Энэхүү судалгааны ажлаар Монгол Улсын Татварын ерөнхий хуулийн бүтэц, агуулга, зарчим болон хэрэгжилтийн төлөв байдалд дүн шинжилгээ хийв. Татварын хуулиудын харьцуулсан эрх зүйн судалгаа, хяналт шалгалт, эрсдэлийн удирдлагын орчин үеийн зохицуулалтыг хамруулж, Татварын ерөнхий хуулийн бүтэц дэх логик уялдаа, агуулгын давхардал, практикийн хэрэгжилтийн зөрчлийг үнэлэн, сайжруулах боломжийг санал болгов.

Түрхүүр үгс: татварын тогтолцоо, Монголын татварын эрх зүй, Татварын ерөнхий хууль, татварын зарчим, эрх зүйн зохицуулалт, олон улсын татварын харьцуулалт, захиргааны хяналт, татвар төлөгчийн эрх, эрсдэлийн удирдлага.

Удиртгал

Энэхүү ажлын зорилго нь Татварын ерөнхий хууль, түүний бүтэц, агуулгыг шинжлэхэд оршино. Зөвхөн хууль зүйн талаас татварыг авч үзэх бус, нийгэм - эдийн засгийн хүчин зүйл, улс төрийн нөхцөл байдал, олон улсын туршлага зэргийг хослуулан судалж, Монгол Улсын татварын эрх зүйн хөгжилд үнэлэлт, дүгнэлт өгөх зорилго давхар агуулав.

Монгол Улсын Хууль зүйн нэвтэрхий толь бичигт татвар (tax) гэдэг нь төрөөс эдийн засгийн төлөөлөгчөөрөө заавал хураалгуулдаг хураамж гэж тодорхойлжээ. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 17 дугаар зүйлд “Монгол Улсын иргэн шударга, хүнлэг ёсыг эрхэмлэн дараах үндсэн үүргийг ёсчлон биелүүлнэ” гээд 17 дугаар зүйлийн 3-т “хуулиар ногдуулсан албан татвар төлөх;” гэж заасны дагуу хуулиар ногдуулсан албан татвар төлөх нь иргэний үндсэн үүрэг (УИХ, 1992). Үндсэн хуулийн энэхүү үүрэг нь хувийн эрх зүйн бус онцгой буюу нийтийн эрх зүйн шинжтэй үүрэг болох нь улсын ба төрийн эрх мэдлийн нийтийн эрх зүйн шинж чанараар нөхцөлдөж байгаа болно (С.Нарангэрэл, 2021).

Татвар нь санхүүгийн болон зохицуулалтын үндсэн чиг үүрэгтэй. Санхүүгийн чиг үүргийн хувьд татварын орлого нь төрөөс дэвшүүлэн тавьсан нийгмийн сайн сайхны төлөө зорилгыг шийдвэрлэх улсын зардлыг санхүүжүүлнэ. Харин зохицуулалтын чиг үүрэг нь төрөөс татварыг цуглуулж, түүнийг зарцуулснаар үндэсний орлогыг дахин хуваарилж, эдийн засгийн тодорхой хэсэг бүлэг төлөөлөгчдийн төлбөрийн чадварын эрэлтийн нэмэгдүүлж буюу багасгаж, хөрөнгө хуримтлуулах хөшүүргийг хүчтэй болгож буюу сулруулж, улмаар улс орны эдийн засгийн хурдасгуурт идэвхтэй нөлөөлөл үзүүлнэ. Татварын санхүүгийн бодлого нь улсын төсвийн орлогын хэсгийг бүрдүүлэн төрөөс хэрэгжүүлэх арга хэмжээний иж бүрдэл юм.

Монгол Улсад татварын тогтолцоог эрх зүйн үндэслэлтэйгээр зохицуулах, иргэд болон аж ахуйн нэгжийн татвар төлөх үүрэг, төрийн байгууллагуудын татварын хяналт, хэрэгжилтийн харилцааг хуульчлан тогтоосон гол эрх зүйн баримт бичиг нь Татварын ерөнхий хууль юм. Тус хууль анх 1993 онд батлагдсан бөгөөд түүнээс хойш олон удаа нэмэлт, өөрчлөлт орж, хамгийн сүүлийн шинэчилсэн найруулга нь 2019 оны 3 дугаар сарын 22-ны өдөр УИХ-ын 26 дугаар тогтоолоор батлагдаж, 2020 оны 1 дүгээр сарын 01-ний өдрөөс хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж эхэлсэн болно (УИХ, 2019). Өнөөдөр ч мөн татварын хуулийн шинэчлэлтийн асуудал тавигдаж, олны анхаарлыг татсан сэдвийн нэг болоод байна.

Хамгийн сүүлийн шинэчилсэн найруулгад татварын харилцааг орчин үеийн зах зээлийн нөхцөлд нийцүүлэн боловсронгуй болгох, татвар төлөгчийн эрхийг илүү тодорхой хамгаалах, хариуцлага тооцох механизмыг илүү оновчтой болгох зорилт тавьсан байдаг. Мөн цахим тайлагнал, мэдээллийн нэгдсэн тогтолцоог хуульчлан нэвтрүүлсэн нь шинэлэг өөрчлөлтийн нэг байжээ (Сангийн яам, 2019).

Татварын ерөнхий хуулийн зорилт ба үндсэн зарчим

ТЕХ-ийн зорилт нь Монгол Улсад татвар бий болгох, тогтоох, татвар төлөгчийг бүртгэх, татвар ногдуулах, тайлагнах, төлөх, хянан шалгах, хураах, хөнгөлөх, чөлөөлөх, суутган тооцох, буцаан олгох эрх зүйн үндсийг тогтоож, МТА, татвар төлөгч болон энэ хуулийн дагуу татварын албаны өмнө үүрэг хүлээсэн бусад этгээдийн эрх, үүрэг, хариуцлагыг тодорхойлон, тэдгээрийн хооронд үүсэх харилцааг зохицуулахад оршино гэж заажээ (УИХ, 2019). Энгийнээр хэлбэл, татварын тогтолцооны нэгдмэл эрх зүйн суурь тогтоомжийг тодорхойлох зорилготой ба зөвхөн татвар хураах процессоор хязгаарлагдахгүй, харин татварын харилцааны бүх үе шатыг хуульчлахад чиглэсэн байна.

Татварын хууль тогтоомж нь Монгол Улсын Үндсэн хууль, энэ хууль болон эдгээр хуультай нийцүүлэн гаргасан хууль тогтоомжийн бусад актаас бүрдэнэ. Монгол Улсын олон улсын гэрээнд татварын хууль тогтоомжоос өөрөөр заасан бол олон улсын гэрээний заалтыг дагаж мөрдөхөөр хуульд заажээ.

Манай улсад татвар бий болгох, тогтоох, ногдуулах, тайлагнах, төлөх, хяналт шалгалт хийх, хураах, хөнгөлөх, чөлөөлөх үйл ажиллагаанд зайлшгүй байх; тодорхой байх; шударга байх; үр ашигтай байх гэсэн үндсэн 4 зарчмыг баримтлахаар хуульчилжээ. Эдгээр зарчим нь татварын эрх зүйн харилцааг хэм хэмжээнд оруулах, итгэлцэл, хариуцлагыг бий болгох үндэс болдог. Зарчмуудыг хүснэгтэд тайлбарын хамт харуулав.

Хүснэгт 1 Татварын үйл ажиллагаанд баримтлах зарчим, товч тайлбар

Зарчим	Тайлбар
Зайлшгүй байх	Тодорхой нөхцөл бүрдсэн үед татвар төлөх үүрэг заавал биелэх ёстой.
Тодорхой байх	Татварын суурь, хэмжээ, төлөх хугацаа, аргачлал нь зөвхөн хуульд заасан үндэслэл, журмаар ногдуулна.
Шударга байх	Ижил нөхцөлд ижил татвар ногдуулах, ялгаварлалгүй.
Үр ашигтай байх	Татварын үйл ажиллагаа нь хэрэгцээг хангаж, нэмэлт зардал гаргахгүйгээр үр нөлөөтэй байна.

ТЕХ-д эдгээр үндсэн зарчмаас гадна өөр бүлэг, зүйл, хэсэг, заалтад туссан зарчим байна. Жишээлбэл, ил тод байдал, хариуцлага, мэдээллийн нууцлал, татвар төлөгчийн эрхийг хамгаалах зэрэг зарчим ТЕХ-ийн бүртгэл, шалгалт, маргаан шийдвэрлэлттэй холбоотой бүлэгт тусгагджээ[1].

Адам Смит 1776 онд бичсэн “Үндэсний баялаг” бүтээлдээ татварын тогтолцоонд тавигдах 4 үндсэн зарчмыг дэвшүүлсэн (Smith, 1776). Үүнд:

Шударга байх зарчим (Equity): Иргэн орлогынхоо хэмжээтэй пропорциональ байдлаар татвар төлөх ёстой.
Тодорхой байх зарчим (Certainty): Татвар төлөх хугацаа, хэмжээ, хэлбэр тодорхой байх ёстой.
Нөхцөл байдалд нийцсэн, уян хатан байх зарчим (Convenience): Татварыг иргэдийн төлөх боломж, орлогын урсгал, тухайн нөхцөл байдалтай нь уялдуулан, хамгийн хялбар, тохиромжтой хэлбэрээр хураах ёстой.
Үр ашигтай байх зарчим (Efficiency): Татвар хураах үйл явц нь хамгийн бага зардалтай, үр дүнтэй байх шаардлагатай.

Эдгээр нь XVIII зуунаас хойших татварын онолын суурь үзэл санаа болж, улмаар орчин үеийн татварын эрх зүйн үзэл баримтлалд хүчтэй нөлөө үзүүлсэн байдаг.

Онолын болон ТЕХ-д заасан татварын үйл ажиллагаанд баримтлах зарчмыг харьцуулбал, нийтлэг үндсэн үзэл санаанд тулгуурласан хэдий ч илэрхийллийн хэлбэр, хэрэглээний агуулга, эрх зүйн хүчин чадлын хувьд ялгаатай талууд ажиглагдана.

Адам Смит эдийн засгийн онолын суурь зарчмуудыг дэвшүүлсэн бөгөөд тэдгээр нь татварын тогтолцоо нь төр, иргэний хоорондын шударга, ойлгомжтой, зардал багатай харилцаа байх ёстой гэсэн философийг илэрхийлдэг. Харин ТЕХ-д заасан зайлшгүй байх, тодорхой байх, шударга байх, үр ашигтай байх зарчмууд нь ижил санааг агуулсан ч, эрх зүйн үүргийн хүрээнд хэн, юу хийх ёстойг тодорхойлсон хэм хэмжээний шинж чанартай.

Жишээлбэл, тодорхой байх зарчим нь онолын хувьд татвар төлөгч ойлгомжтой мэдээлэлтэй байх тухай бол, ТЕХ-д энэхүү зарчим нь зөвхөн хуульд заасан үндэслэл, аргачлалаар татвар ногдуулах шаардлагыг эрх зүйн үүрэг болгон хуульчилсан байна. Нөхцөл байдалд нийцсэн, уян хатан байх зарчим нь ТЕХ-д шууд тусгагдаагүй боловч, татвар төлөгчийн нөхцөл байдалд нийцүүлэн тайлагнах хугацаа, хэлбэрийг сонгох боломжийг хангах зохицуулалт (жишээлбэл, цахим тайлан, өр төлөх хөнгөлөлт) зэргээр илэрхий болж байна.

Иймээс эдгээр зарчим нь хоорондоо уялдаатай хэдий ч, Адам Смитийн онолын зарчмууд нь татварын системийн ёс зүй, эдийн засгийн үр нөлөөний талаас үндэслэл болж өгдөг бол ТЕХ-ийн зарчмууд нь түүнийг эрх зүйн хүрээнд хэрэгжүүлэх, хянах, хариуцлага тооцох механизмыг тодорхойлсон байдаг. Татварын тогтолцоог боловсронгуй болгоход эдгээр зарчим харилцан нөхөх, шинжлэх ухааны болон эрх зүйн интеграци бүхий үндэс суурь болж өгдөг.

Монгол Улсын татвар

Албан татвар гэж хууль тогтоомжийн дагуу аливаа этгээдийн орлого, хөрөнгө, бараа, ажил, үйлчилгээнд тодорхой хугацаанд тогтоосон хувь, хэмжээгээр ногдуулж, хариу төлбөргүйгээр төсөвт төвлөрүүлж байгаа мөнгөн хөрөнгийг хэлнэ. Монгол Улсын татвар нь албан татвар, төлбөр, хураамжаас бүрдэнэ.

Улсын төсөвт төвлөрөх татварын орлого нь тухайн жилийн улсын төсвийн үндсэн эх үүсвэрийг бүрдүүлдэг бөгөөд татварын суурь[2] нь аж ахуйн нэгж, иргэдийн орлого, хэрэглээ, өмч зэрэгт тулгуурладаг.

Монгол Улсад одоогоор хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй татварын төрлийг дараах байдлаар ангилж болно. Үүнд:

Орлогын татвар: аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар, хувь хүний орлогын албан татвар;
Хэрэглээний татвар: НӨАТ, онцгой албан татвар;
Өмчийн татвар: газрын төлбөр, үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татвар;
Байгалийн нөөц ашигласны төлбөр болон бусад хураамж.

Монгол Улсад нийт 30 төрлийн татвар байна. Татварыг ТЕХ, тухайн татварын төрлийг зохицуулсан салбар хуулиар нарийвчлан зохицуулалт хийдэг.

Татварыг захиран зарцуулах төрийн байгууллагын байдлаас шалтгаалан улсын татвар, орон нутгийн татвар гэж ангилна. Түүнчлэн татварын суурийг тодорхойлох аргаас шалтгаалан шууд болон шууд бус татвар байна. Шууд татвар гэдэг нь хувь хүн, хуулийн этгээдэд орлогын татвартай адил ногдуулж байгаа татвар буюу зөвхөн татвар ногдох орлого, эд хөрөнгө эзэмшиж, ашиглаж байгаа этгээдэд ногдуулах татвар юм. Харин шууд бус татвар гэдэг нь НӨАТ, онцгой татвар, тэмдэгтийн хураамж зэрэг бараа, үйлчилгээ, худалдаа арилжааны баримт, өртөгт шингэсэн татвар төлөгчид шууд оногддоггүй татвар юм. Бодит байдал дээр хэрэглэгч шууд бус татварыг бүтээгдэхүүний үнэ дээр нэмж төлдөг тул шууд бус татвар үнийг хөөрөгдөх магадлалтай.

Татварыг зөвхөн УИХ татварын хуулиар бий болгох[3], тогтоох, өөрчлөх, хөнгөлөх, чөлөөлөх, хүчингүй болгох, татварын хувь, хэмжээ болон татварын суурийг бууруулах эрхтэй. Улмаар татварын хувь хэмжээг УИХ, түүний эрх олгосноор Засгийн газар болон аймаг, сум, дүүргийн ИТХ тогтооно.

Түүнчлэн, татварын байгууллагын зүгээс татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлтийн бодлогыг нийгмийн эмзэг бүлэг, хөрөнгө оруулагчдын тогтвортой байдлыг хангах, бүс нутгийн хөгжлийг дэмжих зорилгоор хэрэгжүүлдэг. Тухайлбал, тогтворжуулах гэрчилгээ, хөрөнгө оруулалтын урамшууллын механизм, чөлөөт бүсийн татварын хөнгөлөлт зэргийг дурдаж болно. Хөрөнгө оруулалтын төсөл хэрэгжүүлэх хуулийн этгээдийн татварыг орчныг Хөрөнгө оруулалтын хууль, Цөмийн энергийн тухай хуульд заасны дагуу тогтоож болох ба чөлөөт бүсэд мөрдөх татварын тусгай дэглэмийг Чөлөөт бүсийн тухай хуулиар тогтооно.

Монгол Улсын татварын тогтолцоо нь эдийн засгийн чадавх, зах зээлийн тогтвортой байдал, нийгмийн тэнцвэрт байдлыг хангах үндсэн зорилготой бөгөөд эрх зүйн хувьд ТЕХ-д суурилсан, татварын онцлог төрлөөр батлагдсан салбар хуулиудтай харилцан уялдаа бүхий бүтэцтэй оршиж байна.

Мөн татвар төлөх хугацааг сунгах, төлбөрийг хэсэгчлэн хувааж төлөх боломжоор татвар төлөгчийг хангах зохицуулалт нь ТЕХ-ийн 11 дүгээр зүйлийн 11.3 болон 11.4-т тусгагдсан байдаг. Энэхүү уян хатан зохицуулалт нь татвар төлөгчийг санхүүгийн дарамтад оруулахгүйгээр үүргээ биелүүлэх боломжийг бүрдүүлж, улмаар татварын өр, алданги, торгуулийн эрсдэлийг бууруулах ач холбогдолтой. Нөгөө талаас, төрийн зүгээс уян хатан арга хэмжээ авч байгаа нь захиргааны хүнд суртал, итгэл алдах явдлыг бууруулах, татварын ёс зүйн соёлыг төлөвшүүлэхэд хувь нэмэр оруулна. Иймд энэхүү бүлгийн хэрэгжилт нь иргэн ↔︎ төрийн хоорондын эрх зүйн тэнцвэрт харилцааг дэмжих, итгэлцлийг гүнзгийрүүлэхэд чухал суурь нөхцөл болно.

Өмнө нь дурдсанчлан, татварын хувь хэмжээ, түүний өөрчлөлтийг УИХ, мөн эрх олгосны дагуу орон нутгийн ИТХ тогтоох бүрэн эрхтэй. Сүүлийн жилүүдэд, ялангуяа Улаанбаатар хотын түвшинд орон нутгийн татварын хувь хэмжээг нэмэгдүүлэх шийдвэрүүд олны анхааралд өртөж, иргэдийн бухимдлыг төрүүлэх боллоо. Тухайлбал, авто зам ашигласны төлбөрийг нэмэгдүүлэх тухай шийдвэр нь хотын хэмжээнд өргөн хэрэглээнд нөлөөлсөн жишээ юм.

Эдийн засгийн онолын үүднээс авч үзвэл, татварын хувь хэмжээг нэмэгдүүлэх бодлого нь хямралын үед эдийн засгийн идэвхжилийг дэмжих бус, харин бууруулах эрсдэлтэй байдаг. Кейнсийн эдийн засгийн онолд эдийн засаг хямралтай үед төрөөс татварын ачааллыг багасгаж, хэрэглээг дэмжих бодлого баримтлах ёстойг онцолдог. Гэтэл Монгол Улсад хямралын үед татвар нэмэгдүүлж буй нь эдийн засгийн идэвхжилийг сааруулах, хэрэглэгчдийн зардлыг бууруулах бус, эсрэгээрээ өсгөх сөрөг нөлөө үүсгэж байна. Ийм нөхцөлд татварын бодлого нь төсвийн орлогыг нэмэгдүүлэх богино хугацааны зорилготой боловч, эдийн засгийн тогтвортой өсөлт, татварын суурийг өргөтгөх урт хугацааны хэтийн зорилготой уялдаагүй байна.

Иймд татвар нэмэх бодлого, ялангуяа орон нутгийн түвшинд хэрэгжиж буй өөрчлөлт нь эдийн засгийн нөхцөл байдал, хэрэглэгчдийн төлбөрийн чадвар, нийгмийн тэнцвэрт байдлыг харгалзан бодлого, судалгаа, олон нийтийн оролцоонд тулгуурласан байдлаар шийдвэрлэгдэх шаардлагатай байна. Үүний тулд орон нутгийн татварын бодлогын хүрээнд ИТХ-ын бүрэн эрх, хяналтын тогтолцоо, олон нийтийн оролцоог уялдуулсан бодлогын шинэчлэл хийх шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байна.

Татвар төлөгчийн эрх, үүргийн зохицуулалт

Татвар төлөгч (tax payer) гэж татварын хууль тогтоомжийн дагуу татвар төлөх үүрэг бүхий этгээд, эсхүл суутган төлөгчийг, харин суутган төлөгч гэж тухайн төрлийн татварын хуулийн дагуу татвар төлөгчийн төлөх татварыг суутгаж, төсөвт шилжүүлэх, тайлагнах үүрэг бүхий этгээдийг хэлнэ. Тодруулбал, Монгол Улсын иргэн; тус улсын нутаг дэвсгэрт байгаа гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүн, Монгол Улсад орлого олж байгаа оршин суугч бус этгээд; тус улсын нутаг дэвсгэрт оршин байгаа дотоод, гадаадын аж ахуйн нэгж, байгууллага, сан, Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт оршин байрладаггүй боловч тус улсад орлого олж байгаа хуулийн этгээд; тус улсад орлого олж байгаа гадаадын аж ахуйн нэгж, байгууллагын төлөөлөгчийн газар болно.

ТЕХ нь татвар төлөгчийн эрх, үүргийг тусгай бүлэгт зохицуулж, тэдгээрийн эрх зүйн байдлыг тодорхойлоход чухал ач холбогдол өгсөн байдаг. Тус хуулийн 3 дугаар бүлэгт татвар төлөгчийн үндсэн эрх, татварын нууцлалын баталгаа, үүрэг, эдгээр үүргийг хүлээлгэх хугацаа, үүрэг дуусгавар болох болон шилжих нөхцөл, хөөн хэлэлцэх хугацааг тодорхой зааж өгсөн байна. Тухайлбал, татвар төлөгч нь өөрт хамаарах татварын хэмжээ, тайлангийн хугацаа, төлөх нөхцөлийн талаарх мэдээлэл авах, тайлангийн алдааг залруулах, хяналт шалгалтын үед тайлбар өгөх, өөрийгөө өмгөөлөх, гомдол гаргах зэрэг үндсэн эрхтэй. Хуульд заасан татвар төлөгчийн үндсэн эрхийг хүснэгтлэн харуулав.

Хүснэгт 2 Татвар төлөгчийн эрх

Д/д	Эрхийн товч агуулга
1	татварын хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлэх, татвар төлөгчийн эрхээ эдэлж, үүргээ биелүүлэхтэй холбогдсон мэдээлэл, зөвлөгөө, чиглэл, татвар ногдуулах, төлөх, тайлагнах журам, аргачлал, маягтыг татварын алба, татварын улсын байцаагчаас авах;
2	татварын хууль тогтоомжид заасан хөнгөлөлт эдлэх, татвараас чөлөөлөгдөх;
3	хууль тогтоомжийн дагуу татвар төлөх хугацааг сунгуулах;
4	илүү төлсөн татварыг буцаан авах, суутган тооцуулах, алданги тооцон нэхэмжлэн авах;
5	эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлоо биечлэн болон итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч, мэргэшсэн зөвлөхөөрөө дамжуулан хамгаалах, төлөөлүүлэх, татварын хяналт шалгалтад биечлэн байлцах;
6	татварын албанаас гаргасан татварын акт, бусад баримт бичигтэй танилцах, үндэслэлгүй буюу хуульд нийцээгүй гэж үзвэл уг шийдвэрийг хүлээн авснаас хойш 30 хоногийн дотор захиргааны болон шүүхийн журмаар гомдол гаргах;
7	татвар ногдуулалт, төлөлт, хяналт шалгалтын дүнгийн талаар тайлбар авах буюу өгөх;
8	татварын хууль тогтоомжийг дагаж мөрдөхийг татварын алба, татварын улсын байцаагчаас шаардах, татварын албаны хууль бус шийдвэр, үйлдлийн улмаас учирсан хохирлыг хуульд заасан журмын дагуу нөхөн төлүүлэх;
9	татварын алба, татварын улсын байцаагчийн хууль бус ажиллагаа болон шийдвэрт холбогдох гомдлыг түүнийг шууд захирдаг болон дээд шатны албан тушаалтанд, түүнчлэн шүүхэд гаргах. Ийнхүү гомдол гаргасан нь ногдуулсан татвар, торгууль, алдангийг төлөхийг зогсоох үндэслэл болохгүй;
10	татварын хууль тогтоомжоор ногдсон үүргээ биелүүлэх, эрхээ эдлэх талаар хуулиар зөвшөөрөгдсөн итгэмжлэгдсэн нягтлан бодогч, татварын зөвлөхийн туслалцаа, зөвлөгөө авах;
11	хөрөнгө оруулалтын хууль тогтоомжид заасны дагуу тогтворжуулах гэрчилгээ авсан бол уг гэрчилгээ хүчинтэй байх хугацаанд хувь, хэмжээг нь тогтворжуулсан татварыг тогтворжуулсан хувь, хэмжээнээс илүү хэмжээгээр төлөхгүй байх;
12	хууль тогтоомжид заасан бусад эрх.

ТЕХ-ийн 12.1.1-д “татварын хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлэх, татвар төлөгчийн эрхээ эдэлж, үүргээ биелүүлэхтэй холбогдсон мэдээлэл, зөвлөгөө, чиглэл, татвар ногдуулах, төлөх, тайлагнах журам, аргачлал, маягтыг татварын алба, татварын улсын байцаагчаас авах;” эрхийг баталгаажуулсан ч, энэ заалт хэрэгжих практикт тодорхой зөрчил ажиглагддаг. Тухайлбал, татварын алба нь хяналт шалгалтад татвар төлөгчийг хамруулахдаа эрсдэлийн үнэлгээний нарийвчилсан шалгуур, тооцооллын үндэслэл, үнэлгээний мэдээллийг тухайн татвар төлөгчид ил тод мэдээлэхгүй байх тохиолдол элбэг.

Ийнхүү эрсдэлийн үнэлгээний шалгуур нууцлагдмал байх нь татвар төлөгчийн мэдээлэл авах эрх, урьдчилан мэдэгдэх зарчим, өөрийгөө өмгөөлөх боломжийг бодит утгаар нь хэрэгжүүлэхэд хүндрэл учруулдаг. Энэ байдал нь ТЕХ-ийн зорилго болох ил тод байдал, итгэлцэлд суурилсан харилцааг хангах зарчимтай харшлах нөхцөлийг бий болгодог. Татварын байгууллагын мэдээлэл өгөх үүргийг бүрэн хэрэгжүүлэхгүй байх нь нэг талаас эрх зүйн тодорхой бус байдал, нөгөө талаас төр ↔︎ иргэний хүлээлт, хариуцлагын тэнцвэрт байдалд сөргөөр нөлөөлдөг.

Олон улсын жишээгээр авч үзвэл, ЭЗХАХБ-аас тодорхойлсон “Taxpayer Bill of Rights”-д заасан гол зарчмуудын нэг нь татвар төлөгч эрсдэлийн шалгуур, шийдвэр гаргалтын үндэслэлээ мэдэх эрхтэй байх тухай юм. Хэрэв Монголын хуулиар мэдээллийг нээлттэй байлгах боломжийг хязгаарлах шаардлага байлаа ч, эрх, үүргийн тэнцвэрт байдал, шударга захиргааны зарчмыг баримтлан татвар төлөгчид тодорхой мэдээллийг өгөх, эсвэл тайлбар өгөх хэлбэрээр сургамжтай харилцааг бий болгох шаардлага улам бүр нэмэгдэж байна.

Мөн татвар төлөгчийн мэдээлэл нь хуулиар хамгаалагдсан нууц байх ёстойг ТЕХ-ийн 13.6.1, 13.6.2-т зааснаар хуульчлан баталгаажуулсан. Гэсэн хэдий ч, практикт энэхүү зарчмыг хэрэгжүүлэх явцад зөрчил үүсэх эрсдэл ажиглагдаж байна. Жишээлбэл, сайн татвар төлөгчийг олон нийтэд зарлаж, урамшуулах зорилгоор тухайн этгээдийн нэр, төлсөн татварын хэмжээ зэргийг зарим тохиолдолд хэвлэл мэдээллээр нээлттэй мэдээлдэг. Хэдийгээр энэ нь тухайн татвар төлөгчөөс бичгээр зөвшөөрөл авч, хуулийн хүрээнд хийгдэж болзошгүй ч, мэдээлэл цацагдах хүрээ, ашиглалтын зорилго нь тодорхойгүй, баталгаажаагүй тохиолдолд нууцлалын зарчим алдагдах эрсдэлтэй.

Мөн Татварын албаны дотоод зохион байгуулалт, ангиллын дагуу тухайн тайлант хугацаанд их хэмжээний татвар төлсөн этгээдийг том татвар төлөгчийн жагсаалтад бүртгэж, дараагийн тайлант хугацаанд төлөлт багассантай уялдан дахин энгийн татвар төлөгч гэсэн бүртгэл рүү буцаах зэрэг ангиллын өөрчлөлт нь татвар төлөгчийн эдийн засгийн байдал болон санхүүгийн мэдээллийг тодорхой хэмжээнд ил тод болгох, улмаар гуравдагч этгээд, төрийн байгууллагууд болон хэвлэл мэдээлэлд мэдээлэл алдагдах эрсдэлийг дагуулж болзошгүй юм. Энэ нь хуулиар баталгаажуулсан мэдээллийн нууцлалын зарчимд нийцэхгүй байж болох бөгөөд татвар төлөгчийн эрхийг хамгаалах бодит зохицуулалтын хэрэгцээг илэрхийлж байна.

Энэ утгаараа, Европын Холбооны Ерөнхий мэдээлэл хамгаалалтын журам (GDPR)-д тодорхойлсон мэдээллийг зөвхөн зайлшгүй, тодорхой зорилгоор цуглуулах, гуравдагч этгээдэд дамжуулах бол урьдчилсан тодорхой зөвшөөрөл шаардлагатай “data minimization”, “purpose limitation” гэсэн зарчмууд нь Монгол Улсын татварын мэдээллийн хамгаалалт, хяналтын бодлогын түвшинд суулгах ёстой эрх зүйн стандартын нэг болж байна (European Union, 2016). ТЕХ-д мэдээллийн хамгаалалтын суурь агуулгыг тусгасан боловч, дижитал нийгмийн нөхцөлд нарийвчилсан зохицуулалт, техникийн баталгаагүй орхигдуулж байгаа нь эрх зүйн шинэчлэлийн дараагийн шатанд анхаарал хандуулах асуудал хэмээн дүгнэж болно.

ТЕХ-ийн 13.4-т “Татвар төлөгчийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хамгаалах, эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор дараах мэдээллийг татварын асуудал хариуцсан төрийн захиргааны байгууллага татвар төлөгчийн зөвшөөрөлгүйгээр жагсаалт хэлбэрээр албан ёсны цахим хуудсанд нийтэлж, олон нийтэд мэдээлнэ:” гээд 13.4.1-т “санхүүгийн баримтыг хуурамчаар үйлдсэн эсэх нь хууль хяналтын байгууллагаар хянан шалгагдаж байгаа татвар төлөгчийн нэр, татвар төлөгчийн дугаар, шалгагдаж байгаа асуудлын талаарх мэдээллийг хууль хяналтын байгууллагаас мэдээлэл ирсэн тухай бүрд;” гэж татварын захиргааны байгууллага татвар төлөгчийн зөвшөөрөлгүйгээр олон нийтэд мэдээлэх боломжтой зохицуулалт тусгагдсан.

Гэвч энэ нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 14-т заасан “…Гэм буруутай нь хуулийн дагуу шүүхээр нотлогдох хүртэл хэнийг ч гэмт хэрэг үйлдсэн гэм буруутайд тооцож үл болно…” гэсэн зарчимтай зөрчилдөх магадлалтай. Хууль хяналтын байгууллага шалгаж буй нь тухайн этгээдийг буруутайг батлах үндэслэл биш бөгөөд ийм шатанд мэдээллийг олон нийтэд нийтлэх нь хувийн мэдээллийг хамгаалах эрх, нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг хамгаалуулах эрх зэрэг хүний эрхийн үндсэн баталгааг зөрчиж буй үйлдэл мөнөөс мөн.

Олон улсын жишигт, тухайлбал Европын хүний эрхийн шүүхийн шийдвэрүүдэд төрийн байгууллага шалгагдаж буй этгээдийг олон нийтэд шууд зарласнаар нэр хүнд, хувь хүний нууцыг зөрчсөн гэж үзэн хүний эрхийн зөрчилд тооцсон байдаг. Иймд ТЕХ-ийн энэ заалтыг гэм бурууг шүүх эцэслэн тогтоосон нөхцөлд л нийтлэх зохицуулалтаар хязгаарлаж, энэ мэтчилэн заалт байгааг хүний эрхийг хангах чиглэлд өөрчлөх шаардлагатай байна.

Эрх, үүргийн харьцааны хувьд татвар төлөгч нь хуулиар ногдуулсан татварын тайлан гаргах, хугацаанд нь төлөх, мэдээлэл үнэн зөв гаргах, хяналт шалгалтад хамрагдах зэрэг үүргийг хүлээнэ. Гэвч эдгээр үүрэг хэрэгжих явцад татварын байгууллагын зүгээс ил тод байдал, мэдээлэл хүргэх чадвар, урьдчилан мэдэгдэх хяналтын зарчим хангагдахгүй байх, эсвэл татвар төлөгчийн мэдээллийг хуульд заасан хамгаалалтгүйгээр ашиглах тохиолдол гарч болзошгүй нь эрх, үүргийн зохистой харьцаанд эргэлзээ төрүүлдэг.

Практик хэрэгжилтийн хувьд, ТЕХ-ийн заалтууд нь онолын түвшинд тодорхой, зарчмын хувьд зөв боловч амьдрал дээр хэрэгжих шатанд олон сорилт тулгарч буйг судалгаа болон практик баримтууд харуулдаг. Тухайлбал, аймаг, орон нутгийн түвшинд татварын байгууллагын ажилтнуудын хууль хэрэглэх мэдлэг, мэдээллийн технологийн дэд бүтцийн хангалтгүй байдал, татвар төлөгчидтэй харилцах арга зүйн зөрүү зэрэг нь эрхээ хэрэгжүүлэх нөхцөлийг хязгаарладаг.

Мөн хяналт шалгалтын үр нөлөөтэй холбоотойгоор зарим тохиолдолд татварын байгууллагаас илүүтэйгээр эрх хэрэгжүүлэх биш, үүрэг ноогдуулах тал давамгайлсан хандлага ажиглагдаж байна. Энэ нь татварын нийтийн эрх зүйн шинж ба улсын сан хөмрөг, төрийн санхүүгийн бүрэн эрхт байдал нь татварыг хууль тогтоох замаар тогтоон тодорхойлох, түүнийг заавал ба албадан гаргуулах, татварын үүрэг нэг талын шинжтэй байдагтай холбогдоно. Татвар нь улс оршин тогтнох зайлшгүй чухал нөхцөл учраас татвар төлөх нь Монгол Улсын Үндсэн хуулиар бэхжүүлсэн үүрэг, бүх татвар төлөгчдөд төрийн ямар ч эргэлзээгүй шаардлага болон тавигдана.

Татвар төлөгч тухайн хөрөнгийг захиран зарцуулах эрхгүй бөгөөд заавал хуулиар тогтоосон хэмжээгээр төрд тушаах үүрэгтэй бөгөөд тэрхүү хэмжээний мөнгийг улсын төлөө тогтмол хураалгах үүрэгтэй ба өөрөөр хандвал хуулиар хамгаалагдсан бусдын болон төрийн эрх, ашиг сонирхлыг зөрчих болно. Татвар хураах нь Үндсэн хуулийн нийтийн эрх зүйн үүргээс үүдсэн эд хөрөнгийн хэсгээс гаргуулах хууль ёсны авалт юм (С.Нарангэрэл, 2021).

Хэдий тийм боловч ТЕХ-д тусгагдсан эрх, үүргийн зохицуулалтыг хэрэгжүүлэхэд ил тод, хоёр талын хариуцлагыг тэнцвэржүүлсэн, мэдээлэл төвтэй, урьдчилан сэргийлэхэд чиглэсэн хандлагыг төрийн байгууллагуудын түвшинд илүү гүнзгий төлөвшүүлэх шаардлагатай байна.

Олон улсын жишээнд, ЭЗХАХБ-аас тодорхойлсон “Taxpayer Bill of Rights”-д татвар төлөгчийн мэдээлэл авах эрх (right to be informed), давж заалдах эрх (right to appeal), хувийн нууцыг хамгаалуулах эрх (right to privacy) зэрэг үндсэн эрхийг заасан байдаг. Эдгээр зарчим нь Монгол Улсын ТЕХ-д туссан эрх зүйн тодорхой байдал, ил тод байдал, мэдээллийн нууцлал, гомдол гаргах боломж зэрэг зохицуулалттай уялдаатай боловч, хэрэгжилтийн түвшинд системтэй хандлага, институтийн чадамж хангалтгүй байгаа нь олон улсын жишигт бүрэн дүйцэхүйц түвшинд хүрэхэд бэрхшээлтэй хэвээр байгааг харуулж байна.

Олон улсын татварын хамтын ажиллагаа, татвараас зайлсхийхийн эсрэг ерөнхий дүрэм

Монгол Улс дэлхийн эдийн засгийн харилцан хамаарал нэмэгдэж, гадаадын хөрөнгө оруулалт, хил дамнасан санхүүгийн урсгал идэвхжиж буй өнөө үед олон улсын татварын хамтын ажиллагаанд идэвхтэй оролцож, олон улсын жишигт нийцсэн татварын зохицуулалтыг эрх зүйн хүрээнд бүрдүүлэх шаардлагатай тулгарч байна. Энэхүү шаардлагын хүрээнд ТЕХ-ийн 4 дүгээр бүлэгт Олон улсын татварын хамтын ажиллагаа, татвараас зайлсхийхийн эсрэг ерөнхий дүрэм гэсэн зохицуулалтыг тусгажээ.

Тус бүлэг нь Монгол Улс олон улсын татварын гэрээ, хэлэлцээрийн дагуу гадаадын улс орнуудтай хамтран ажиллах, мэдээлэл солилцох, татвараас зайлсхийх болон ашиг шилжүүлэхийн (Base Erosion and Profit Shifting - BEPS) эсрэг бодлогыг хэрэгжүүлэх эрх зүйн үндсийг тодорхойлсон байна. Ялангуяа татварын мэдээлэл солилцоо, харилцан тохиролцох журам, хосолмол татварын асуудлыг шийдвэрлэх механизм зэргийг хуульчилж өгсөн нь онцлог юм.

ТЕХ-ийн энэ бүлэг нь олон улсын татварын зохицуулалтыг нэгтгэн тусгасан анхны цогц зохицуулалт бөгөөд олон улсын татварын эрх зүйн шинэ хандлага болох татварын ил тод байдал, мэдлэгийн суурь, эрсдэлийн үнэлгээ, хариуцлагын зарчмуудыг шингээх оролдлого хийснийг харуулж байна. Монгол Улс Олон улсын ЭЗХАХБ, НҮБ, Ази-Номхон далайн орнуудын форум зэрэг байгууллагын зөвлөмж, аргачлалд тулгуурласан зохицуулалтыг ТЕХ-д нэвтрүүлсэн нь энэхүү бүлгээр илэрхий болж байна.

Гэсэн хэдий ч тус бүлгийн агуулгыг авч үзвэл, ерөнхий дүрэм гэх нэршил дор нарийн төвөгтэй техникийн болон процедурын зохицуулалтуудыг хамарсан нь хэрэглээний хувьд ойлгомжгүй байдал үүсгэж болзошгүй. Жишээлбэл, мэдээлэл солилцоо, харилцан тохирох журам, хосолмол татварын зохицуулалтыг нэг бүлэгт хамруулснаар эрх зүйн логик дараалал, хэрэглээний оновчтой байдал алдагдах эрсдэлтэй байна. Иймд энэхүү бүлгийг дэд бүлгүүдэд хуваан, ангилал, асуудлын хүрээгээр нь илүү тодорхой, системтэй байдлаар зохион байгуулах нь зүйтэй.

Түүнчлэн, практик хэрэгжилтийн түвшинд олон улсын мэдээлэл солилцоо, хосолмол татварын маргааныг шийдвэрлэх механизм нь одоогоор бүрэн төлөвшөөгүй, техникийн болон хүний нөөцийн чадамжийн дутагдалтай хэвээр байна. Үүний зэрэгцээ олон улсын нийцэл, итгэлцлийн орчныг бүрдүүлэхэд шаардлагатай санхүү, мэдээлэл технологийн дэд бүтцийг шинэчлэх, татварын улсын байцаагч, шинжээчийн чадавхыг бэхжүүлэх асуудал нэн чухал юм.

Иймээс ТЕХ-ийн 4 дүгээр бүлгийг хэрэгжүүлэхэд илүү нарийвчилсан заавар, тайлбар, аргачлал боловсруулах, олон улсын туршлагад нийцсэн хэрэгжилтийн механизмыг нэвтрүүлэх, мөн холбогдох дэд бүтэц, чадамжийг үе шаттайгаар бүрдүүлэх нь зүйтэй гэж дүгнэж болно.

Татварын ногдлыг тодорхойлох, татвар хураах зорилгоор хэрэгжүүлэх нийтлэг ажиллагаа

ТЕХ-ийн 5 дугаар бүлэгт татварын ногдлыг тодорхойлох, татвар хураах зорилгоор хэрэгжүүлэх нийтлэг ажиллагааг тусгайлан зохицуулсан. Тус бүлэгт татварын албан ёсны үйл ажиллагааны хүрээнд татвар ногдуулахаас өмнө буюу урьдчилан сэргийлэх зорилготой мэдээлэл цуглуулах, үнэлгээ хийх, үзлэг, тооллого, шалгалт хийх, тайлангийн баримт, агуулах, байршлыг шалгах зэрэг арга хэмжээг нарийвчлан тусгасан байна.

Эдгээр ажиллагаа нь татварын ногдуулалт, хураалтын суурь үндэслэлийг тодорхойлоход чиглэсэн бөгөөд зөвхөн хяналт шалгалтын үеэр бус, тогтмол хэлбэрээр хэрэгжих ёстойг хуульчилжээ. Татварын албаны үйл ажиллагааны үр нөлөөг дээшлүүлэх, татварын суурийг өргөтгөх, эрсдэлийн удирдлагыг сайжруулах, мэдээллийн чанар, үнэн зөв байдалд хяналт тавих зорилго агуулсан тус бүлгийн зохицуулалт нь орчин үеийн татварын захиргааны чиг хандлагатай нийцэж байна.

Мөн тус бүлэгт заасан ажиллагааг хэрэгжүүлэхдээ татварын улсын байцаагч нь татвар төлөгчтэй харилцахдаа хуулийн дагуу зөвшөөрөл авах, үзлэг, шалгалтыг баримтжуулах, нээлттэй мэдээлэх үүрэгтэйг тодорхой заасан. Энэ нь ТЕХ-ийн ил тод байдал, хариуцлагын зарчимтай уялдаж буй зохицуулалт юм.

Гэвч практикт мэдээлэл цуглуулах, үзлэг хийх явцад татварын байгууллагын ажилтны арга зүйн нэгдмэл байдал, сургалт, аргачлалын дутагдал, бүс нутгийн татварын нэгжийн чадамжийн ялгаа, техник тоног төхөөрөмжийн хүртээмж зэрэг олон хүчин зүйл асуудал дагуулж байна. Мөн үзлэг хийх нөхцөл, шалгуур тодорхойгүй, мэдээлэл цуглуулах аргачлал нийтлэг бус байдалтай байгаа нь татвар төлөгчдийн эрх зүйн баталгааг сулруулах, татварын маргаан үүсгэх шалтгаан болж байна.

Тус бүлэгт онцгойлон анхаарал татах зохицуулалтууд байна, тухайлбал “татвар төлөгчийн төлбөл зохих татварын хэмжээг тодорхойлох, үйлдвэрлэл, үйлчилгээний хэмжээ, орлого, зардлыг тогтоох зорилгоор ажлын зураг авалтыг урьдчилан мэдэгдэж, эсхүл мэдэгдэхгүйгээр хийх” тухай заалт юм.

Энэхүү зохицуулалт нь олон улсын жишигтэй харьцуулахад хязгаарлалт багатай, илүү өргөн агуулгатай хэрэгжих нөхцөлийг бүрдүүлж болзошгүй. Жишээлбэл, ЭЗХАХБ-ын “Model Taxpayer Charter” болон “Tax Administration” тайланд зааснаар татварын байгууллагын хяналт шалгалтын үйл ажиллагаа нь аль болох урьдчилан мэдэгдэж, татвар төлөгчийн эрхийг хүндэтгэн хэрэгжих зарчимтай байдаг. Зөвхөн онцгой, хуульд тусгайлан заасан тохиолдолд л урьдчилан мэдэгдэхгүйгээр үзлэг хийхийг зөвшөөрдөг (OECD, 2024).

Тэгвэл Монгол Улсад хэрэгжиж буй энэхүү зохицуулалтын хүрээнд урьдчилан мэдэгдээгүй зураг авалтад үндэслэн татвар ногдуулах нь эрх зүйн чадамжтайд тооцогдох эсэх нь эргэлзээ дагуулах зохицуулалтын нэг болж байна. Захиргааны ерөнхий хуульд захиргааны үйл ажиллагаанд баримтлах тусгай зарчим буюу 4 дүгээр зүйлийн 4.2.1-д “хуульд үндэслэх;”, 40 дүгээр зүйлийн 40.2.3-т “захиргааны актыг гаргах бодит нөхцөл байдал, хууль зүйн үндэслэлийг заах;”, 44 дүгээр зүйлийн 44.1-т “Оролцогч захиргааны актаар бий болсон эрх, үүргийн талаар тайлбар хүсвэл захиргааны байгууллага амаар, эсхүл бичгээр, эсхүл цахим хэлбэрээр тайлбарлах үүрэгтэй.” гэж заасны дагуу, иргэний эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хязгаарлаж буй аливаа шийдвэр, арга хэмжээ нь хуульд нийцсэн, үндэслэлтэй, тайлбарлагдсан байх шаардлагатай бөгөөд тайлбар өгөх, өөрийгөө өмгөөлөх боломжийг хангах ёстой (УИХ, 2015).

Хэрэв татварын алба дээрх шаардлагуудыг хангаагүй нөхцөлд зураг авалтын үр дүнг татвар ногдуулах үндэслэл болгон ашиглавал, захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх шүүхэд уг баримтыг хэрэглэх боломж хязгаарлагдаж болзошгүй. Иймд ТЕХ-ийн 5 дугаар бүлгийн хэрэгжилт нь практик дээр татвар төлөгчийн эрхийг зөрчихгүйгээр, урьдчилан мэдээлэх, тайлбар өгөх боломжийг хангах, ил тод байдлыг дээдэлсэн байдлаар хэрэгжих шаардлагатай юм.

Мөн олон улсын туршлагаас харахад (жишээлбэл, Австрали, Канад, Нидерланд зэрэг улс) татварын алба үзлэг хийхдээ татвар төлөгчид урьдчилан мэдэгдэл хүргүүлж (notice-based audit), хяналтын төлөвлөгөө, шалгалтын цар хүрээ, хамрах хугацаа зэргийг тодорхой зааж өгдөг. Зарим тохиолдолд, хэрэв гэнэтийн шалгалт хийх шаардлагатай бол заавал дээд шатны хяналтын зөвшөөрөл авдаг журамтай байдаг. Ийм зарчмууд нь татварын хяналтын үйл ажиллагааны эрх зүйн баталгааг хангаж, захиргааны зүй зохистой харилцааг бүрдүүлдэг.

Иймд энэхүү бүлгийн хэрэгжилтэд аргачлал, дүрэм журмыг нэг мөр болгох, бүс нутгийн татварын албадад зориулсан тусгай заавар, сургалтын системийг нэвтрүүлэх, татвар төлөгчдийн эрхийг хамгаалах дотоод хяналтын механизмыг боловсронгуй болгох шаардлагатай байна. Ингэснээр ТЕХ-ийн 5 дугаар бүлгийн зорилго бодит хэрэгжилтэд хүрэх нөхцөлийг бүрдүүлж, татварын байгууллагын үйл ажиллагаанд хариуцлага, итгэлцэл, үр нөлөөг нэмэгдүүлэх боломжтой.

Татвар төлөгчийг бүртгэх, татвар ногдуулах, төлөх, тайлагнах

ТЕХ-ийн 6 дугаар бүлэгт татвар төлөгчийг бүртгэх (registration of tax payer), татвар ногдуулах, тайлагнах, төлөх харилцааг иж бүрнээр нь зохицуулсан. Татвар төлөгчийг бүртгэх ажиллагаа нь татварын харилцаанд оролцогч этгээдийг албан ёсоор бүртгэн, түүний татварын үүрэг хүлээх нөхцөлийг хууль ёсоор бүрдүүлэх чухал алхам юм.

Татвар ногдуулах үйл ажиллагаа нь бүртгэлтэй татвар төлөгчөөс хуульд заасан үндэслэл, аргачлал, хугацааны дагуу татвар ногдуулалт хийх үйл явц бөгөөд энэхүү үйл ажиллагааг үнэн зөв, бодит мэдээлэлд үндэслэн гүйцэтгэх нь хууль зүйн зөрчил, маргаан үүсэхээс урьдчилан сэргийлэх суурь нөхцөл болно.

Түүнчлэн тус бүлэгт татварын тайлан гаргах, засвар оруулах, төлбөрийн хугацаа хэтрүүлэх, алданги тооцох, суутган тооцох, илүү төлсөн татварыг буцаах, давхардуулсан төлөлтөөс зайлсхийх зэрэг практик ач холбогдол бүхий харилцааг нарийвчлан зохицуулсан. Эдгээр нь зөвхөн татвар төлөгчийн хүлээх үүргийг бус, татварын албаны хариу арга хэмжээ, хяналтын хүрээ, хариуцлагын тогтолцоонд ч мөн хамаарч байгаа юм.

Татварын ногдуулалт болон тайлагнал нь бодит мэдээлэлд тулгуурлах ёстой бөгөөд Захиргааны ерөнхий хуулийн 40 дүгээр зүйлийн 40.2.3-т зааснаар захиргааны акт нь үндэслэлтэй, нөхцөл байдлыг бүрэн тусгасан байх шаардлагатай (УИХ, 2015). Иймд тайлан гаргах үйл явцад татвар төлөгчөөс гаргасан мэдээллийг үнэлэх, тайлбар шаардах, шаардлагатай тохиолдолд нэмэлт баримт бичиг шаардах зэрэг үйл ажиллагаа нь зөвхөн хяналтын арга хэрэгсэл бус, эрх зүйн хариуцлагын үндэс болж чадна.

Татварын бүртгэл, мэдээллийн нэгдсэн сан

Татварын бүртгэл, мэдээллийн нэгдсэн сангийн зохицуулалт нь ТЕХ-ийн 7 дугаар бүлэгт тусгагдсан бөгөөд энэхүү бүлгээр татварын мэдээллийг бүртгэх, хадгалах, боловсруулах, солилцох, хамгаалахтай холбоотой харилцааг эрх зүйн үндэслэлтэйгээр зохицуулсан. Уг сан нь татварын албаны төв болон орон нутгийн нэгжийн мэдээллийг нэгдмэл тогтолцоонд оруулах, бүртгэлийн давхардлыг арилгах, бодит суурьтай үнэлгээ хийх үндэс болдог.

Энэхүү сангийн хэрэгжүүлэх үндсэн үүргийг жагсаалаа. Үүнд:

Татвар төлөгчдийн анхан шатны болон өөрчлөгдсөн бүртгэлийг хөтлөх;
Татвар ногдуулалт, төлөлт, өрийн үлдэгдлийн талаар мэдээллийг нэгтгэн хадгалах;
Татварын тайлан, холбогдох баримт бичгийг хүлээн авч, боловсруулалт хийх;
Мэдээллийг холбогдох төрийн байгууллагуудтай солилцох, нэгдсэн мэдээллийн тогтолцоонд уялдуулах;
Татвар төлөгчийн мэдээллийн нууцлалыг хангах, зөвшөөрөлгүй хандах, өөрчлөх, алдагдахаас сэргийлэх аюулгүй байдлын арга хэмжээ хэрэгжүүлэх.

Эдгээр зохицуулалт нь Монгол Улсын дижитал шилжилтийн бодлоготой уялдаж, татварын үйлчилгээг цахимжуулах, үр нөлөөг нэмэгдүүлэх, ил тод байдлыг хангах үндсэн зорилготой. Татварын ерөнхий газрын “e-tax” систем, тайлангийн цахим платформууд нь энэхүү мэдээллийн сангийн үндсэн хэрэглээний суурь хэсэг бөгөөд иргэн, хуулийн этгээд татварын мэдээллээ цахимаар илгээж, хянах, засах, лавлагаа авах боломжтой болсон нь хүнд суртлыг бууруулахад чухал нөлөө үзүүлж байна.

Гэвч практикт энэхүү санг бүрдүүлэх, ашиглах үйл явцад хүндрэл, саад бэрхшээл ажиглагдсаар байна. Аймаг, дүүргийн татварын нэгжийн техник хангамж, холболт, хүний нөөцийн ур чадвар, сургалтын хүртээмж хангалтгүй байдал нь мэдээллийн чанар, үнэн зөв байдалд нөлөөлөх эрсдэлийг дагуулдаг. Мөн төрийн байгууллагууд хоорондын мэдээлэл солилцооны уялдаа сул байгаа нь давхар тайлан гаргах, эсвэл мэдээллийн зөрүүгээс үүдэн татварын маргаан гарах нөхцөл болж байна.

Олон улсын туршлагаас харахад, татварын мэдээллийн нэгдсэн системийг илүү үр дүнтэй хэрэгжүүлэхийн тулд зарим хүчин зүйл чухалд тооцогддог. Тухайлбал:

Мэдээлэл бүрдүүлэлтийн стандарт, кодчилол, формат нэгтгэх;
Системийн найдвартай байдал, өгөгдөл хамгаалалтын олон улсын ISO/IEC стандартууд нэвтрүүлэх;
Хэрэглэгчийн сургалт, дэмжлэг, иргэдийн оролцоонд суурилсан үйлчилгээний загвар нэвтрүүлэх;
Төрийн байгууллагуудын мэдээллийн уялдааг API[4] хэлбэрээр холбох, блокчэйн[5] зэрэг дэвшилтэт технологи ашиглах.

Иймд Монгол Улсын хувьд татварын бүртгэл, мэдээллийн нэгдсэн сангийн эрх зүйн суурийг ТЕХ-аар тодорхой болгосон ч, түүний бодит хэрэгжилтийг хангах институтийн чадавх, техник технологийн хөгжил, олон нийтийн эрх зүйн мэдлэгийн түвшнийг зэрэгцүүлэн сайжруулах шаардлагатай байна. Цаашид энэхүү систем нь зөвхөн бүртгэл, тайлангийн цуглуулгад ашиглагдахаас гадна эрсдэлийн үнэлгээ, төлөвлөлт, бодлого боловсруулахад суурь мэдээллийн эх үүсвэр болох ёстой юм.

Татварын албаны эрсдэлийн удирдлага

ТЕХ-ийн 8 дугаар бүлэгт татварын эрсдэлийн удирдлага буюу татварын албаны зүгээс татвар ногдуулалт, тайлагнал, төлөлтийн зохицуулалтын явцад илэрч болзошгүй эрсдэлийг урьдчилан тодорхойлох, үнэлэх, ангилах, удирдах, хариу арга хэмжээ авах үйл ажиллагааны эрх зүйн үндсийг тодорхойлсон байдаг. Энэ нь орчин үеийн татварын захиргааны чухал бүрэлдэхүүн хэсэг бөгөөд татварын байгууллагын нөөц, хүчин чадлыг оновчтой хуваарилах, хяналт шалгалтын үр ашгийг нэмэгдүүлэх, татварын хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг дэмжихэд чиглэдэг.

Эрсдэлийн удирдлагын хүрээнд татварын албаны хэрэгжүүлэх ажлын чиглэлийг тоочив. Үүнд:

Татвар төлөгчдийг эрсдэлийн түвшнээр ангилан үнэлэх;
Хяналт шалгалтын нягтрал, давтамжийг эрсдэлийн түвшинд үндэслэн тогтоох;
Эрсдэлийг бууруулах урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авах;
Эрсдэлийн үнэлгээнд ашиглах шалгуур үзүүлэлтийг боловсруулж, батлах.

Эдгээр зохицуулалт нь татварын захиргааны нийцлийн эрсдэлийн удирдлага (compliance risk management) гэсэн олон улсын үзэл баримтлалтай уялдаж байгаа бөгөөд ЭЗХАХБ-ын “Tax Administration 2024” тайланд дурдсанаар эрсдэлийн удирдлагын аргачлал нь татварын байгууллагын хамгийн чухал стратегийн хэрэгсэл гэж үздэг (OECD, 2024).

Гэвч практик түвшинд Монгол Улсад эрсдэлийн удирдлагын хэрэгжилт нь цогц аргачлал, мэдээллийн нэгдсэн систем, хүний нөөцийн ур чадвар, дотоод хяналтын тогтолцоо зэрэг олон хүчин зүйлээс хамааран харилцан адилгүй байна. Жишээлбэл, орон нутгийн татварын нэгжийн мэдээлэл цуглуулах чадавхи, эрсдэлийн шалгуур ашиглах арга барил, тайлагналын төвшний ялгаа зэрэг нь татвар төлөгчдөд тэгш бус хандлага үүсгэх, эрх зүйн тодорхой бус байдал бий болгох эрсдэлтэй.

Иймд ТЕХ-ийн 8 дугаар бүлгийг хэрэгжүүлэхдээ:

Эрсдэлийн үнэлгээ хийх шалгуур үзүүлэлтүүдийг ил тод болгох;
Урьдчилан сэргийлэх, мэдээлэлд суурилсан, хамтын ажиллагааны зарчимтай эрсдэлийн хариу арга хэмжээг төлөвшүүлэх;
Эрсдэлийн удирдлагын цахим систем, программ хангамжийг стандартчилах;
Ажилтнуудад зориулсан тусгай сургалт, аргачлалын гарын авлага боловсруулах шаардлагатай байна.

Эдгээр арга хэмжээг хэрэгжүүлснээр татварын хяналт илүү системтэй, харилцан итгэлцэлд суурилсан, шударга, үр ашигтай байдал сайжрах боломжтой юм.

Татварын хяналт шалгалт хийх

ТЕХ-ийн 9 дүгээр бүлэг нь татварын хяналт шалгалтын эрх зүйн үндэслэл, төрөл, явц, үр дүн, тайлагнал, шаардлага, үр дагаврыг нарийвчлан зохицуулсан. Татварын хяналт шалгалт нь татвар төлөгчийн тайлагнасан мэдээллийг шалгах, хууль зөрчсөн эсэхийг тогтоох, татварын зөрчил, илүү төлөлт, дутуу тайлагнал зэргийг илрүүлэхэд чиглэнэ.

Тус бүлэгт зааснаар хяналт шалгалт хийх үндсэн хэлбэр нь:

Татварын хяналт шалгалт: Нөхөн ногдуулалт хийх, хууль зөрчсөн эсэхийг тогтоох, санхүүгийн баримтыг шалгах зорилго бүхий өргөн хүрээтэй шалгалт;
Тайлант хяналт шалгалт: Татварын тайланд үндэслэн хийдэг, хязгаарлагдмал цар хүрээ бүхий шалгалт;
НӨАТ-ын хяналт шалгалт: НӨАТ-тай холбоотой тусгай шалгалт;
Электрон хяналт: Электрон төлбөрийн баримтад үндэслэсэн, цахим хэлбэрийн хяналт.

Хяналт шалгалтыг хийхдээ татварын алба үндсэн 4 зарчмыг баримтлах ёстой. Нэрлэвэл:

Шударга, үндэслэлтэй, хуульд нийцсэн байх;
Урьдчилан мэдэгдэх, тайлбар өгөх боломжийг хангах;
Хяналт шалгалтын явц, үр дүнг баримтжуулан татвар төлөгчид мэдэгдэх;
Нууцлал, мэдээллийн хамгаалалтын шаардлагыг хангах.

Хяналт шалгалтаар татвар ногдуулсан бол тухайн актыг татвар төлөгчид албан ёсоор мэдэгдэж, хариу тайлбар, гомдол гаргах хуульд заасан хугацаанд хангах ёстой. ТЕХ-ийн 10 дугаар бүлэгт маргаан таслах зөвлөлийн зохицуулалт тусгагдсан нь энэхүү үйл явцтай шууд уялдаатай юм.

Хяналт шалгалт нь нэг талаар шударга татвар төлөлтийг дэмжих, нөгөө талаар татварын албаны хяналтын үүргийг хэрэгжүүлэх механизм боловч практикт хүндрэл гардаг. Заримыг нь дурдвал:

Хяналт шалгалтын шалгуур ил тод бус, ялгавартай хандах эрсдэлтэй;
Урьдчилан мэдэгдэлгүйгээр шалгалт хийх нь өөрийгөө өмгөөлөх боломжийг хязгаарлах магадлалтай;
Хөдөө орон нутгийн байцаагчдын хяналтын арга зүй, тайлагналын аргачлал нэгдсэн бус;
Илрүүлсэн зөрчилд нэг төрлийн арга хэмжээ авах бус, нөхцөл байдалд нийцүүлэн, оновчтой шийдэл сонгох чадамж хязгаарлагдмал.

ЭЗХАХБ-ын “Tax Administration 2024” тайланд дурдсанаар, орчин үеийн татварын хяналт шалгалт нь урьдчилан сэргийлэх, эрсдэлийн үнэлгээнд тулгуурласан, мэдээлэлд суурилсан хандлагаар хэрэгжих хандлагатай байна (OECD, 2024). Энэ нь хяналт шалгалтыг эрх зүйн хариуцлагын арга хэрэгслээс гадна зөвлөгөө ↔︎ хамтын ажиллагаа ↔︎ нийцлийн удирдлага гэсэн шаталбартай үйл явц гэж үзэх хандлагыг нэмэгдүүлж буй.

Иймд Монгол Улсад татварын хяналт шалгалтын үйл явц нь:

Эрсдэлийн үнэлгээнд суурилсан;
Ил тод шалгуур бүхий;
Тайлбар, гомдлын эрхийг хангах;
Шийдвэрийн хууль зүйн үндэслэл, нөхцөл байдлыг тодорхой тусгасан;
Мэдээллийн нэгдсэн системд суурилсан байх шаардлагатай.

Эдгээр нөхцөл бүрдсэн тохиолдолд хяналт шалгалт нь татварын шударга тогтолцоо, эрх зүйн итгэлцлийг бэхжүүлэх, татварын суурийг өргөтгөх бодит арга хэрэгсэл болж чадна.

Маргаан таслах зөвлөл

ТЕХ-ийн 10 дугаар бүлэгт татварын албанаас гаргасан шийдвэр, арга хэмжээнд татвар төлөгч эсэргүүцэл илэрхийлсэн тохиолдолд маргааныг захиргааны журмаар шийдвэрлэх боломжийг олгодог Маргаан таслах зөвлөлийн (tax dispute settlement council) зохицуулалтыг тусгасан. Энэхүү зөвлөл нь татварын хяналт шалгалт, нөхөн ногдуулалт, торгууль, алдангийн хэмжээ зэрэг асуудлаар татвар төлөгч, татварын албаны хооронд үүссэн маргааныг хөндлөнгийн хараат бус байдлаар шийдвэрлэх зорилготой.

Маргаан таслах зөвлөлийн үндсэн чиг үүргийг нэгтэв. Үүнд:

Татвар төлөгчөөс гаргасан гомдлыг хүлээн авч, баримт нотолгоонд тулгуурлан хэлэлцэх;
Татварын албаны шийдвэрийг хянаж, үндэслэлтэй эсэхийг дүгнэх;
Шаардлагатай тохиолдолд татвар төлөгч, татварын байгууллагаас тайлбар, нэмэлт мэдээлэл авах;
Зөрчлийг шийдвэрлэх тухай албан ёсны дүгнэлт гаргаж, шийдвэрийг цуцлах, өөрчлөх, хэвээр үлдээх санал гаргах.

Зөвлөлийн бүрэлдэхүүн, ажиллах журам, хяналтын шалгуур нь Сангийн сайдын баталсан тусгай журмаар тодорхойлогддог бөгөөд эрх зүйн хувьд татвар төлөгчид шүүхэд хандахаас өмнө захиргааны журмаар маргаанаа шийдвэрлүүлэх эхний шатны арга хэрэгсэл болдог. Энэ нь тухайн этгээдэд шүүхийн шатны хүнд суртал, зардал, цаг хугацаанаас зайлсхийх давуу талтай.

Маргаан таслах зөвлөлд гомдол гаргах нөхцөлийг жагсаав. Үүнд:

Гомдлыг татварын акт, шийдвэрийг хүлээн авснаас хойш 30 хоногийн дотор гаргах;
Гомдолд холбогдох баримт, нотолгоог хавсаргах;
Хуулийн этгээд бол итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчөөрөө дамжуулан гаргах эрхтэй.

Энэхүү зөвлөл нь шударга, ил тод, итгэлцэлд суурилсан захиргааны харилцааг төлөвшүүлэх, иргэдийн хуулийн өмнө тэгш байх зарчмыг хэрэгжүүлэхэд чухал үүрэгтэй. Гэвч практик хэрэгжилтэд хүндрэл ажиглагддаг. Тухайлбал:

Зөвлөлийн хараат бус байдалд эргэлзэх хандлага;
Гомдлын шийдвэрлэлтийн хугацаа урт, үйл явц удаашралтай;
Аймаг, орон нутагт Зөвлөлийн тогтолцоо хангалтгүй хөгжсөн;
Татвар төлөгчийн гомдол гаргах эрхийн талаарх мэдлэг, мэдээлэл дутмаг.

Ялангуяа татвар төлөгч хуультай уншиж танилцаагүйн улмаас гомдол гаргах эрхийн хугацааны талаар мэдээлэлгүй байх тохиолдол цөөнгүй тохиолддог ба шүүхийн шатанд шууд хандах, эсвэл хугацаа алдаж шүүх байгууллагаар шийдвэрлүүлэх боломжгүй болдог байна. Хүснэгтэд татварын маргаан таслах үйл ажиллагааны үе шатыг буулгав.

Хүснэгт 3 Маргаан таслах үйл ажиллагааны үе шат

Үе шат	Тайлбар
1. Гомдол гаргах	Татвар төлөгч татварын акт, шийдвэрийг хүлээн авснаас хойш 30 хоногийн дотор гомдол гаргана.
2. Гомдлыг хүлээн авах	Маргаан таслах зөвлөл гомдлыг албан ёсоор хүлээн авч, бүртгэнэ.
3. Баримт бүрдүүлэх	Зөвлөл гомдлыг хянан хэлэлцэхээс өмнө холбогдох материал, нотлох баримтыг бүрдүүлнэ.
4. Хэлэлцүүлэг хийх	Хэлэлцүүлэг хийх үеэр татвар төлөгч, татварын албаны төлөөлөл тайлбар өгнө.
5. Дүгнэлт гаргах	Маргаан таслах зөвлөл шийдвэрийг хэлэлцэж, дүгнэлт гаргана.
6. Шийдвэрийг мэдэгдэх	Шийдвэрийг татвар төлөгч болон холбогдох талуудад албан ёсоор мэдэгдэнэ.

ЭЗХАХБ-ын “Tax Dispute Resolution” зөвлөмжид зааснаар татварын маргааныг хөндлөнгийн хараат бус байгууллагаар анхан шатанд шийдвэрлүүлэх тогтолцоо нь татварын захиргааны шударга байдал, иргэдийн итгэлцлийг нэмэгдүүлдэг. Түүнчлэн Европын олон улсад татварын маргааныг захиргааны шатанд шийдвэрлэх үед бүрэлдэхүүнд хараат бус хуульч, мэргэшсэн татварын шинжээч, иргэдийн төлөөлөл оролцдог нь хөндлөнгийн байдлыг хангахад чухал ач холбогдолтойд тооцогддог.

Иймд Монгол Улсын хувьд сайжруулалт хийх шаардлагатай зарим чиглэлийг тодорхойлов. Тухайлбал:

Маргаан таслах зөвлөлийн бүрэлдэхүүний хараат бус байдлыг хуульчилж, мэргэжлийн түвшнийг нэмэгдүүлэх;
Аймаг, бүс нутгийн түвшинд зөвлөлийн тогтолцоог бэхжүүлэх;
Гомдлын шийдвэрлэлтийн хугацаа, журмыг тодорхой болгож, цахим хэлбэрийг нэвтрүүлэх;
Татвар төлөгчдийг мэдээллээр хангах, гомдол гаргах эрхийг сурталчлах хөтөлбөр хэрэгжүүлэх.

Эдгээр арга хэмжээ нь татварын захиргааны маргааныг оновчтой, шударга байдлаар шийдвэрлэх, улмаар иргэн ↔︎ төрийн хоорондын эрх зүйн тэнцвэрт байдлыг хангахад чухал хувь нэмэр оруулах юм.

Татварын ногдуулалт, төлөлт, татварын өр

ТЕХ-ийн 11 дүгээр бүлэгт татварын ногдуулалт, төлөлт, үүсэх татварын өртэй холбоотой харилцааг бүхэлд нь зохицуулсан бөгөөд татварын захиргааны үйл ажиллагааны үр дүнг тооцох, хариуцлага хүлээлгэх суурь үндэслэл болдог онцгой ач холбогдолтой хэсэг юм. Тус бүлэг нь татварын эрх зүйн тодорхой байдал, хяналт, хариуцлагыг хангах, илүү төлөлт болон төлбөрийн уян хатан зохицуулалт, эрсдэлтэй нөхцөлд авах урьдчилсан арга хэмжээ зэргийг цогцоор тусгасан байна.

Нэгдүгээрт, татварын ногдуулалт, төлөлтийн бүртгэлийг Татварын алба татвар төлөгч бүрээр нарийвчлан хөтлөх үүрэгтэй бөгөөд татварын тайлан, шийтгэлийн хуудас, актад үндэслэн төлөх, төлөгдсөн татвар, хөнгөлөлт, чөлөөлөлт, татварын өрийн мэдээллийг Татварын бүртгэл, мэдээллийн нэгдсэн санд тусгаж, хяналт тавьдаг. Хэрэв тайлангийн мэдээллийг хяналт шалгалтаар өөрчлөх шаардлагатай бол татварын бүртгэлд зохих өөрчлөлтийг цаг тухайд нь хийх ёстой.

Хоёрдугаарт, илүү төлсөн татварын асуудлыг татварын алба буцаан олгох, тухайн хугацаанд төлөх бусад татварт суутган тооцох, татвар төлөгчийн зөвшөөрлөөр дараагийн хугацааны татварт суутган тооцох гэх дарааллаар шийдвэрлэнэ. Татвар төлөгч өртэй тохиолдолд эхлээд өрийг суутган тооцох бөгөөд энэ үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхдээ хуульд заасан дарааллыг мөрдөх үүрэгтэй.

Гуравдугаарт, татварын тайлан, залруулга, нөхөн ногдуулалтын акт, шүүхийн шийдвэрийн аль ч үндэслэлээр татвар төлөгчөөс шаардагдах төлбөрийг төлөх хугацаа хэтэрвэл татварын өр үүснэ. Өрийн хэмжээ, төлбөрийн хугацаа, үндэслэлийг нэхэмжлэх хуудсаар мэдэгдэнэ. Тухайн нэхэмжлэх нь хууль зүйн үндэслэл бүхий баримт бичиг бөгөөд захиргааны процессын үүрэг гүйцэтгэнэ.

Татварын өрийг барагдуулахдаа дараалал баримтлах шаардлагатай: эхлээд үндсэн өр, дараа нь алданги, эцэст нь торгуулийг төлнө. Энэхүү дараалал нь төлбөрийн ил тод, шударга байдлыг хангах зохицуулалт юм.

Дөрөвдүгээрт, ТЕХ-д 2024 онд оруулсан нэмэлтээр татварын өр төлөх хугацаанд хөнгөлөлт үзүүлэх шинэ зохицуулалтыг тусгасан. Гамшгийн нөхцөл байдал, хүндэтгэн үзэх хувийн шалтгаан, үйл ажиллагааны алдагдал зэрэг тодорхой үндэслэлтэй тохиолдолд татвар төлөх хугацааг нэг жил хүртэлх хугацаагаар сунгаж, нийтдээ хоёр жил хүртэл хөнгөлөх боломжтой. Хөнгөлөлтийн хугацаанд хураах ажиллагаа зогсож, алдангийн хэмжээнд 20 хувийн хөнгөлөлт үзүүлэх зохицуулалт нь нийгмийн тэнцвэр, эдийн засгийн тогтвортой байдалд нийцсэн алхам юм.

Хамгийн сүүлийн чухал зохицуулалт нь татварын албанаас эрсдэлтэй нөхцөл байдлыг үндэслэн ногдол нь тодорхой татварыг урьдчилан хураах эрхтэй байх тухай асуудал юм. Хэрэв татвар төлөгч зугтах, татвараас санаатайгаар бултах, хууль бус аргаар хөрөнгөө шилжүүлэх зэрэг нөхцөл үүсвэл урьдчилсан арга хэмжээ авах нь хуульчлагдсан.

Эдгээр зохицуулалтаас дүгнэхэд, ТЕХ-ийн 11 дүгээр бүлэг нь зөвхөн хариуцлагын зохицуулалт бус, харин татварын үйл ажиллагааг уян хатан, шударга, ил тод байдлаар хэрэгжүүлэх суурь зохицуулалт бүхий цогц эрх зүйн зохион байгуулалт бөгөөд төр ↔︎ иргэн ↔︎ бизнесийн эрх зүйн харилцаанд итгэлцлийг төлөвшүүлэхэд нэн чухал үүрэгтэй юм.

Татварын өр хураах ажиллагаа

Татварын өр хураах ажиллагааг ТЕХ-ийн 12 дугаар бүлгээр тусгайлан зохицуулсан бөгөөд татвар төлөгч татварын өрөө сайн дурын үндсэн дээр төлөөгүй тохиолдолд татварын алба албадан хураах арга хэмжээг хууль ёсоор хэрэгжүүлэх эрхтэй. Энэ бүлэг нь татварын өрийг заавал төлүүлэх төрийн хуулиар хамгаалагдсан бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэхэд чиглэсэн эрх зүйн зохицуулалтыг багтаадаг.

Татварын албанаас хэрэгжүүлэх өр хураах ажиллагааны хэд хэдэн арга байна. Үүнд:

Татвар төлөгчийн банк дахь дансыг битүүмжлэх, дансны зарцуулалтад хязгаарлалт тогтоох;
Үл хөдлөх болон хөдлөх хөрөнгийг битүүмжлэх, үнэлэх, дуудлага худалдаагаар борлуулах;
Хөдөлмөрийн хөлс болон бусад орлогоос татварын өрийг суутган авах;
Татварын өртэй этгээд гадаад улсад байгаа бол олон улсын гэрээ, хэлэлцээрийн хүрээнд өр хураах ажиллагаа явуулах зэрэг орно.

Тус бүлгийн хүрээнд татварын албанаас хариуцлагатай, хуульд нийцсэн, шат дараалсан арга хэмжээг хэрэгжүүлэх үүрэгтэй бөгөөд энэ нь захиргааны актын хууль зүйн үндэслэл, хяналтын тогтолцоотой байдал, хүний эрхийн зарчимтай нийцсэн байх ёстой.

Мөн татварын өрийг хураах ажиллагааг явуулахдаа ТЕХ-ийн холбогдох заалтад заасан хугацаа, мэдэгдэх журам, баримтжуулалт, эрх бүхий албан тушаалтны зөвшөөрөл зэргийг чанд мөрдөх шаардлагатай. Хэрэв татвар төлөгчийн хууль ёсны эрх ашиг зөрчигдөх үндэслэл бүхий нөхцөл байдал үүсвэл захиргааны болон шүүхийн журмаар гомдол гаргах боломж нь нээлттэй байх ёстой.

Иймд татварын өр хураах ажиллагаа нь нэг талаас татварын сахилга бат, төрийн сангийн орлогыг бүрдүүлэх баталгаа болохын зэрэгцээ нөгөө талаас хууль зүйн шалгуур, харьцааны зохистой байдал, ил тод, хариуцлагатай хандлагыг шаардах тусгайлсан процесс юм.

Монголын татварын албаны тогтолцоо

Монгол Улсын татварын албаны бүтэц, зохион байгуулалт нь ТЕХ-ийн 13 дугаар бүлгээр зохицуулагддаг бөгөөд татварын үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэгч байгууллагуудын бүтэц, чиг үүрэг, байцаагчийн эрх зүйн байдал, хяналтын тогтолцоог бүрдүүлэх эрх зүйн суурь болдог. Энэ нь татварын бодлого, гүйцэтгэлийн уялдаа холбоог хангах, иргэд, аж ахуйн нэгжид төрийн үйлчилгээний чанар, хариуцлагыг дээшлүүлэхэд чиглэсэн цогц зохион байгуулалтын үндэс юм.

Монгол Улсад татварын албыг Сангийн яамны харьяа МТА хэрэгжүүлдэг. МТА нь төв байгууллагаас гадна аймаг, нийслэлийн татварын газар, сум, дүүргийн татварын хэлтэс, тасаг, харьяа байгууллагуудаас бүрддэг. Энэхүү төвлөрсөн болон шаталсан бүтэц бүхий байгууллага нь татвар ногдуулах, хураах, хөнгөлөлт, чөлөөлөлт үзүүлэх, хяналт шалгалт хийх, татварын маргаан таслах зэрэг үйл ажиллагааг нэгдмэл бодлого, нэгдсэн стандартын дагуу хэрэгжүүлдэг.

Татварын улсын байцаагчийн эрх, үүргийг хуулиар тодорхой зааж өгсөн бөгөөд тэдгээр нь зөвхөн хуульд заасан үндэслэл, журмын хүрээнд татварын харилцаанд оролцох, хяналт, шалгалт хийх, шийтгэлийн акт үйлдэх, мэдээлэл шаардах зэрэг үүрэгтэй. Түүнчлэн татварын албан тушаалтны зүгээс гаргасан аливаа үйлдэл, шийдвэр нь хуулийн үндэслэлтэй, ил тод, тайлбарлагдсан байх шаардлагатай ба хэрэв зөрчил илэрвэл дотоод хяналтын тогтолцоогоор хариуцлага хүлээлгэх боломжтой байдаг.

Татварын албаны үйл ажиллагаа нь тодорхой суурь зарчимд тулгуурлана. Үүнд:

Ил тод байдал: татварын мэдээлэл, процедур, хяналтын үр дүнг татвар төлөгчид ойлгомжтой, хүртээмжтэй байдлаар хүргэх;
Хариуцлага: татварын байгууллагын ажилтан хуульд нийцээгүй шийдвэр гаргавал хариуцлага хүлээх нөхцөл бүрдсэн байх;
Нээлттэй байдал: татвар төлөгчтэй хамтын ажиллагаанд суурилсан харилцааг хөгжүүлж, гомдол, маргааныг шуурхай шийдвэрлэх;
Мэдээллийн нэгдмэл байдал: татварын бүртгэл, төлөлт, өрийн мэдээллийг нэгдсэн тогтолцоогоор бүрдүүлэн боловсруулдаг байх.

Түүнчлэн, олон улсын татварын захиргааны шилдэг туршлагаас харахад (ЭЗХАХБ-ийн “Tax Administration 2024” тайланд дурдсанаар), татварын байгууллагууд нь зөвхөн татвар хураагч байгууллага биш, харин мэдээлэлд суурилсан, хэрэглэгч төвтэй, ухаалаг үйлчилгээ үзүүлэгч институт болон хөгжих чиглэлтэй байна (OECD, 2024). МТА ч мөн энэ чиг хандлагын дагуу цахим тайлагнал, эрсдэлийн удирдлага, хяналт шалгалтын автоматжуулалт, олон нийтийн мэдээлэл харилцааг илүү үр нөлөөтэй болгох тал дээр шинэчлэл хийх шаардлагатай байгааг салбарын шинжээчид онцолдог.

Иймд МТА-ны тогтолцоо нь хууль зүйн зохицуулалт, байгууллагын бүтэц, хүний нөөц, техник технологийн чадавхаас гадна олон улсын нийцэл, татвар төлөгчийн эрхийн хамгаалалт зэрэг олон хүчин зүйлээс шууд хамаардаг бөгөөд эрх зүйн шинэчлэл, институтийн хөгжлийг системтэй үргэлжлүүлэх нь цаашдын зорилт хэвээр байна.

Бусад

ТЕХ-ийн 14 дүгээр бүлэг Бусад нэрийн дор татварын эрх зүйн харилцаанд үүсэж болзошгүй ерөнхий болон тусгай нөхцөл байдал, гомдол гаргах болон маргаан үүсэхэд баримтлах журам, зөрчил гаргасан этгээдэд хүлээлгэх хариуцлага, хуулийн хэрэгжилтэд хяналт тавих зохицуулалтыг багтаасан байдаг. Энэхүү бүлэг нь ТЕХ-ийн өмнөх бүх бүлгийн хэрэгжилтийг баталгаажуулж, цогц утгаар нь эрх зүйн үр дагаварт хүргэх сүүлчийн чухал холбоос болж үйлчилдэг.

Юуны өмнө, энэ бүлэгт татварын хуулийг зөрчсөн тохиолдолд хүлээлгэх захиргааны болон эрүүгийн хариуцлагын үндэслэл, түүнд хамаарах үйлдлийн төрөл, хяналт хэрэгжүүлэх субъектийг нарийвчлан заасан байдаг. Энэ хүрээнд татварын улсын байцаагчийн зөрчил шалгах, арга хэмжээ авах эрх хэмжээ, зөрчил гаргасан этгээдэд шийтгэл оногдуулах процесс тодорхой заагдсан бөгөөд хуулийн зөрчлийг нотлох баримтад тулгуурласан, хуульд нийцсэн байх шалгуур тавигддаг.

Мөн тус бүлэгт татварын хууль тогтоомжийн хэрэгжилтэд хяналт тавих болон зөрчлийг шалгах, акт тогтоох, торгууль ногдуулах шийдвэрийг гүйцэтгэх явц нь хуулийн зарчим, хугацаа, тайлбарлах үүрэгтэй хэрхэн уялдахыг тодорхойлсон. Энэ нь зөвхөн татварын байгууллагын дотоод ажиллагаа биш, харин захиргааны үйл ажиллагааны ил тод байдал, итгэлцлийг хангасан харилцаа бий болгох нөхцөл болдог.

Бусад бүлгийн дүгнэлтээс харвал, энэхүү бүлэгт суурь зарчмыг цогцоор тусгасан байдал илэрхий байна. Тоочвол:

Шударга хариуцлагын тогтолцоо: Татварын хууль зөрчсөн этгээдэд оноох шийтгэл нь нэн хүнд, эсвэл дутуу бус, харин зөрчлийн мөн чанарт тохирсон, үндэслэлтэй байх шаардлагатай.
Маргаан үүсвэл шийдвэрлэх институтийн бэлэн байдал: Захиргааны шатны гомдлын механизм хангалттай үр нөлөөтэй ажиллахгүй тохиолдолд шүүхийн журмаар хамгаалах эрх нээлттэй, бодитой байх ёстой.
Тогтвортой, урьдчилан сэргийлэх чиг хандлага: Бүх зохицуулалт зөвхөн зөрчил гарсан үед биш, харин иргэд, аж ахуйн нэгжүүд татварын хуулийг ойлгох, хэрэглэхэд дөхөм байлгах, зөрчлийг бууруулах чиглэлд чиглэсэн байхыг зорьсон.
Хууль зүйн болон техникийн зохицуулалтыг нийцүүлэх: Эрсдэлийн удирдлага, дотоод хяналт, мэдээллийн нэгдсэн системийн тусламжтайгаар илүү хурдан, үр нөлөөтэй хэрэгжилтийг хангах нь татварын байгууллагын стратегийн зорилт болохыг хуулийн агуулгаас харж болно.

Иймд ТЕХ-ийн 14 дүгээр бүлэг нь нэршлээрээ бусад гэх ерөнхий ойлголт өгч байгаа боловч, агуулгын хувьд татварын эрх зүйн тогтолцооны хяналт - шүүлт, хариуцлагын болон маргаан шийдвэрлэх сүүлчийн, чухал тулгуур цэг юм. Энэхүү бүлгийг гүйцэт хэрэгжүүлэх нь татварын хууль тогтоомжийн үр нөлөөг бодит амьдрал дээр хэрэгжүүлэх, шударга захиргааны зарчим, хууль дээдлэх ёс, хүний эрхийн баталгаатай уялдуулах үндсэн нөхцөл болдог.

Татварын ерөнхий хуулийн бүтэц ба үндсэн зохицуулалт

2019 оны шинэчилсэн найруулгаар ТЕХ нь 14 бүлэгтэй ба бүтэц, агуулгын товч тайлбарын хамт цэгцтэй байдлаар харууллаа.

Хүснэгт 4 Татварын ерөнхий хуулийн бүтэц, агуулга

Бүлгийн дугаар	Бүлгийн нэр	Агуулгын товч
1	Нийтлэг үндэслэл	Хуулийн зорилго, нэр томьёо, татварын үйл ажиллагаанд баримтлах зарчим
2	Монгол Улсын татвар	Татварын төрөл, хувь хэмжээ, ногдуулалт, хөнгөлөлт, чөлөөлөлт
3	Татвар төлөгч	Эрх, үүрэг, нууцлал, татварын хөөн хэлэлцэх хугацаа
4	Олон улсын татварын хамтын ажиллагаа, татвараас зайлсхийхийн эсрэг ерөнхий дүрэм	Гадаад хамтын ажиллагаа, татвараас зайлсхийхийн эсрэг дүрэм, мэдээлэл солилцоо
5	Татвар ногдлыг тодорхойлох, татвар хураах зорилгоор хэрэгжүүлэх нийтлэг ажиллагаа	Татварын хураалтын өмнөх ажиллагаа буюу мэдээлэл цуглуулах, үзлэг, тооллого, байр агуулах шалгах
6	Татвар төлөгчийг бүртгэх, татвар ногдуулах, төлөх, тайлагнах	Бүртгэл, тайлагнал, ногдуулалт, тайлангийн засвар, харилцан хамаарал
7	Татварын бүртгэл, мэдээллийн нэгдсэн сан	Мэдээллийн нэгдсэн хөтлөлт, байгууллагуудтай мэдээлэл солилцох
8	Татварын албаны эрсдэлийн удирдлага	Үнэлгээ хийх, үнэ шилжилтийн зохицуулалт
9	Татварын хяналт шалгалт хийх	Нөхөн ногдуулалт, зөрчлийн шийдвэрлэлт, НӨАТ-ын хяналт
10	Маргаан таслах зөвлөл	Гомдол гаргах, шийдвэрлэх журам
11	Татварын ногдуулалт, төлөлт, татварын өр	Буцаан олголт, суутгал, хөнгөлөлт, эрсдэлийн урьдчилсан арга хэмжээ
12	Татварын өр хураах ажиллагаа	Хөрөнгө хураах, битүүмжлэх, мөнгөнд шилжүүлэх, эрх хязгаарлах
13	Монголын татварын албаны тогтолцоо	Байгууллагын бүтэц, байцаагчийн эрх, хяналт хэрэгжилт
14	Бусад	Гомдол, зөрчлийн хариуцлага, эрх зүйн хариуцлагын тогтолцоо

Энэхүү бүтцээс харахад, ТЕХ нь Монгол Улсын татварын эрх зүйн тогтолцооны суурь хэм хэмжээг бүхэлд нь хамарсан цогц зохицуулалттай болох нь илт байна. Тус хууль нь зөвхөн татварын төлбөр, хураамжийг тогтоох, ногдуулахтай хязгаарлагдахгүй, харин татварын харилцаанд оролцогч этгээдийн эрх зүйн байдлыг бүхэлд нь тодорхойлж, тэдгээрийн хооронд үүсэх маргаан, хяналт шалгалт, бүртгэл мэдээллийн тогтолцоо, олон улсын хамтын ажиллагааг ч хамруулан хуульчилсан нь түүний онцлог давуу талуудын нэг юм.

Шинэчилсэн найруулгын бүтцээс харахад орчин үеийн татварын эрх зүйд тавигдаж буй гол шаардлагууд болох татвар төлөгчийн эрхийг хамгаалах, эрх зүйн тодорхой байдал, ил тод байдал, үндэслэлтэй хяналт шалгалт, өрийн зохицуулалтын механизм, цахим бүртгэл, мэдээллийн нэгдмэл байдал, олон улсын мэдээлэл солилцоо, эрсдэлийн удирдлага зэрэг чухал элементийг хуульд тусгаж өгснөөрөө илүү боловсронгуй, тогтвортой эрх зүйн орчныг бүрдүүлжээ.

Тэгвэл хуулийн бүтэц, логикийн хувьд авч үзвэл зарим бүлгийн агуулга хоорондоо давхардаж буй, эсвэл ялгаагүй дэд асуудлууд олон бүлэгт тараагдсан байдал анзаарагдана. Жишээлбэл, татварын бүртгэл, мэдээлэл солилцоо, татвар ногдуулах, тайлагнах үйл явц, татварын тайлангийн боловсруулалт зэрэг нь 4, 6, 7 дугаар бүлэгт хуваагдан тусгагдсан нь эргэж давтан тайлбарлах, зүйл заалтын огтлолцол үүсгэх, хэрэглээнд эргэлзээ төрүүлэх нөхцөлийг бүрдүүлж болзошгүй. Энэ талаар ЭЗХАХБ-ын “Tax Administration 2024” тайланд дурдсан ба зарим улс татварын бүртгэл, тайлагнал, мэдээлэл солилцоо, татвар ногдуулалтын эрх мэдлийг нэгтгэсэн байх нь илүү үйл ажиллагааны уялдаа, хэрэглээний ойлгомжтой байдлыг хангаж буй (OECD, 2024).

Мөн Олон улсын татварын хамтын ажиллагаа, татвараас зайлсхийхийн эсрэг ерөнхий дүрэм гэх бүлэг хэт ерөнхий нэртэй атлаа маш нарийн, өндөр түвшний техникийн асуудлуудыг багтаасан нь практик хэрэглээнд бүрхэг байдал үүсгэж болзошгүй. Тус бүлэгт хосолмол татварын асуудал, татварын мэдээлэл солилцоо, харилцан тохирох журам зэрэг олон улсын татварын зохицуулалтыг нэгэн зэрэг хамарсан ч, эдгээр нь тухайн бүлэгт логик дараалал, зүйлчлэлийн хувьд тодорхой зааглагдаагүй байгаа нь онол ба практикийн уялдаанд саад учруулж болзошгүй. Өмнө нь дурдсан “Tax Administration 2024” тайлангийн 6 дугаар бүлэгт нийцлийн эрсдэлийн удирдлага (compliance risk management) маш нарийн түвшинд хэрэгждэг жишээг өгсөн байна (OECD, 2024).

Түүнчлэн, татварын хяналт шалгалтын талаарх 9 дүгээр бүлэг болон татварын ногдуулалт, төлөлт, өрийн тухай 11, 12 дугаар бүлгийн бүтэц, агуулга нь зарим заалтыг давхардуулсан, зохион байгуулалтын уялдаа сул, бүтэцлэгдээгүй өгүүлэмж давамгайлж буйг харуулж байна. Энэ нь татвар ногдуулалт болон татварын өр үүсэх, төлөх механизмыг тодорхой, цэгцтэй хамааралд оруулах шаардлагыг үүсгэж байна.

Иймд хуулийн бүтэц, бүлэглэлийн агуулгыг дахин нэгтгэж, зарим бүлгийг нэгтгэх, заримыг дэд бүлэг болгон задлах (жишээлбэл, татварын бүртгэл, мэдээлэл солилцоо, тайлагналын үйл явцыг нэг бүлгийн хүрээнд зүйлчилж нарийвчлах), мөн олон улсын болон өрийн удирдлагын зохицуулалтыг тусгай хуулиар нарийвчлан зохицуулах зэрэг бүтцийн оновчлол хийх хэрэгцээ бий. Ингэснээр хуулийн логик бүтэц, хэрэглээний уялдаа, мэдээллийн ойлгомжтой байдал сайжирч, эрх зүйн тодорхой байдал хангагдана гэж үзэж болно.

Харин, ТЕХ-ийн бүтцийг бодит практик хэрэгжилтийн түвшинд үнэлэхэд хэд хэдэн шүүмжлэлтэй тал ажиглагдаж байна.

Нэгдүгээрт, хуульд татвар төлөгчийн эрхийг хамгаалах талаар тодорхой заалтууд орсон боловч эдгээр нь амьдралд хэрэгжих үйл явцын шатанд системтэй зөрчигдөх явдал цөөнгүй байна. Жишээлбэл, хяналт шалгалтын ажиллагаа нь зарим тохиолдолд нээлттэй бус, урьдчилан мэдэгдэхгүй, хэт ачаалалтай явагдаж байгаа нь хуульд заасан ил тод, үндэслэлтэй хяналт шалгалтын зарчимтай зөрчилдөх нөхцөлийг бүрдүүлдэг.

Хоёрдугаарт, ЭЗХАХБ-ын “Tax Administration 2024” тайланд дурдсанаар олон улс дахь татварын байгууллагууд ил тод байдал, дижитал хяналт, хэрэглэгч төвтэй үйлчилгээг онцгойлон хөгжүүлж буй. Цахим бүртгэл, мэдээллийн нэгдсэн сан нь технологийн хувьд шинэлэг боловч аймаг, сумдын Татварын хэлтсийн мэдээлэл нэгтгэх чадвар, хүний нөөцийн чадавх, дэд бүтэц, программ хангамжийн уялдаа холбоо сул байгаа нь түүний үр нөлөөг бүрэн хангахгүйд хүргэж байна (OECD, 2024).

Гуравдугаарт, эрсдэлийн үнэлгээ болон үнэ шилжилтийн зохицуулалт нь олон улсын татварын бодлогод зайлшгүй шаардлагатай чиглэл боловч эдгээр нь монголын татварын практикт цөөн тохиолдол дээр л хэрэгжиж буй, суурь ойлголт, сургалт, аргачлал дутагдалтай хэвээр байна.

Иймээс ТЕХ-ийн бүтцийг хууль зүйн хувьд боловсронгуй гэж дүгнэх боловч, түүнийг хэрэгжүүлэх төрийн институтийн чадамж, иргэдийн эрх зүйн мэдлэг, эдийн засгийн бодит нөхцөл байдал, мэдээллийн технологийн дэд бүтэц зэрэг хүчин зүйлийн хүрээнд сайжруулах шаардлага байсаар байна.

Энэ бүхнийг шийдвэрлэхийн тулд бүтэц - агуулгын давхардлыг арилгах, орон нутгийн нэгдсэн чадавх, цахим дэд бүтцийг сайжруулах, татварын хууль хэрэглээний талаарх мэргэжлийн болон олон нийтэд зориулсан нээлттэй сургалт, олон улсын татварын нарийвчилсан нийцтэй бодлого шат дараатай хэрэгжүүлэх нь зүйтэй болов уу.

Дүгнэлт

Татварын тогтолцоо нь төрийн оршин тогтнох суурь нөхцөл, нийгмийн гэрээний хэрэгжилт, иргэн ↔︎ төрийн харилцааны эрх зүйн үндэс болдог. Энэ тогтолцоо нь түүхэн хувьсал, эрх зүйн үзэл баримтлалаар дамжин боловсронгуй болсон цогц институт юм. Энэхүү ажилд Монгол Улсын Татварын ерөнхий хуулийн зохицуулалтыг орчин үеийн олон улсын чиг хандлагатай харьцуулан үнэлэв.

Судалгааны үр дүнгээс үзэхэд, Татварын ерөнхий хууль нь татварын харилцаанд оролцогч этгээдийн эрх, үүргийг тодорхойлохоос гадна бүртгэл, тайлагнал, хяналт шалгалт, маргаан таслах, мэдээллийн нэгдсэн сан, эрсдэлийн үнэлгээнд суурилсан зохицуулалтыг цогцоор нь агуулж буйгаараа онцлог юм. Гэвч хэрэгжилтийн шатанд байгууллагын чадавх сул, эрх зүйн хэрэглээ нэгдмэл бус, тайлбарын орчин тогтворгүй, мэдээллийн дэд бүтэц хангалтгүй зэрэг шалтгаанаар энэхүү зохицуулалт бүрэн хэрэгжихгүй байна.

Иймд цаашид хуулийн бүтэц, бүлэглэлд логик уялдаа бий болгож, зохицуулалтыг ойлгомжтой болгох, мэдээллийн ил тод байдал, урьдчилан мэдэгдэх зарчим, эрх зүйн тайлбарын тогтвортой стандартыг бүрдүүлэх шаардлагатай. Мөн мэдээллийн технологийн интеграцчилсан системийг хөгжүүлэх, хүний нөөцийн чадавхыг дээшлүүлэх, хамтын ажиллагааны соёлыг бэхжүүлэх нь зүйтэй. Ийнхүү хууль зүйн болон зохион байгуулалтын шинэчлэлийг шат дараатай хэрэгжүүлснээр татварын захиргааны үр нөлөө нэмэгдэж, төр ↔︎ иргэний харилцан итгэлцэл, шударга хариуцлагын тогтолцоо төлөвших суурь улам батжинэ.

Энэхүү судалгааны онцлог нь зөвхөн түүхэн өгүүлэмжээр хязгаарлагдаагүй бөгөөд татварын институтийг төр ↔︎ иргэн, төр ↔︎ эдийн засаг, татвар ↔︎ засаглалын олон талт харилцааны хүрээнд онолын ба харьцуулсан судалгааны аргаар шинжилсэнд оршино. Мөн Татварын ерөнхий хуулийн бүтэц, хэрэглээний талаарх үнэлгээ, шүүмжлэлийг ерөнхий ба нарийн түвшний тэнцвэртэй байдлаар боловсруулж, судлаачийн байр суурийг тодорхой илэрхийлсэн нь бодитой дүгнэлт гаргах үндэс болж байна. Зөвхөн шүүмжлэлд анхаарахаас илүүтэйгээр, сайжруулах боломжуудыг тодорхойлсон нь энэхүү судалгааг практик хэрэглээтэй, бодлого боловсруулахад чиглэсэн ач холбогдол бүхий бүтээл болгож байна.

Зүүлт тэмдэглэл

[1] Монгол Улсын Үндсэн хууль болон ТЕХ-ийн бусад бүлэгт татвар төлөгч болон татварын улсын байцаагчийн хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлэх хариуцлагын зарчим; Татварын бүртгэл, мэдээллийн нэгдсэн сан бүлэгт үйл ажиллагаагаа ил тод явуулах зарчим; мөн хуулийн Татвар төлөгч бүлэгт татвар төлөгчийн мэдээллийг хамгаалах, зөвшөөрөлгүй ашиглахгүй байх мэдээллийн нууцлалын зарчим; Бусад бүлэгт хяналт шалгалт, маргаан шийдвэрлэх ажиллагаанд хууль ёсны баталгаа хангах татвар төлөгчийн эрхийг хамгаалах зарчим.

[2] Татварын суурь гэж тодорхой дүн, эсхүл хувиар татварын ногдлыг тодорхойлох орлого, хөрөнгө, бараа, ажил үйлчилгээ, тодорхой эрх, газар, түүний хэвлий, байгалийн баялаг, ашигт малтмалын нөөц, агаарын, хөрсний, усны бохирдлыг мөнгөөр илэрхийлсэн дүн, эсхүл биет нэгжийг хэлнэ.

[3] Татвар бий болгох гэдэг нь татвар шинээр хуульчилж тогтоох үйл ажиллагааг ойлгоно.

[4] API гэдэг Application Programming Interface үгийн товчлол ба хоёр программ хангамжийн системийн хооронд мэдээлэл солилцох боломж олгодог интерфейс.

[5] Блокчэйн (Blockchain) гэдэг нь мэдээллийн сүлжээ бөгөөд мэдээллийг “блок” болгон цувруулж хадгалж, блок бүр нь өмнөх блокийн мэдээлэл дээр суурилж бичигддэг тул өөрчлөгдөх боломжгүй, баталгаатай мэдээлэл баталгаажуулах технологи.