогтолцоог бий болгохын тулд ялгаварлан гадуурхах хууль тогтоомж, бодлогыг шийдвэрлэхийн зэрэгцээ жендэрийн хэм хэмжээ, хэвшмэл ойлголтыг эсэргүүцэхийн чухлыг онцолж байна (Steinmo).

Эдгээр онолын үндэслэл, үзэл баримтлал нь эдийн засаг, нийгэм дэх эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх, жендэрийн тэгш байдлыг хангах нийгэм-эдийн засгийн үр нөлөөг шинжлэх үндэс суурь болж өгдөг. Эдгээр хэтийн төлөвийг судалгаа шинжилгээ, бодлого боловсруулах, нөлөөллийн хүчин чармайлтад нэгтгэснээр оролцогч талууд эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх, нийгэм-эдийн засгийн хөгжилд илүү хүртээмжтэй, тогтвортой арга замыг бий болгохын төлөө ажиллана.

Монголын эдийн засаг дахь эмэгтэйчүүд

Монгол эмэгтэйчүүдийн түүхэн үүрэг, статус

Түүхэн хөгжлийн явцад Монгол эмэгтэйчүүд уламжлалт жендэрийн үүргийнхээ хүрээнд нийгмийн янз бүрийн салбарт тэр дундаа эдийн засагт чухал үүрэг гүйцэтгэж ирсэн байдаг. Монгол эмэгтэйчүүдийн түүхэн үүрэг, статусын талаар өгүүлсэн, нийгэмд эрэгтэйчүүдтэй харьцуулахад харьцангуй тэгш эрх эдэлж байсан гэдгийг онцолсон, олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн, борлуулалтаараа тэргүүлсэн хэд хэдэн бүтээлийг дурдаж болно. Тухайлбал,

Жон Мэний “Монголын эзэнт гүрэн: Чингис хаан, түүний өв залгамжлагчид ба орчин үеийн Хятад улс байгуулагдсан нь” түүхэн намтар бүтээлд Монголын эзэнт гүрэн, Чингис хаан болон түүний залгамжлагчдын тухай өгүүлдэг ба нийгмийн асуудлууд, тэр дундаа дайны үед эрчүүдийн эзгүйд гэр орон, эд хөрөнгөө удирдах зэрэгт эмэгтэйчүүдийн эдэлж байсан чухал эрх чөлөө, үүрэг хариуцлагыг авч үзжээ (Man).

Линда Күүк Жонсоны “Байлдан дагуулах үеийн эмэгтэйчүүд: Лиао ба Жин Хятад дахь хүйс ба өвөрмөц байдал” гэх жендерийн судалгааны бүтээлд Монголчуудтай соёлын харилцаатай байсан Кидан, Жүрчэн зэрэг Хан үндэстний бус хүмүүс байгуулсан Ляо (907–1125) ба Жин (1115–1234) гүрний үеийн эмэгтэйчүүдийн үүрэг, статусыг авч үзсэн. Эдгээр нийгэмд эмэгтэйчүүд ихэвчлэн эрх мэдэлтэй албан тушаал хашиж, улс төр, эдийн засгийн амьдралд идэвхтэй үүрэг гүйцэтгэснийг өгүүлжээ (Johnson).

Дэвид Морганы “Монголчууд” түүхэн бүтээлд эмэгтэйчүүдийн үүрэг оролцоо, оруулсан хувь нэмрийг тэмдэглээд Монголын түүхийг цогцоор нь тайлбарлан харуулсан. Монголын нийгэм дэх жендэрийн тэгш байдлын асуудлууд, тухайлбал эмэгтэйчүүдийн гэр орноо удирдах, эдийн засгийн үйл ажиллагаанд оролцох, ялангуяа байлдан дагуулалт, эзэнт гүрэн байгуулах үед бие даасан, эрх мэдэлтэй байсан зэрэг асуудлыг хөнджээ (Morgan).

Чингис хаан судлаач “Чингис хаан” одонт АНУ-ын эрдэмтэн, антропологийн профессор Жак Уэтерфордын “Монголын их хатдын нууц товчоо Чингис хааны эзэнт гүрнийг охидууд нь аварч хамгаалсан түүх” түүхэн дэх эмэгтэйчүүдийн талаар бүтээлд Монголын эзэнт гүрний үед Чингис хааны охид, үр удамдаа анхаарч үүний зэрэгцээ, түүхэнд гүйцэтгэсэн онцгой үүргийн талаар дэлгэрэнгүй судалсан байдаг. Монгол эмэгтэйчүүд уламжлалт жендэрийн үүрэг, хүлээлтийг эсэргүүцэж, улс төрийн чухал эрх мэдэл, нөлөөг хэрэгжүүлж байсныг судалжээ (Weatherford).

Моррис Россабигийн “Монголчууд ба дэлхийн түүх” анхдагч эх сурвалжийн цуглуулга, төв азийн түүхэн бүтээлд Монголчуудтай холбоотой түүхэн баримт бичгийн орчуулгыг багтаасан бөгөөд эмэгтэйчүүд нийгмийн янз бүрийн асуудалд чухал оролцоотой байсан талаар мэдээллийг ихээр агуулдаг (Rossabi).

Эдгээр бүтээлүүд нь эмэгтэйчүүдийн түүхэн үүрэг, статусын талаар ойлголтыг өгч, нийгэмд харьцангуй тэгш эрхтэй, эрх мэдэлтэй байсан тохиолдлуудыг онцлон харуулжээ. Тэгш эрх гэсэн ойлголт нь түүх, соёлын нөхцөл байдлаас шалтгаалан өөр өөр байж болох ч эдгээр бүтээлүүд нь Монголын түүхэн дэх эмэгтэйчүүдийн туршлага, оруулсан хувь нэмрийг тод томруун гэрчлэн үлдээсэн байна.

Харин сүүлийн үеийн бүтээлд нийгмийн ямар ч үүрэг рольд эрэгтэй эмэгтэй гэж ялгавартай ханддаггүй, Монголчуудад тийм ойлголт огт төлөвшөөгүй талаар зохиолч Б.Цэнддоогийн “Монгол 11 үгээр” номд дурджээ (Б.Цэнддоо).

Монголын эдийн засаг дахь эмэгтэйчүүдийн оролцоо

Сүүлийн хэдэн арван жилд нийгэм, эдийн засгийн өөрчлөлтийг дагаад эдийн засаг дахь эмэгтэйчүүдийн оролцоонд мэдэгдэхүйц өөрчлөлт гарчээ. Уламжлал ёсоор манай улсын эдийн засаг нь бэлчээрийн мал аж ахуйд тулгуурласан нүүдлийн соёлтой бөгөөд эрэгтэйчүүд голлон мал маллах үүрэгтэй байсан бол эмэгтэйчүүд нь гэрийн ажил эрхэлж, малын гаралтай бүтээгдэхүүнийг ахуйн нөхцөлд боловсруулахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг байв. Мал аж ахуй, газар тариалан, өрхийн аж ахуйн янз бүрийн салбарт эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн оролцоо байгалийн жамаар тэгш хуваарилагдсан байжээ. Гэхдээ онцлог нь хүүхэд хөгшдийг асран хамгаалах, хүмүүжүүлэх үүрэг эмэгтэйчүүдэд ногддог байсан.

1990 онд эдийн засгийн томоохон шинэчлэлийг хийж, төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжсэний дараа эдийн засгийн төлөв байдалд томоохон өөрчлөлт гарсан. Энэхүү шилжилт нь эмэгтэйчүүдэд боловсрол, эрүүл мэнд, жижиглэн худалдаа, үйлчилгээ зэрэг шинэ салбарт орох боломжийг бий болгосон. Эмэгтэйчүүд уламжлалт ажил үүргээсээ гадуур албан ёсны ажилд оролцож эхэлсэн нь ажиллах хүчний төрөлжилтийг бий болгосон байна.

Хотжилт, хөдөөгөөс хот руу чиглэсэн дотоодын шилжилт хөдөлгөөн нь эмэгтэйчүүдийн эдийн засаг дахь оролцоонд мөн нөлөөлсөн. Хөдөө орон нутгаас хот рүү шилжин суурьшсан олон эмэгтэйчүүд ажлын байр хайх болж, хотын хөдөлмөрийн зах зээлд эмэгтэйчүүдийн төлөөллийг нэмэгдүүлэхэд хүргэсэн. Гэсэн хэдий ч эмэгтэйчүүд боловсрол, ур чадварын сургалтад хамрагдах боломж хязгаарлагдмал, албан бус хөдөлмөр эрхлэлтийн улмаас нийгмийн хамгаалал хангалтгүй байх зэрэг бэрхшээл үүсэж эхэлсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, орчин үеийн нөхцөл байдал, хотжилтын явцад жендэрийн уламжлалт үүрэг тодорхой салбаруудад бэхэжсэн ч эдийн засаг дахь эмэгтэйчүүдийн боломжуудын ялгааг бий болгосон гэж үзэж болно.

Жендерийн талаар зарим статистик тоо баримт

Монгол улс охид, эмэгтэйчүүдийн боловсрол эзэмших боломжийг сайжруулахад ихээхэн ахиц дэвшил гаргасан. Өнөөдөр жендерийн тэнцвэрт байдлын индекс буюу дээд боловсрол эзэмшиж байгаа эмэгтэй, эрэгтэйчүүдийн тооны харьцаа улсын хэмжээнд 1.36 буюу эмэгтэйчүүд давуу хувийг эзэлж байна (ҮСХ).

Боловсролын хувьд ахиц дэвшил гарсан ч хөдөлмөрийн зах зээлд хүйсийн ялгаа байсаар байна. Монгол улсад эмэгтэйчүүдийн ажиллах хүчинд оролцох оролцоо бусад улс оронтой харьцуулахад харьцангуй өндөр бөгөөд 15 ба түүнээс дээш насны эмэгтэйчүүдийн 58 орчим хувь нь ажиллах хүчинд оролцож байна (ҮСХ). Гэсэн хэдий ч эмэгтэйчүүд ихэвчлэн хөдөө аж ахуй, жижиглэнгийн худалдаа, үйлчилгээ, боловсрол, эрүүл мэнд зэрэг цалин, хангамж бага, албан бус салбарт төвлөрч, өндөр цалинтай ажил, удирдах албан тушаалд ажиллах боломж хязгаарлагдмал байна.

Нийт ажиллагчдад удирдах албан тушаалд ажиллаж байгаа эмэгтэйчүүдийн хувь 2022 оны байдлаар 40 байгаа ч энэхүү статистик тоо мэдээлэл нь нийт удирдах ажилтнуудад эзлэх эмэгтэйчүүдийн хувь, ахлах болон дунд шатны удирдах ажилтнуудад эзлэх эмэгтэйчүүдийн хувь гэсэн хоёр үзүүлэлтийг хамтад нь тооцсон үзүүлэлт юм (ҮСХ).

Бизнес эрхлэх нь эмэгтэйчүүдийн зүгээс харьцангуй илүү тэсвэр тэвчээр, шинийг санаачлан харуулах шаардлагыг тавьдаг. Эмэгтэйчүүдийн эзэмшдэг бизнесүүд нь эдийн засгийг төрөлжүүлэхэд хувь нэмрээ оруулж, жижиглэн худалдаа, аялал жуулчлал, гар урлал зэрэг салбарт эдийн засгийн өсөлтийг хангахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Гэсэн хэдий ч бизнес эрхлэгч эмэгтэйчүүдэд санхүүгийн хүртээмж, зах зээлийн боломж, бизнесийн сүлжээ зэрэг бэрхшээл тулгарсаар байна.

Хэдийгээр ижил ажилд адил цалин, нэмэгдэл хөлс тогтоох, ижил нөхцөл бүрдүүлэхэд чиглэсэн арга хэмжээг тусгасан хуулийн зохицуулалт байдаг ч (Жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангах тухай хууль) жендэрийн цалингийн ялгаа байсаар байна. Тухайлбал, аж ахуйн нэгж, байгууллагын ажиллагчдын тайлант хугацаанд цалин хөлс авсан ажиллагчдын тоогоор жигнэсэн нийт цалин хөлс болон тайлант хугацаанд цалин хөлс авсан ажиллагчдын тооны харьцаа буюу сарын дундаж цалин улсын дүнгээр 2023 оны 4 дүгээр улирлын байдлаар эрэгтэй 2’479.8 мянган төгрөг бол эмэгтэй 1’979.1 мянган төгрөг байна (ҮСХ). Эмэгтэйчүүд ижил төстэй ажил, мэргэжлээр ажиллаж байсан ч эрэгтэйчүүдээс бага цалин авдаг. Жендэрийн цалингийн зөрүүнд нөлөөлж буй хүчин зүйлүүд нь ажил мэргэжлээр нь ялгаварлан гадуурхах, цалингүй асрах ажлын хариуцлага эмэгтэйчүүдэд харьцангуйгаар ногддогтой холбоотой.

Эмэгтэйчүүдийн улс төрийн төлөөллийг дэмжих тал дээр томоохон ахиц дэвшил гаргаж, улсын их хуралд сонгогдсон буюу парламентад суудалтай эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувь 17.1 (2022 оны байдлаар) байна хэмээн Үндэсний Статистикийн Хороо (ҮСХ), НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрийн “Шийдвэр гаргах түвшинд жендэрийн тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжих нь” төслийн хүрээнд боловсруулан хамтран гаргадаг цуврал эмхэтгэлд дурджээ (ҮСХ). Гэсэн хэдий ч эмэгтэйчүүд төрийн болон хувийн хэвшлийн аль алинд нь шийдвэр гаргах түвшинд хангалттай төлөөлөлгүй хэвээр байгаа нь бодлого боловсруулах, хэрэгжүүлэхэд үзүүлэх нөлөөллийг хязгаарладаг хүчин зүйл болдог байна.

Жендэрийн тэгш байдлыг хангах эрх зүйн орчин, төрийн бодлого

Монгол улс эрх зүй, бодлогын хүрээнд жендэрийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр хүчин чармайлт гаргаж ирсэн. 2011 онд батлагдсан Жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангах тухай хууль нь улс төр, эрх зүй, эдийн засаг, нийгэм, соёлын ба гэр бүлийн харилцаанд жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангах нөхцөл бүрдүүлэх эрх зүйн үндсийг тодорхойлж, хэрэгжүүлэхтэй холбогдсон харилцааг зохицуулах зорилготой юм. Тус хуульд “жендэрийн эрх тэгш байдал” гэж эрэгтэй, эмэгтэй хүн улс төр, эрх зүй, эдийн засаг, нийгэм, соёлын ба гэр бүлийн харилцаанд тэгш эрхтэй оролцож, эдийн засаг, нийгэм, соёлын хөгжлийн үр шимээс тэгш хүртэж, хөгжилд эрх тэгш хувь нэмрээ оруулснаар жендэрийн ялгаварлан гадуурхалтаас ангид байх хэмээн тодорхойлжээ (Жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангах тухай хууль).

Түүнчлэн 2017-2020 оны хооронд Монгол улсын жендэрийн тэгш байдлыг хангах үндэсний хөтөлбөр хэрэгжсэн (Үндэсний хөтөлбөр батлах тухай).

Жендэрийн үндэсний хороо нь жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангах бодлогыг хэрэгжүүлэхэд төр, олон нийтийн тэнцүү оролцоог хангаж, тогтвортой ажиллах баталгааг бүрдүүлэх чиг үүрэгтэй (Жендэрийн үндэсний хороо).

Эдгээр сорилтыг шийдвэрлэх, эдийн засагт эмэгтэйчүүдийн бүрэн эрх тэгш оролцоог хангах таатай орчныг бүрдүүлэхийн тулд төр, иргэний нийгэм, хувийн хэвшлийн хамтын хүчин чармайлт шаардлагатай хэмээн харж байна.

Жендэрийн тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийн эрхийг тусгасан олон улсын гэрээ, конвенц

Олон улсын хэд хэдэн гэрээ, конвенцод жендэрийн тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийн эрхийг тусгасан байдаг. Тухайлбал,

1979 онд НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейгаас баталсан “Эмэгтэйчүүдийг алагчилах бүх хэлбэрийг устгах тухай конвенц” нь эмэгтэйчүүдийн эрхийн олон улсын хууль гэж тодорхойлогддог. Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал нь алагчилах үзлийг зөвшөөрөхгүй байх зарчмыг бататган, хүн бүр эрх чөлөөтэй, нэр төр, эрхийн хувьд тэгш төрдөг бөгөөд тус тунхаглалд заасан бүхий л эрх, эрх чөлөөг аливаа ялгаварлалгүйгээр, тухайлбал, хүйсээр ялгаварлалгүйгээр эдлэх ёстой хэмээн зарлан тунхагласан. Уг конвенцыг дэлхийн бараг бүх улс орнууд, тэр дунд манай улс 1981 онд соёрхон баталжээ (Эмэгтэйчүүдийг алагчилах бүх хэлбэрийг устгах тухай конвенц).

1995 оны 9-р сарын 15 нд зохион байгуулагдсан Дэлхийн эмэгтэйчүүдийн IV чуулга уулзалтад ертөнцийн өнцөг булангаас өөр өөр соёлтой олон үндэстний 17,000 гаруй төлөөлөгчид, 30,000 гаруй нийгмийн идэвхтнүүд цорын ганц зорилго өвөртлөн нэгэн дээвэр дор Бээжин хотноо цугларсан билээ. Даян дэлхийн охид эмэгтэйчүүдийн эрх тэгш байдлыг хангах, нийгмийн бүхий л харилцаанд оролцох эрх, боломжийг нэмэгдүүлэх талаар дуу хоолойгоо нэгтгэн 189 орны төлөөлөгчид 2 долоо хоног чуулан төгсгөлийн баримт бичиг болох “Бээжингийн Тунхаглал болон түүнийг хэрэгжүүлэх Мөрийн Хөтөлбөр”-ийг баталсан юм. Энэ нь дэлхийн эмэгтэйчүүдийн хүний эрхийг хамгаалах, тэгш байдлыг тогтоон бэхжүүлэхэд чиглэсэн олон улсын хүчин чармайлт, хамтын ажиллагааг шийдвэрлэх 12 чиглэлд төвлөрүүлж, тэдгээр чиглэлд хэрхэн өөрчлөлт хийх арга замуудыг тодорхойлж чадсан хамгийн дэвшилтэт түүхэн баримт хэмээн үздэг билээ (The Beijing Declaration).

2015 онд НҮБ-ын бүх гишүүн орнуудын баталсан “Тогтвортой хөгжлийн зорилтууд (ТХЗ) жендэрийн тэгш байдлыг хангах, бүх эмэгтэйчүүд, охидыг чадавхжуулах бие даасан зорилт (Зорилго 5)” багтсан болно. ТХЗ-д эмэгтэйчүүдийн эсрэг ялгаварлан гадуурхах, хүчирхийлэл, хор хөнөөлтэй үйлдлүүдийг таслан зогсоох, боловсрол, эрүүл мэнд, эдийн засгийн боломжийг тэгш хүртээмжтэй байлгах, шийдвэр гаргах үйл явцад эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжих зэрэг зорилтыг тавьсан (UNDP).

Жендэрийн тэгш байдлыг хангахад онцгой анхаарал хандуулдаггүй ч охид, хөвгүүдийн амьдралын бүхий л салбарт тэгш эрх эдлэх, тэгш боломжоор хангагдах эрхийг 1990 онд хүчин төгөлдөр болсон “Хүүхдийн эрхийн тухай конвенц” хүлээн зөвшөөрдөг. Хүйсээр ялгаварлан гадуурхах явдлыг халж, охидын сурч боловсрох, эрүүл мэнд, хүчирхийлэл, мөлжлөгөөс хамгаалах эрхийг хөхүүлэн дэмжихийг уриалдаг.

2000 онд батлагдсан НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн “1325 тоот тогтоол: Эмэгтэйчүүд, энх тайван, аюулгүй байдал” зэвсэгт мөргөлдөөн нь эмэгтэйчүүдэд үзүүлэх нөлөөллийг хүлээн зөвшөөрч, энхийг тогтоох, мөргөлдөөнөөс урьдчилан сэргийлэх, мөргөлдөөний дараах сэргээн босголтын ажил хийх, түүнчлэн энхийг сахиулах үйл ажиллагаанд эмэгтэйчүүдийг оролцуулахыг уриалсан. Шийдвэр гаргах үйл явцад эмэгтэйчүүдийн оролцоо, зөрчилдөөнтэй орчинд эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалахын чухлыг онцолсон.

Эдгээр олон улсын гэрээ, конвенц нь дэлхийн, бүс нутаг, үндэсний түвшинд жендэрийн тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийн эрхийг дэмжих хүрээг бүрдүүлдэг. Тэд жендэрийн ялгаа, эмэгтэйчүүд, охидын эсрэг ялгаварлан гадуурхах, хүчирхийллийг арилгах, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх, нийгмийн бүхий л салбарт бүрэн оролцоог хангахад чиглэсэн засгийн газар, иргэний нийгмийн байгууллагууд болон бусад оролцогч талын үйл ажиллагааны стандарт, удирдамжийг тогтоодог.

Жендэрийн тэгш байдал нь олон улсын гэрээ, конвенцод тусгагдсан хүний үндсэн эрх юм (Олон Улсын Хөдөлмөрийн байгууллага). Хүйсийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулах нь хүйс харгалзахгүйгээр хүн бүр тэгш эрх, боломж, нөөц бололцоогоор хангагдахад нэн чухал билээ.

Жендэрийн тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхийн ач холбогдол

Эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх нь эдийн засгийн хөгжил, ядуурлыг бууруулахтай нягт холбоотой. Эмэгтэйчүүд боловсрол, ажил эрхлэлт, эдийн засгийн нөөц бололцоог тэгш хүртэж чадвал өрхийн орлого, эдийн засгийн өсөлтөд илүү үр дүнтэй хувь нэмэр оруулах боломжтой. Эмэгтэйчүүдийг эдийн засгийн хувьд чадавхжуулах нь ирээдүй хойч үеийнхний боловсрол, эрүүл мэндийн үйлчилгээний хүртээмжийг сайжруулах замаар үе дамжсан ядуурлын мөчлөгийг арилгахад тустай.

Ажиллах хүчин болон удирдах албан тушаалын жендэрийн олон янз байдал нь инновац, бүтээмж, санхүүгийн гүйцэтгэлтэй илүүтэйгээр холбоотой байдаг. Эмэгтэйчүүдийн эдийн засаг дахь оролцоог дэмжиж, тэдний хөгжил дэвшилд учирч буй саад бэрхшээлийг арилгах замаар улс орнууд хүний нөөцийн чадавхыг бүрэн ашиглаж, эдийн засгийн өрсөлдөх чадвар, инновацыг хөгжүүлэх боломжтой.

Жендэрийн тэгш байдал нь эмэгтэйчүүд болон тэдний гэр бүлийн эрүүл мэнд сайжрахтай салшгүй холбоотой. Эмэгтэйчүүд өөрсдийнхөө эрүүл мэнд, сайн сайхан байдлын талаар шийдвэр гаргах эрх мэдэлтэй болсноор эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авах, үр хүүхэд, гэр бүлийнхээ эрүүл мэндийг хамгаалах магадлал өндөр байдаг.

Жендэрийн тэгш байдал нь хүн бүр тэгш эрх, боломжоор хангагдсан хүртээмжтэй нийгмийг дэмжих замаар нийгмийн эв нэгдэл, тогтвортой байдалд хувь нэмэр оруулдаг. Эрх мэдэлтэй эмэгтэйчүүд олон нийтийг анхаарах, нийгмийн тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх, энх тайван, тогтвортой байдлыг дэмжихэд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг.

Жендэрийн тэгш байдал нь НҮБ-аас тодорхойлсон ТХЗ-ыг хэрэгжүүлэх урьдчилсан нөхцөл юм. Эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх нь ядуурал, өлсгөлөн, боловсрол, эрүүл мэнд, байгаль орчны тогтвортой байдал зэрэг хөгжлийн гол зорилтыг шийдвэрлэхэд нэн чухал билээ.

Ерөнхийдөө, жендэрийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх нь нийгмийн шударга ёс, хүний эрхийн асуудал төдийгүй эдийн засгийн хөгжил, инновац, тогтвортой өсөлтийн гол хөдөлгөгч хүч юм. Манай улсын хувьд эдийн засаг дахь эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх, жендэрийн тэгш бус байдлыг арилгахад чиглэсэн хүчин чармайлт нь улс орныхоо чадавхыг бүрэн дүүрэн ашиглах, илүү хүртээмжтэй, чинээлэг нийгмийг цогцлоох болно.

Боломж ба сорилт

Монголд жендэрийн тэгш байдлыг хангах боломжууд

Төрөл бүрийн салбаруудад жендэрийн тэгш байдлыг хангахад дэмжлэг үзүүлэх эрх зүйн орчин, мэдлэгийг нэмэгдүүлэх, эрч хүчийг өгөх замаар жендэрийн тэгш байдлыг хангах олон боломжууд бий. Чухал асуудлуудын нэг бол жендэрийн тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийн эрхийг дэмжих хууль эрх зүй, бодлогын тогтолцоог бэхжүүлэх явдал юм. Манай улс энэ тал дээр томоохон ахиц дэвшил гаргаж, жендэрт суурилсан ялгаварлан гадуурхалтыг арилгах, шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх, хөдөлмөр эрхлэлт, боловсрол, эрүүл мэнд зэрэг салбарт эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах чиглэлээр хууль тогтоомж, бодлого боловсруулан ажиллаж байна. Энэхүү суурь дээр тулгуурлан хэрэгжилтийн механизмыг бэхжүүлэх, хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй хууль тогтоомжийн талаарх мэдлэгийг дээшлүүлэх, төрийн бүх түвшинд жендэрийн мэдрэмжтэй бодлогыг үр дүнтэй хэрэгжүүлэх боломж бий.

Жендэрийн тэгш байдлыг хангах бас нэг гол боломж бол боловсрол юм. Охидын боловсролд хөрөнгө оруулалт хийх, жендэрийн мэдрэмжтэй сургалтын хөтөлбөрийг дэмжих, охидын сургуульд ороход тулгарч буй саад бэрхшээлийг арилгах нь боловсрол дахь жендэрийн ялгааг арилгах, охидод мэдлэг, ур чадвар, хүсэл эрмэлзлээ хэрэгжүүлэх боломжийг олгоно. Түүнчлэн, шинжлэх ухаан, технологи, инженерчлэл, математик, боловсрол, мэргэжлийн сургалтад жендэрийн тэгш байдлыг дэмжих нь хэвшмэл ойлголтыг эвдэж, эрэгтэйчүүд давамгайлсан салбарт эмэгтэйчүүдийн карьерын боломжийг өргөжүүлэхэд тусална.

Эдийн засгийг чадавхжуулах нь жендэрийн тэгш байдлыг хангах томоохон боломжийг олгож байна. Эмэгтэйчүүдийн бизнес эрхлэлт, хөдөлмөрийн зах зээлийн оролцоог дэмжих нь эдийн засгийн өсөлтийг хангаж, ядуурлыг бууруулж, эмэгтэйчүүдийг эдийн засагт илүү их хувь нэмэр оруулах боломжийг олгоно. Бизнес эрхлэгч эмэгтэйчүүдэд зориулсан бичил санхүүгийн хөтөлбөр, ур чадварын сургалт, бизнесийг хөгжүүлэх үйлчилгээ зэрэг санаачилга нь эмэгтэйчүүдийн эдийн засгийн чадавхыг нээж, санхүүгийн бие даасан байдлыг нэмэгдүүлэхэд тусална.

Улс төрийн оролцоо, манлайлал нь жендэрийн тэгш байдлыг хангах чухал боломжуудыг мөн илэрхийлдэг. Улс төрийн институт, шийдвэр гаргах байгууллага, удирдах албан тушаалд эмэгтэйчүүдийн төлөөллийг нэмэгдүүлэх нь улс төрийн тавцанд эмэгтэйчүүдийн дуу хоолойг сонсох, эрх ашгийг хамгаалах баталгаа болно. Жендэрийн квот, эерэг үйл ажиллагааны бодлого, манлайллыг хөгжүүлэх хөтөлбөр зэрэг арга хэмжээ нь эмэгтэйчүүдийн улс төрийн оролцоо, манлайлалд тулгарч буй саад тотгорыг арилгахад тусалж, засаглалын бүтцэд жендэрийн тэнцвэрийг нэмэгдүүлэхэд тусална.

Түүнчлэн, хэвлэл мэдээлэл, технологи, нийгмийн сүлжээний хүчийг ашиглах нь жендэрийн тэгш байдлын талаарх мэдлэгийг нэмэгдүүлэх, хэвшмэл ойлголтыг эсэргүүцэх, эерэг үлгэр дуурайллыг сурталчлах боломжийг олгодог. Хэвлэл мэдээллийн кампанит ажил, дижитал платформ, олон нийтэд түшиглэсэн санаачилга нь эмэгтэйчүүдийн дуу хоолойг өсгөж, тэдний нийгэмд оруулсан хувь нэмрийг онцолж, жендэрийн тэгш байдлын зорилгын хүрээнд яриа хэлэлцээ, эв нэгдлийг дэмжинэ.

Эцэст нь хэлэхэд, жендэрийн тэгш байдлыг хангахад төрийн байгууллагууд, иргэний нийгмийн байгууллагууд, хувийн хэвшил, олон улсын оролцогч талуудын түншлэл, хамтын ажиллагаа чухал юм. Хамтран ажиллаж, шилдэг сайн туршлагыг хуваалцаж, нөөц бололцоогоо нэгтгэснээр оролцогч талууд хамтын үйл ажиллагааг удирдан чиглүүлж, нийгмийн бүх салбарт жендэрийн тэгш байдлыг хангахад илүү их нөлөө үзүүлэхийн тулд өөрсдийн давуу тал, туршлагаа ашиглана.

Эрх зүйн шинэчлэл, боловсрол, эдийн засгийг чадавхжуулах, улс төрийн оролцоо, хэвлэл мэдээллийн оролцоо, олон талт түншлэлээр дамжуулан жендэрийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүдийн чадавхыг дээшлүүлэх боломжууд бий. Эдгээр боломжийг ашиглаж, зорилтот арга хэмжээг хэрэгжүүлснээр хүйс харгалзахгүйгээр хүн бүр хөгжин дэвжих, боломжоо хэрэгжүүлэх, илүү хүртээмжтэй, эрх тэгш, чинээлэг нийгмийг бий болгоно.

Институтын саад, соёлын хэм хэмжээ, бодлогын хэрэгжилттэй холбоотой бэрхшээлүүд

Институтийн саад бэрхшээл, соёлын хэм хэмжээ, бодлогын хэрэгжилттэй холбоотой сорилтууд нь жендэрийн тэгш байдлыг хангахад ихээхэн саад болж байна.

Институтийн саад бэрхшээлүүд нь төрийн байгууллага, тогтолцооны бүтцийн хязгаарлалтыг хамардаг бөгөөд энэ нь жендэрийн ялгааг хэвээр үлдээж, эмэгтэйчүүдийн дэвших боломжийг хязгаарладаг. Эдгээр саад бэрхшээл нь ажилд авах, дэвшүүлэх үйл явцад жендэрийн өрөөсгөл хандалт, жендэрийн мэдрэмжтэй бодлого, практик дутмаг, жендэрийн тэгш байдлыг хангах санаачилгад хуваарилагдсан нөөц хангалтгүй зэрэг байж болно.

Уламжлалт жендэрийн үүрэг, хүлээлт нь нийгмийн хандлага, зан үйл, дадал зуршлыг бүрдүүлсээр байгаа тул соёлын хэм хэмжээ нь жендэрийн тэгш байдлыг хангахад бэрхшээл учруулж байна. Жендэрийн үүрэг, хариуцлага, чадварын талаарх хэвшмэл ойлголт нь боловсрол, ажил эрхлэлт, шийдвэр гаргах зэрэг амьдралын янз бүрийн харилцаанд эмэгтэйчүүдийн эсрэг тэгш бус байдал, ялгаварлан гадуурхалтыг гүнзгийрүүлнэ. Түүнчлэн, гэр бүл, гэрлэлт, асран хүмүүжүүлэх асуудлыг тойрсон соёлын хэм хэмжээ нь ихэвчлэн эрэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг чухалчилж, өрх, хамт олонд эрх мэдлийн тэгш бус динамикийг бий болгодог.

Цаашилбал, бодлогын хэрэгжилттэй холбоотой бэрхшээлүүд нь жендэрийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх хүчин чармайлтыг сулруулж байна. Жендэрт суурилсан ялгаварлан гадуурхалтыг шийдвэрлэх, эмэгтэйчүүдийн эрхийг дэмжих хууль тогтоомж, бодлого байгаа хэдий ч хэрэгжилт, хяналтад байгаа цоорхой нь тэдгээрийн үр нөлөөг хязгаарлаж байна. Байгууллагын чадавх хязгаарлагдмал, санхүүжилт хангалтгүй, төрийн байгууллагууд болон оролцогч талуудын уялдаа холбоо дутмаг зэрэг хүчин зүйл нь эмэгтэйчүүд, охидын хувьд бодлогыг бодит үр дүнд хүргэхэд саад болж байна.

Түүнчлэн, эрх зүйн орчин практикт нийцэхгүй байгаа нь жендэрийн тэгш байдлыг хангахад бэрхшээл учруулж болзошгүй юм. Эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах, жендэрийн тэгш байдлыг хангахад чиглэгдсэн хууль тогтоомжууд хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа хэдий ч хууль тогтоомжийн цоорхой, албан ёсны болон заншлын эрх зүйн тогтолцооны зөрүүтэй байдал нь шударга ёсыг тогтооход саад болж, эмэгтэйчүүдийн эрхээ хэрэгжүүлэхэд саад учруулж болзошгүй. Өв залгамжлал, өмчийн эрх, гэр бүлийн байдалтай холбоотой ялгаварлан гадуурхах шинжтэй хууль тогтоомж, бодлого, зан заншил нь хүйсийн тэгш бус байдлыг хэвээр үлдээж, эмэгтэйчүүдийн бие даасан байдал, сонгох эрхийг хязгаарлах магадлалтай.

Саад бэрхшээлийг даван туулах, сорилтыг шийдвэрлэх арга замууд

Эдгээр сорилтыг шийдвэрлэхийн тулд институтийн саад бэрхшээлийг даван туулах, соёлын хор хөнөөлтэй хэм хэмжээг эсэргүүцэх, бодлогын хэрэгжилтийн механизмыг бэхжүүлэх зэрэг олон талт арга барил шаардлагатай. Үүнд жендэрийн тэгш байдлыг хангах чиглэлээр хэрэгжүүлэх стратеги, бодлого боловсруулагчид болон төрийн албан хаагчдыг чадавхжуулах санаачилга, жендэрийн тэгш байдлыг хангах санаачилгыг зайлшгүй нөөцөөр хангахын тулд жендэрт нийцсэн төсөв боловсруулах үйл явц зэрэг институтийн хүрээнд жендэрийн мэдрэмжтэй шинэчлэлийг дэмжих зэрэг багтана.

Соёлын хор хөнөөлтэй тогтсон хэм хэмжээ, практикийг эсэргүүцэх хүчин чармайлт нь жендэрийн тэгш байдлыг дэмжих, хандлага, зан үйлийг өөрчлөхөд чиглэсэн олон нийтийн оролцоо, мэдлэгийг дээшлүүлэх кампанит ажил, боловсролын үйл ажиллагааг хамарсан байх ёстой. Эмэгтэйчүүд, охидыг хэвшмэл ойлголтыг эсэргүүцэх, эрхээ баталгаажуулах, шийдвэр гаргах үйл явцад оролцох боломжийг олгох нь жендэрийн тогтсон хэм хэмжээг сөрж, нийгмийн өөрчлөлтийг дэмжихэд чухал ач холбогдолтой юм.

Түүнчлэн, бодлогын хэрэгжилтийг сайжруулахад хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний механизмыг бэхжүүлэх, төрийн байгууллага, оролцогч талуудын уялдаа холбоог сайжруулах, жендэрийн тэгш байдлыг хангах зорилтод хүрэх хариуцлагыг хангах шаардлагатай байна.

Эдгээр сорилтуудыг цогцоор нь шийдвэрлэснээр жендэрийн тэгш байдлыг хангах таатай орчныг бүрдүүлж, эмэгтэйчүүд, охидын чадавхыг бүрэн дүүрэн хэрэгжүүлэх боломжийг олгож, бүх нийтэд илүү хүртээмжтэй, эрх тэгш нийгмийг цогцлоох боломжтой.

Эмэгтэйчүүдийн нийгэм эдийн засгийн оролцоог нэмэгдүүлэхэд баримтлах бодлого, гарах үр дүн

Үндэсний хөгжлийн төлөвлөгөө, хөтөлбөрт жендэрийн хэтийн төлөвийг тусгах ач холбогдол

Монгол улсын үндэсний хөгжлийн төлөвлөгөө, хөтөлбөрт жендэрийн хэтийн төлөвийг тусгах нь эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүдийн хэрэгцээ, тэргүүлэх чиглэл, туршлагыг хамарсан, хүртээмжтэй, тогтвортой хөгжлийг дэмжихэд нэн чухал юм. Бодлого боловсруулах, төлөвлөх, хэрэгжүүлэх, хяналт тавих, үнэлэх үйл явцад жендэрийн асуудлыг тусгаснаар хөгжлийн хүчин чармайлтаа жендэрт нийцсэн, эрх тэгш, үр дүнтэй байлгах боломжтой.

Жендэрийн хэтийн төлөвийг төлөвшүүлэхийн нэг чухал ач холбогдол нь жендэрийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нийгмийн бүх салбарт дэмжих явдал юм. Үндэсний хөгжлийн төлөвлөгөө, хөтөлбөрт жендэрийн шинжилгээг тусгаснаар эмэгтэйчүүдийн боломж, нөөцийг ашиглах боломжийг хязгаарлаж буй системчилсэн жендэрийн тэгш бус байдал, ялгаварлан гадуурхалт, саад бэрхшээлийг тодорхойлж, шийдвэрлэх боломжтой. Үүнд боловсрол, эрүүл мэнд, хөдөлмөр эрхлэлт, улс төрийн оролцоо зэрэгт тэгш хүртээмжтэй байхаас гадна жендэрт суурилсан хүчирхийлэл, цалингүй асрамжийн ажил, ялгаварлан гадуурхсан нийгмийн хэм хэмжээ, практикийг шийдвэрлэх зэрэг орно.

Түүнчлэн, үндэсний хөгжлийн хөтөлбөрүүдэд жендэрийн хэтийн төлөвийг тусгах нь хөгжлийн арга хэмжээний үр нөлөө, тогтвортой байдлыг нэмэгдүүлэхэд тусална. Жендэрийн динамик нь нийгэм, эдийн засаг, хүрээлэн буй орчны бусад хүчин зүйлтэй хэрхэн огтлолцож байгааг ойлгосноор бодлого боловсруулагчид болон мэргэжилтнүүд жендэрийн тэгш бус байдлын үндсэн шалтгааныг арилгах, эерэг өөрчлөлтийг дэмжих зорилгоор илүү зорилтот, хамааралтай, нөхцөл байдалд тохирсон арга хэмжээг боловсруулна. Үүнд эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүдийн онцлог хэрэгцээнд нийцсэн хөтөлбөрүүдийг боловсруулах, эмэгтэйчүүдийн манлайлал, шийдвэр гаргах чадварыг сурталчлах, жендэрийн тэгш байдлын зорилтуудыг дэмжихийн тулд оролцогч талуудтай түншлэлийг дэмжих зэрэг багтана.

Үүгээр ч зогсохгүй, жендэрийн тэгш байдлын үр дүнд хүрэхийн тулд хөрөнгө оруулалтыг тэгш, үр дүнтэй хуваарилах замаар нөөцийг илүү үр ашигтай, хариуцлагатай ашиглахад хувь нэмэр оруулна. Жендэрийн мэдрэмжтэй төсөвлөлт, зардал, үр ашгийн дүн шинжилгээ, гүйцэтгэлийн мониторингийг явуулснаар жендэрийн тэгш байдлыг хангах зорилтод хүрэх ахиц дэвшлийг хянаж, дутагдал, саад бэрхшээлийг тодорхойлж, тэргүүлэх чиглэлүүдийг шийдвэрлэхийн тулд нөөцийг стратегийн хувьд хуваарилах боломжтой. Энэ нь хөгжлийн хөрөнгө оруулалтын үр нөлөөг оновчтой болгож, жендэрийн тэгш байдлын үр дүнд хүрэх төрийн байгууллагууд болон бусад оролцогч талын хариуцлагыг нэмэгдүүлэхэд тусална.

Түүнчлэн, үндэсний хөгжлийн төлөвлөгөө, хөтөлбөрт жендэрийн үзэл баримтлалыг тусгах нь шийдвэр гаргах үйл явцад ил тод, оролцоо, хариуцлагатай байдлыг дэмжих замаар засаглал, ардчилал, хүний эрхийг бэхжүүлнэ. Хөгжлийн санаачилгыг боловсруулах, хэрэгжүүлэх, хянах ажилд эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүдийг татан оролцуулснаар нийгмийн эв нэгдлийг нэмэгдүүлж, итгэлцлийг бий болгож, нийгэм дэх хэтийн төлөв, ашиг сонирхлын олон талт байдлыг тусгасан хүртээмжтэй засаглалын бүтцийг бий болгоно. Энэ нь хөгжлийн хүчин чармайлтад зөвшилцөл, эзэмшил, тогтвортой байдлыг бий болгож, илүү уян хатан, хүртээмжтэй нийгмийг бий болгоход тусална.

Үндэсний хөгжлийн төлөвлөгөө, хөтөлбөрт жендэрийн хэтийн төлөвийг тусгах нь жендэрийн тэгш байдлыг хангах, хүртээмжтэй, тогтвортой хөгжлийг дэмжих, хүйс харгалзахгүйгээр хүн бүрийн чадавхыг бүрэн дүүрэн хэрэгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой. Жендэрийн тэгш байдлыг нэн тэргүүнд тавьж, хөгжлийн төлөвлөлт, хэрэгжилтийн бүхий л асуудалд жендэрийн асуудлыг тусгаснаар нийт иргэддээ илүү тэгш, чинээлэг, уян хатан ирээдүйг бий болгоно.

Чадавхыг бэхжүүлэх санаачилга, мэдлэгийг дээшлүүлэх кампанит ажил

Манай улсад жендэрийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулах, хүртээмжтэй хөгжлийг дэмжихэд чадавхыг бэхжүүлэх санаачилга, мэдлэгийг дээшлүүлэх кампанит ажил чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Эдгээр санаачилгууд нь хүйсийн ялгааг арилгах, хор хөнөөлтэй хэвшмэл ойлголтыг эсэргүүцэх, нийгмийн янз бүрийн салбарт жендэрийн мэдрэмжтэй хандлагыг дэмжих зорилгоор хувь хүн, байгууллага, хамт олны мэдлэг, ур чадвар, чадавхыг нэмэгдүүлэх зорилготой байна.

Чадавхыг бэхжүүлэх санаачилгын нэг гол чиглэл нь төрийн байгууллагууд, ИНБ-ууд болон бусад оролцогч талын бодлого, хөтөлбөр, практикт жендэрийн үзэл баримтлалыг тусгах явдал юм. Сургалт семинар, техникийн туслалцааны хөтөлбөрүүд нь бодлого боловсруулагчид, төрийн албан хаагчид, хөгжлийн мэргэжилтнүүдэд жендэрийн шинжилгээ хийх, жендэрийн мэдрэмжтэй шалгуур үзүүлэлтийг боловсруулах, тодорхой хэрэгцээ, шаардлагад нийцсэн жендэрийн оролцоог хангах арга хэрэгсэл, арга зүй, шилдэг туршлагыг өгнө.

Түүнчлэн, чадавхыг бэхжүүлэх санаачилга нь эмэгтэйчүүд, охидыг ур чадвараа хөгжүүлэх, манлайллын сургалтад хамруулах, эдийн засгийн хувьд чадавхжуулах боломжийг олгоно. Мэргэжлийн сургалтын хөтөлбөрүүд, энтрепренёршипийн сургалтууд, зөвлөн туслах санаачилгууд нь эмэгтэйчүүдэд уламжлалт бус салбарт орж, амжилтад хүрэх, бизнесээ эхлүүлэх, нийгмийн амьдралд илүү идэвхтэй оролцоход шаардлагатай ур чадвар, итгэлийг бий болгоход тусална. Манлайллын сургалтын хөтөлбөрүүд болон сүлжээний боломжууд нь эмэгтэйчүүдэд манлайллын үүрэг гүйцэтгэх, тэдний эрхийг хамгаалах, бүх түвшинд шийдвэр гаргах үйл явцад хувь нэмрээ оруулах боломжийг олгоно.

Жендерийн хэвшмэл ойлголтыг сөрж, хандлагыг өөрчлөх, жендэрийн тэгш байдлыг дэмжсэн нийгмийн эерэг хэм хэмжээг сурталчлахад мэдлэгийг дээшлүүлэх кампанит ажил чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Эдгээр үйл ажиллагаа нь олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл, нийтийг хамарсан арга хэмжээ, боловсролын материал зэрэг харилцааны янз бүрийн сувгийг ашиглан жендэрийн асуудлын талаарх мэдлэгийг дээшлүүлэх, эмэгтэйчүүдийн оруулсан хувь нэмрийг харуулах, жендэрийн мэдрэмжтэй зан үйл, дадлыг сурталчлах зорилготой байна. Кампанит ажил нь жендэрт суурилсан хүчирхийллийг таслан зогсоох, охидын боловсролыг дэмжих, соёлын хор хөнөөлтэй зан үйлийг эсэргүүцэх, янз бүрийн салбарт эмэгтэйчүүдийн ололт амжилтыг тэмдэглэх зэрэг сэдэвт чиглэж болно.

Цаашилбал, чадавхыг бэхжүүлэх санаачилга, мэдлэгийг дээшлүүлэх кампанит ажил нь орон нутгийн эмэгтэйчүүд, үндэстний цөөнх, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүс зэрэг гадуурхагдсан, эмзэг бүлгийн хүн амыг багтаасан тодорхой бүлэг, нийгэмд чиглэнэ. Эдгээр бүлгүүдийн тодорхой хэрэгцээ, тэргүүлэх чиглэлийг хангах арга хэмжээг тохируулах нь жендэрийн тэгш байдал, хүртээмжтэй хөгжлийг дэмжих хүчин чармайлтаас хэнийг ч хоцрохгүй байхад тусална.

Чадавхыг бэхжүүлэх санаачилга, сурталчилгааг амжилттай явуулахад төрийн байгууллагууд, иргэний нийгмийн байгууллагууд, хувийн хэвшил, олон улсын оролцогч талуудын хамтын ажиллагаа, түншлэл чухал юм. Оролцогч талууд нөөц баялгаа нэгтгэж, туршлагаа хуваалцаж, хүчин чармайлтаа зохицуулснаар интервенцийн үр нөлөө, хүртээмжийг хангах, мессежийг хүргэх, жендэрийн тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхэд илүү дэмжлэг, таатай орчныг бүрдүүлэх боломжтой.

Чадавхыг бэхжүүлэх санаачилга, мэдлэгийг дээшлүүлэх кампанит ажил нь жендэрийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулах, хүртээмжтэй хөгжлийг дэмжихэд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Боловсрол, ур чадварыг хөгжүүлэх, сурталчлах ажилд хөрөнгө оруулалт хийснээр хүйс харгалзахгүйгээр хүн бүр хөгжин дэвжих, өөрийн чадавхыг хэрэгжүүлэх боломж бүхий илүү эрх тэгш, чинээлэг, тэсвэр хатуужилтай нийгмийг бий болгоно.

Эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжихэд оролцогч талуудын үүрэг

Монголын эмэгтэйчүүдийн оролцоог нийгмийн янз бүрийн салбарт дэмжихэд оролцогч талууд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Эдгээр оролцогч талуудад төрийн байгууллагууд, иргэний нийгмийн байгууллагууд, хувийн хэвшил, олон улсын байгууллагууд, олон нийт багтдаг. Оролцогч талуудын бүлэг бүр жендэрийн тэгш байдлыг хангах, эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулахад хэтийн төлөв, нөөц, санаачилгад хувь нэмэр оруулдаг байна.

Эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжих бодлого, зохицуулалт, тогтолцоог бий болгоход төрийн байгууллагууд гол үүрэг гүйцэтгэдэг. Тэд эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах хууль баталж, боловсрол, хөдөлмөр эрхлэлт зэрэг салбарт жендэрийн мэдрэмжтэй бодлогыг хэрэгжүүлэх, эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулах санаачилгыг дэмжихэд хөрөнгө хуваарилах боломжтой. Мөн засгийн газрын оролцогч талууд өөрсдийн байгууллагуудын шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн төлөөллийг нэмэгдүүлэх замаар үлгэр жишээ үзүүлнэ.

ИНБ-ууд болон ТББ-ууд эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах, жендэрийн асуудлыг олон нийтэд таниулах, эмэгтэйчүүдэд дэмжлэг, үйлчилгээ үзүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Эдгээр байгууллага нь боловсрол, сургалт, нөлөөллийн хөтөлбөрөөр дамжуулан эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулах зорилгоор олон нийттэй шууд хамтран ажилладаг. Тэд жендэрийн тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжих чиглэлээр засгийн газар болон бусад оролцогч талд хариуцлага тооцож, харуулын үүрэг гүйцэтгэдэг.

Хувийн хэвшлийнхэн эмэгтэйчүүдийг эдийн засгийн хувьд чадавхжуулах, ажлын байран дахь жендэрийн тэгш байдлыг хангах санаачилгуудаар дамжуулан эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжихэд хувь нэмэр оруулдаг. Үүнд, ажилд авах, ажиллуулах, албан тушаал ахиулах үйл ажиллагаанд жендэрийн гажуудлыг арилгах бодлого хэрэгжүүлэх, эмэгтэй ажилчдыг сургах, зөвлөх боломжоор хангах, худалдан авалт, нийлүүлэлтийн сүлжээний санаачилгаар дамжуулан эмэгтэйчүүдийн өмчит бизнесийг дэмжих зэрэг орно.

Олон улсын байгууллагууд эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжих хүчин чармайлтыг дэмжихийн тулд техникийн туслалцаа, санхүүжилт, туршлагаар хангадаг. Тэд ихэвчлэн төрийн байгууллагууд, ИНБ-ууд болон бусад оролцогч талтай хамтран жендэрийн тэгш байдлыг хангах хөтөлбөр, санаачилгыг боловсруулан хэрэгжүүлдэг. Олон улсын оролцогч талууд дэлхийн тавцанд эмэгтэйчүүдийн эрх, жендэрийн тэгш байдлыг хамгаалах, ТХЗ-ыг хэрэгжүүлэхэд эмэгтэйчүүдийн оролцоо чухал болохыг сурталчлахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг.

Жендэрийн хэм хэмжээ, хэвшмэл ойлголтыг эсэргүүцэх, эмэгтэйчүүдийн манлайллыг дэмжих, орон нутгийн түвшинд шийдвэр гаргах үйл явцад оролцох боломжийг бүрдүүлэх замаар эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжихэд олон нийт, хувь хүмүүс чухал үүрэг гүйцэтгэдэг.

Гарааны бизнесийн санаачилга, олон нийтэд түшиглэсэн байгууллагууд, эмэгтэйчүүдийн сүлжээ нь эмэгтэйчүүдийг эрхийнхээ төлөө тэмцэж, нийгмийн эерэг өөрчлөлтөд хувь нэмрээ оруулах боломжийг олгодог.

Ерөнхийдөө эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжих таатай орчныг бүрдүүлэхэд оролцогч талуудын хамтын ажиллагаа, зохицуулалт чухал юм. Оролцогч талууд хамтран ажиллаж, тус тусын давуу талаа ашигласнаар жендэрийн тэгш байдлыг ахиулж, эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулж, бүх нийтэд илүү хүртээмжтэй, эрх тэгш нийгмийг бий болгоно.

Дүгнэлт

Монгол улсад эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлснээр нийгэм, эдийн засгийн үр нөлөөг судлахад жендэрийн тэгш байдлыг хангах, нийгмийн янз бүрийн салбарт эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулах нь чухал ач холбогдолтойг харуулсан хэд хэдэн дүгнэлтэд хүрлээ.

Нэгдүгээрт, эмэгтэйчүүдийн оролцоо болон эдийн засгийн өсөлтийн хоорондын эерэг хамааралтайг судалгаагаар нотоллоо. Ажиллах хүч, бизнес эрхлэх, шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоо нэмэгдэх нь бүтээмж, инновац, өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлж, улмаар эдийн засгийн ерөнхий хөгжлийг урагшлуулдаг байна.

Хоёрдугаарт, хүртээмжтэй, тогтвортой хөгжлийг дэмжихэд эмэгтэйчүүдийн оролцоо чухал болохыг судалгаа харуулж байна. Олон нийтийн хөгжлийн санаачилга, иргэний оролцоо, улс төрийн манлайлалд эмэгтэйчүүдийн оролцоо нь нийгмийн эв нэгдлийг нэмэгдүүлж, засаглалын бүтцийг бэхжүүлж, нөөц боломжуудын тэгш хуваарилалтыг дэмжиж, илүү уян хатан, эв нэгдэлтэй нийгмийг бий болгоно.

Гуравдугаарт, ядуурлаас ангижруулах, өрхийн сайн сайханд эрх мэдэлтэй эмэгтэйчүүд ихээхэн хувь нэмэр оруулж байгааг тоо баримтууд илэрхийлж байна. Боловсрол, хөдөлмөр эрхлэлт, санхүүгийн эх үүсвэрээр дамжуулан эмэгтэйчүүдийг эдийн засгийн хувьд чадавхжуулах нь өрхийн орлогыг нэмэгдүүлж, амьжиргааны түвшнийг дээшлүүлж, ядуурлын түвшнийг бууруулж, зөвхөн эмэгтэйчүүдэд төдийгүй тэдний гэр бүл, нийгэмд ч тустай.

Үүний хажуугаар, эмэгтэйчүүдийн оролцоо, чадавхыг дээшлүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх бодлого, хөтөлбөрүүдийн гүйцэтгэх үүргийг судалгаанд тодорхойлсон. Боловсрол, эрүүл мэнд, хөдөлмөр эрхлэлтийн салбарт жендэрийн ялгааг арилгахад чиглэсэн жендэрийн мэдрэмжтэй хууль тогтоомж, эерэг үйл ажиллагааны бодлого, зорилтот арга хэмжээ нь эмэгтэйчүүдийн эрхийг хангах, тэгш боломж олгох, нийгмийн бүхий л салбарт бүрэн оролцоог хангах таатай орчныг бүрдүүлэхэд нэн чухал юм.

Энэхүү судалгаанд Монгол улсад эмэгтэйчүүдийн оролцоо, эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхэд саад тотгор болж буй суурь асуудлуудыг шийдвэрлэх чухлыг шинжилгээний үндсэн дээр тайлбарлалаа. Институтийн саад бэрхшээл, соёлын хэм хэмжээ, ялгаварлан гадуурхалт, бодлогын хэрэгжилтийн хийдэл зэрэг нь эмэгтэйчүүдэд илүү хүртээмжтэй, тэгш боломжуудыг бий болгоход төрийн байгууллагууд, НҮБ болон бусад оролцогч талын хамтын хүчин чармайлтыг зайлшгүй шаарддаг байна.

Дүгнэж хэлэхэд, судалгааны үр дүн нь эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх өөрчлөлтийн чадавхыг харуулж байна. Эмэгтэйчүүдийн эрх, чадавх, оролцоонд хөрөнгө оруулснаар хүйс харгалзахгүйгээр бүх хүмүүсийн сайн сайхны төлөө, хүртээмжтэй өсөлт, нийгмийн дэвшил, тогтвортой хөгжлийг удирдан чиглүүлж, тэдний чадавхыг бүрэн нээнэ гэж үзэж байна.

Судалгаа, бодлого, практикт үзүүлэх нөлөө

Монгол улсад эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлснээр нийгэм, эдийн засгийн үр нөлөөг судалсны үр дүнд судалгаа, бодлого, практик гэсэн гурван үндсэн чиглэлийг хамарч байна.

Судалгааны хувьд эмэгтэйчүүдийн оролцоо, түүний нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд үзүүлэх нөлөөлөл нь чухал гэж тодорхойлсон тодорхой салбаруудыг цаашид судлах шаардлагатай. Үүнд эмэгтэйчүүдийн бизнес эрхлэлтийн инновац, эдийн засгийн өсөлтөд үзүүлэх нөлөө, эмэгтэйчүүдэд чиглэсэн нийгмийн хамгааллын хөтөлбөрийн үр нөлөө, хүйс, үндэс угсаа, анги зэрэг нийгмийн бусад асуудлын талаарх илүү гүнзгий судалгаа багтаж болно. Ийм төрлийн судалгаа нь эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн бодлого, хөндлөнгийн оролцооны урт хугацааны үр нөлөөний талаарх ойлголтыг өгнө.

Бодлогын үүднээс авч үзвэл, янз бүрийн салбарт эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжих жендэрийн мэдрэмжтэй бодлого, хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэх, бэхжүүлэх нь чухал юм. Бодлого боловсруулагчид үндэсний хөгжлийн төлөвлөгөөнд жендэрийн асуудлыг нэн тэргүүнд тавьж, бодлого боловсруулах, хэрэгжүүлэх, үнэлэх үйл явцад жендэрийн асуудлыг тусгасан байвал зохилтой. Үүнд шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн төлөөллийг нэмэгдүүлэх, эмэгтэйчүүдийн боловсрол, ур чадварыг хөгжүүлэхэд хөрөнгө оруулалт хийх, эмэгтэйчүүдийг эдийн засгийн хувьд чадавхжуулах, улс төрийн оролцоонд саад учруулж буй бүтцийн саад тотгорыг арилгахад чиглэсэн арга хэмжээ авах зэрэг багтана.

Практикт эмэгтэйчүүдийн оролцоо, эрх мэдлийг анхан шатны түвшинд дэмжих зорилтот арга хэмжээ, чадавхыг бэхжүүлэх санаачилгыг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Үүнд санхүүгийн хүртээмжтэй байх, зөвлөн туслах хөтөлбөр, бизнесийг хөгжүүлэх үйлчилгээгээр дамжуулан эмэгтэйчүүдийн бизнес эрхлэлтийг дэмжих, олон нийтийн хөгжлийн санаачилга, иргэний оролцоо, улс төрийн идэвхжил зэрэгт эмэгтэйчүүдийг сургах, манлайлах боломжийг олгох зэрэг багтаж болно. Мэдлэгийг дээшлүүлэх кампанит ажил, нийгмийг дайчлах хүчин чармайлт нь эмэгтэйчүүдийн тэгш бус байдал, ялгаварлан гадуурхалтыг хэвээр байлгаж буй хүйсийн хор хөнөөлтэй хэвшмэл ойлголт, соёлын хэм хэмжээг сөрөн зогсоход тусална.

Ерөнхийдөө судалгаа, бодлого, практикийн үр дагавар нь эмэгтэйчүүдийн оролцоо, эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхэд олон талт хандлагыг баримтлах нь чухал болохыг харуулж байна. Суурь саад бэрхшээл, сорилтуудыг шийдэж, судалгаа шинжилгээнд суурилсан бодлого, хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлж, бүх түвшинд оролцогч талуудыг татан оролцуулснаар эмэгтэйчүүдийн дэвшил, нийгэм-эдийн засгийн хөгжилд илүү хүртээмжтэй, тэгш, тогтвортой нийгмийг бий болгоно.

Судалгааны цаашдын чиглэл

Монгол улсад эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлснээр нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх үр нөлөөний талаарх судалгаа нь цаашдын судалгаа, эрэл хайгуул хийх хэд хэдэн чухал чиглэлийг тодорхойллоо. Жендэрийн тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх динамик байдал, тэдгээрийн нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд үзүүлэх нөлөөллийн талаарх ойлголтыг улам гүнзгийрүүлнэ. Тухайлбал,

Хүйс, үндэс угсаа, нас, нийгэм эдийн засгийн байдал зэрэг бусад нийгмийн онцлогтой огтлолцох байдлыг судлах. Эдгээр огтлолцсон өвөрмөц байдал нь эмэгтэйчүүдийн оролцоо, нөөц бололцоо, ахих боломжийг хэрхэн бүрдүүлж байгааг ойлгох нь илүү зорилтот, хүртээмжтэй бодлого, хөтөлбөрийг боловсруулахад бодит хувь нэмэр болно.

Үүн дээр нэмээд нийгмийн янз бүрийн салбар дахь эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн тодорхой арга хэмжээ, бодлогын үр нөлөөг үнэлэх хэрэгтэй. Үүнд эмэгтэйчүүдийн бизнес эрхлэх хөтөлбөр, улс төрийн төлөөлөл дэх жендэрийн квот, жендэрийн мэдрэмжтэй боловсрол, эрүүл мэндийн бодлого зэрэг санаачилгын үр дүн, үр нөлөөний нарийн үнэлгээ, кейс судалгаа, харьцуулсан дүн шинжилгээ хийх шаардлагатай гэж харлаа.

Үүнээс гадна, эмэгтэйчүүдийн оролцоо, эрх мэдлийн цаг хугацааны явцад гарсан өөрчлөлтийг хянаж, өөрчлөлтийн чиг хандлага, хэв маяг, хөдөлгөгч хүчийг тодорхойлох цуваа судалгаа хийх шаардлагатай байна. Ингэснээр, жендэрийн тэгш байдлыг хангахад ахиц дэвшил гаргахад дөхөм болж байгаа, эсвэл саад болж буй хүчин зүйлсийг тодруулахаас гадна эмэгтэйчүүдийн амьдрал, нийгэм-эдийн засгийн үр дүнд хөндлөнгөөс оролцох арга хэмжээ, бодлогын шинэчлэлийн урт хугацааны үр нөлөөний талаар үнэ цэнтэй ойлголтыг бий болгоно.

Монгол улсад эмэгтэйчүүдийн оролцоо, эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхэд технологи, дижитал инновацын үүргийг судлах хэрэгтэй. Үүнд эмэгтэй бизнес эрхлэгчдэд зориулсан дижитал бичиг үсгийн хөтөлбөр, мобайл банкны үйлчилгээ, онлайн платформ нь эдийн засгийг чадавхжуулахад үзүүлэх нөлөөг судлахаас гадна эмэгтэйчүүдийн идэвх, нөлөөлөл, нийгмийн өөрчлөлтийг дайчлах олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл, мэдээлэл, харилцаа холбооны технологи чадамжийг судлах зэрэг багтаж болно.

Уур амьсгалын өөрчлөлт, хотжилт, даяаршил зэрэг дэлхийн чиг хандлага, хөгжилд Монгол эмэгтэйчүүдийн оролцоо, эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхэд үзүүлэх нөлөөг судлах боломжтой. Эдгээр макро түвшний үйл явц нь жендэрийн динамиктай хэрхэн огтлолцож, эмэгтэйчүүдийн боломж, эмзэг байдал, тэсвэр хатуужлыг хэрхэн бүрдүүлж байгааг ойлгох нь жендэрийн тэгш байдал, тогтвортой хөгжлийг дэмжихэд илүү цогц, хөрсөн дээр буусан хандлагыг бий болгоно.

Дүгнэж хэлэхэд, дээр дурдсан судалгааны чиглэлүүд нь мэдлэгийг дээшлүүлэх, бодлого, практикийг таниулах, жендэрийн тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхэд эерэг өөрчлөлтийг бий болгох арга замыг санал болгож байна. Судлаачид эдгээр гол салбаруудад чиглэсэн судалгааг хийх замаар хүйс харгалзахгүйгээр бүх хүмүүст илүү хүртээмжтэй, эрх тэгш, гэрэлт ирээдүйг бий болгоход хувь нэмрээ оруулах болно.

Ж.Анарбат

Ашигласан эх сурвалж

Б.Цэнддоо. (2020). Монгол 11 үгээр. Улаанбаатар, Монгол: Нэпко хэвлэлийн газар.

Man, J. (2016). The Mongol Empire: Genghis Khan, His Heirs and the Founding of Modern China. Corgi.

Johnson, L. C. (2011). Women of the Conquest Dynasties: Gender and Identity in Liao and Jin China. University of Hawaii Press.

Morgan, D. (2007). The Mongols (2nd ed.). (270, Ed.) Wiley-Blackwell.

Weatherford, J. (2011). The Secret History of the Mongol Queens: How the Daughters of Genghis Khan Rescued His Empire (Reprint edition ed.). Crown.

Rossabi, M. (2010). The Mongols and Global History (Norton Documents Reader) (51295th Edition ed.). W. W. Norton & Company.

Жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангах тухай хууль (02 02, 2011). https://legalinfo.mn/mn/detail/253

Үндэсний хөтөлбөр батлах тухай (04 26, 2017). https://legalinfo.mn/mn/detail?lawId=12687

Жендэрийн үндэсний хороо. (2024, 03 15). Жендэрийн үндэсний хороо. Хорооны чиг үүрэг: https://www.ncge.gov.mn/хорооны-чиг-үүрэг

ҮСХ. (2023). Улс төрийн шийдвэр гаргах түвшин дэх эмэгтэйчүүд. Нийгмийн статистикийн газар. Улаанбаатар: ҮСХ.

Олон Улсын Хөдөлмөрийн байгууллага. (2011). Эмэгтэй ажиллагчдын эрх ба жендерийн тэгш байдлын лавлах. International Labour Organization: https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---asia/---ro-bangkok/---ilo-beijing/documents/publication/wcms_537372.pdf

Эмэгтэйчүүдийг алагчилах бүх хэлбэрийг устгах тухай конвенц (0912 18, 1979).

The Beijing Declaration (09 15, 1995). https://legalinfo.mn/mn/detail/1285

UNDP. (2015). Goal 5 Gender Equality. undp.org: https://www.undp.org/sustainable-development-goals/gender-equality

Олон Улсын Хөдөлмөрийн байгууллага. (2008). Тэгш байдлыг дэмжих: Адил тэгш цалин хөлсний хүйсээс үл хамаарах ажлын байрны үнэлгээ: алхам алхамаар гарын авлага. Женев: ОУХБ.

Б.Болдмаа. (2019). Монгол дахь эрчүүд, эмэгтэйчүүдийн цалингийн зөрүү. Улаанбаатар.

Нийгмийн бодлого хөгжил судалгааны хүрээлэн. (2022). Шийдвэр гаргах түвшин дэх эмэгтэйчүүдийн оролцооны талаарх олон нийтийн төсөөлөл. Улаанбаатар.

Эдийн засгийн бодлого, өрсөлдөх чадварын судалгааны төв. (2021). Бизнес эрхлэлт дэх жендэрийн статистикийн үнэлгээ.

Залуу судлаачдыг дэмжих сан. (2021). Эмэгтэйчүүдийн амьдралын чанар 2021. Улаанбаатар: ХБНГУ-ын Фридрих-Эбертийн Сангийн Монгол дахь суурин төлөөлөгчийн газар.

World Economic Forum. (2023). Global Gender Gap Report 2023. Geneva: World Economic Forum.

Central Asia Regional Economic Cooperation. (2021). Promoting Gender Equality in the Central Asia Regional Economic Cooperation Region: Technical Assistance Report. CAREC.

UNDP. (2018). Regional Organizations, Gender Equality and the Political Empowerment of Women.

European Commission. (2020). Gender economics in macroeconomic research.

Burkett, E. (2023). Successes and failures. britannica.com: https://www.britannica.com/topic/the-personal-is-political

Robinson, C., & Raechele Pope. (2023). Diversity, Democracy, and Social Justice in Education. In R. J. Tierney, F. Rizvi, & K. Ercikan (Eds.), International Encyclopedia of Education (4th Edition ed.). Elsevier Science.

Crompton, R. (2012). Gender inequality and the gendered division of labour. (J. Browne, Ed.) Cambridge University Press.

Coaston, J. (2019, 05 28). The intersectionality wars. Vox: https://www.vox.com/the-highlight/2019/5/20/18542843/intersectionality-conservatism-law-race-gender-discrimination

Feminist Economics. (2024). Feminist Economics. Feminist Economics: https://www.tandfonline.com/toc/rfec20/current

International Labour Organization. (2024). International Labour Organization. The care economy: https://www.ilo.org/global/topics/care-economy/lang--en/index.htm

Bhattacharya, T. (2017). Social Reproduction: What’s the big idea? Social Reproduction Theory Remapping Class, Recentering Oppression. London: Pluto Press.

Drydyk, J. (2013, 09 04). Empowerment, agency, and power. Journal of Global Ethics, 9(3), 249-262.

Steinmo, S. (2015, 03 26). Institutionalism. International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences (2nd), 181.

ҮСХ. (2024). 1212.mn. Статистикийн мэдээллийн нэгдсэн сан: https://www.1212.mn/mn